Аннотация
Бұл мақалада жазудың пайда болуы, даму кезеңдері және қазіргі заманғы жазу түрлері қарастырылады. Автор адамзат өркениетінің маңызды жетістігі болып табылатын жазудың адамзат тарихындағы орнын сипаттайды.
Түйінді сөздер
жазу, пиктография, иероглиф, алфавит, клинопись, өркениет, ақпарат, мәдениет.
Кіріспе
Адамзат баласының ойы мен білімін ұрпақтан-ұрпаққа жеткізу қажеттілігі жазудың пайда болуына әкелді. Жазу — тек қарым-қатынас құралы ғана емес, ол – өркениеттің негізі. Жазудың арқасында ғылым, әдебиет, мәдениет пен тарих сақталып, дамыды. Бұл мақалада жазудың алғашқы үлгілерінен бастап қазіргі заманғы жазу жүйелеріне дейінгі даму жолы баяндалады.
1. Жазудың пайда болуы
Жазудың алғашқы формалары б.з.д. 4–3 мыңжылдықтарда Ежелгі Шумер, Египет, Қытай және Мезоамерика өркениеттерінде пайда болды. Алғашқы жазу нысандары сурет арқылы мағына жеткізуге тырысқан пиктографиялық жазу болды. Кейінірек логографиялық және идеографиялық жүйелерге өтті.
1.1 Пиктографиялық жазу
Пиктограмма – нақты заттар мен әрекеттерді бейнелейтін суреттер. Бұл жазу түрі Ежелгі Мысыр мен Қытайда қолданылды.
1.2 Клинопись
Б.з.д. шамамен 3200 жылдары шумерлер саз тақтайшаларға сына тәрізді таңбалар түсіру арқылы алғашқы жазу жүйесін (клинопись) жасады.
1.3 Иероглифтер
Ежелгі Египет жазуы — иероглифтер — діни, әкімшілік және тарихи мәтіндерді жазу үшін қолданылды.
2. Алфавиттік жазу жүйелерінің дамуы
2.1 Финикиялық алфавит
Б.з.д. 1200 жылдары финикиялықтар 22 дауыссыз дыбыстан тұратын алғашқы алфавитті енгізді. Бұл жазу Грекия, кейін Рим алфавиттеріне негіз болды.
2.2 Грек және латын алфавиті
Грек алфавитінде дауысты дыбыстар алғаш рет жеке таңбаланып, бұл қазіргі еуропалық жазу жүйелеріне жол ашты. Римдіктер грек алфавитін жетілдіріп, латын жазуын қалыптастырды.
3. Түркі және қазақ жазуы
3.1 Ескі түркі жазуы (руна жазуы)
VIII ғасырдағы Орхон-Енисей ескерткіштері — түркі халықтарының көне жазуының үлгілері. Бұл жазу – түркі мәдениетінің дамығанын көрсетеді.
3.2 Араб графикасы
Ислам дінімен бірге араб жазуы енді. XV–XIX ғасырларда қазақ әдебиеті араб графикасымен жазылды.
3.3 Латын және кириллица
XX ғасырда Қазақстанда бірнеше жазу реформасы болды. 1929–1940 жылдары латын әліпбиі, ал 1940 жылдан бастап кириллица қолданылды. Бүгінгі таңда қазақ тілі латын графикасына көшу үдерісінде.
4. Қазіргі жазу жүйелері және цифрлық дәуір
XXI ғасырда жазу электронды құралдармен тығыз байланысты. Мәтіндік хабарламалар, әлеуметтік желілер мен цифрлық құжаттар кең таралған. Жазудың көрінісі мен функциясы өзгерсе де, оның маңыздылығы кеміген жоқ.
Қорытынды
Жазу — адамзат мәдениетінің іргетасы. Оның даму тарихы — өркениеттердің, тілдер мен қоғамдардың дамуының айғағы. Жазу арқылы ақпарат сақталып, таралды, ал оның түрленуі адамзат ой-санасының дамуын көрсетеді. Қазіргі таңда жазу цифрлық форматқа бейімделіп, жаңа деңгейге көтерілуде.
Пайдаланылған әдебиеттер
- Қасымжанова, А. «Мәдениет тарихы». Алматы: Санат, 2010.
- Байтұрсынов, А. «Тіл тағылымы». Алматы: Ана тілі, 1992.
- Жолдасбеков, М. «Орхон жазбалары». Алматы: Ғылым, 1986.
- Coulmas, F. *The Writing Systems of the World*. Oxford: Blackwell, 1989.
- Daniels, P. T., & Bright, W. (Eds.). *The World’s Writing Systems*. Oxford University Press, 1996.
- Жұмалиев, Қ. «Әдебиет теориясы». Алматы: Мектеп, 1971.
- Айдаров, Ғ. «Орхон ескерткіштері». Алматы: Ғылым, 2001.
- Sacks, D. *Letter Perfect: The Marvelous History of Our Alphabet*. Broadway Books, 2004.
- Тұрсынов, Е. «Қазақ жазуының тарихы». Астана: Елорда, 2015.
- UNESCO. *The History of Writing*. Paris: UNESCO Publishing, 2003.
Ғылыми жетекші: Phd, аға оқытушы: Ауезов Б.Н.
Магистрант: Халметова Г.