ЗАМАНАУИ МӘДЕНИЕТ ПЕН СӘНДІ ӨНЕР САЛАСЫНДАҒЫ КИІЗ СЫРЫ

ЗАМАНАУИ МӘДЕНИЕТ ПЕН СӘНДІ ӨНЕР
САЛАСЫНДАҒЫ КИІЗ СЫРЫ

Нұрболатова Балжан Серікболқызы
Алматы қаласы, Алатау ауданы
№181 жалпы білім беретін мектебі

Қазақ халқының қолөнері халық тұрмысында жиі қолданылатын өру, тігу, тоқу, мүсіндеу, құрастыру, бейнелеу сияқты творчестволық өнер жиындығынан тұрады. Шын мәнінде қолөнер түрлерінің әрқайсысының талай ғасырлық тарихы бар. Қазақтын өрнекті әшекеймен жасалатын қолөнердің түрлері,де атаулары да өте көп. Солардың ішінде Киіз басу өнері бұрынғы және жаңа әдіспен қолдану, заманымызға сай интерьерге әсемдеп тарту. Төрт түлік малдың жүні қазақ халқы- ның өмір тіршілігінде үлкен роль атқарған және оны ұқсатуды ел бұдан мыңдаған жылдар бұрын білген. Жүннен бау-шу, арқан-жіп, киім-кешек, қазақ үйдің киізін, әр түрлі төсеніштер мен қап, шекпен сияқты ең қажетті мүліктер жасаған. Қазақ халқының шаруашылығында мал жүнінің ен асылы және бұйымдар жасауға ең көп қолданылатыны, ол — түйе және қой жундері, ешкі түбіті,оның қылы пайдала- нады. Киіз – қазақтың дәстүрлі әйелдер қолөнерінде қолданылатын материалдар- дың бірі. Материал ретінде киіз ежелгі Қазақстанның көшпелі тайпаларына б.з.д 1 мыңжылдықта-ақ белгілі болған. Киіз заттардың негізгі бөлігі киіз үйдің сыртқы және ішкі безендіруінде, сондай-ақ аяқ киім мен киім тігуде қолданылған. «Киіз – бұл бу, су және жылу арқылы ұсталатын жүннен жасалған немесе жасанды тал- шықтардан жасалған жіпсіз тығыз тоқыма материалы. Материалды жасаудың бұл қағидасы киіз деп аталады». Қазіргі адамның түсінігінде әжесінің етігі мен галошы сияқты архаикалық нәрселермен бірлестіктердің болуы таңқаларлық емес. Материал ретінде сезіну барлық жағынан ескірген және дұрыс болып қала- ды деу қисынды болып көрінер еді, бірақ бұлай емес! Киіз – бұл тек қана көне киіз етік емес, сонымен қатар қызықты, пайдалы дүниелердің таңғажайып әлемі. Киіз- ден жасалған бұйымдар алуан түрлі,алуан түсті, жұмсақ және өте жайлы келеді. Сіз киізден көптеген заттар жасай аласыз, ең бастысы, ол сәнді болады! Киіз ежелгі заманнан бері белгілі және Інжілдегі аңыздарға сәйкес, оны кездейсоқ Нұх кемесінде ұзақ жүріп, қойларды бақылап жүрген кезде тапқан. Тарихта киізді Тибет, Кавказ, Алтай, Карпатия және Балқан аймақтарында өмір сүрген еуразиялық көшпенділер белсенді қолданған. Киіз өте жеңіл, қолдануға оңай, жылуды сақтайды және дыбыстарды оқшаулайды, бұл оны жан-жақты пайдалы етеді. «Киіз» сөзі бізге түрік диалектісінен шыққан және жануарлардың жүнінен – қой, ешкі немесе ламадан жасалған тығыз материалды білдіреді. Киіз – бұл көне жүн техникасы. Адам алыс уақытта тоқылған және тігу алдында жүннен киіз басу өнерін меңгерген. Малдың жүні балқыту кезінде мұқият жиналып, одан алғашқы қарабайыр киім тігілген. Адамдар мал өсіре бастағаннан-ақ, құрастыру процесі әлдеқайда жеңіл және өнімді бола бастады, өйткені жүнді малдан қырқу арқылы жинауға болатын еді. Киіз – алғашқы жабындарды жасауға керемет материал бо- латын, содан кейін олар кілемдер, панно және көшпенділердің арнайы тұрағы – киіз үйдің әшекейлерін жасады. Бір қызығы, өндіріс процесі ерлердің бақылауын- да болды, өйткені өндіріс пен киіз басу физикалық күш салуды қажет етеді. Олар киізді безендіруді, бояуды, оюды және оюөрнекпен жүргізуді үйренді. Көшпелі өр- кениет әлемге көптеген қызықты бейімделулер әкелді.Көшпенділердің қоршаған әлемге бейімделуінде киіз өнері тіректердің бірі болған, Орталық Азия аймақтары- на тән күрт континентальды климаттың қиындықтарын жеңуге көмектескен шын мәніндегі ерекше материал. Киіз сияқты материал өте ерекше. Пазырық қорған- дарының қазба жұмыстары мен олардың табиғи мұздануының арқасында біздің дәуірімізге дейінгі 1-ші мыңжылдықтың ортасынан бастап киізден жасалған бұйымдар туралы мәліметтер оқуға болады. Алтайда табылған Пазырық қорған- да қазір Эрмитажға қойылған киізден жасалған кілем — нағыз өнер туындысы болып табылады. Бірақ біз XIX –шы ғасырдағы қазақтардың киізден жасалған бұйымдарына назар аударсақ, олар Қазақстанның да, Ресей Федерациясының да музейлерінде, атап айтқанда Санкт-Петербургтегі орыс этнографиялық музейін- де мұқият сақталған, киізге деген қатынасты белгілі бір жоғары дәрежедегі мұра

еткен. Көшпенділердің тірі қалуы киізсіз мүмкін емес еді, ал киіздің пайда болуы қатал континентальды климаттың қиын жағдайларына бейімделудің қажетті фак- торы болып табылды, ол осы уақытқа дейін көптеген малдармен айналысатын от- басыларда өте маңызды рөл атқарды. Орыс этнографиялық музейінің Кавказ, Орталық Азия және Қазақстан этнография бөлімінің меңгерушісі Лариса Попованың қызықты әңгімесінде киіз қалай жасалғаны және көшпенділер өмірінде қандай орын алғаны туралы айтылған. Еуропа да шет қалмады, киіз басу және оны қолдану техникасы моңғол жаулаушыларымен пайда болды. Қатал климат пен ресурстардың жетіспеушілігі өз жұмысын атқар- ды, ал киіз басу мәдениеті солтүстік ашық жерлерде тамыр жайып, киізден етік, тұрмыстық мата, бас киімдер, дорбалар және тағы басқаларын жаса- ды. Бүгінде киіз өнеркәсібімен ауқымды ірі кәсіпорындар мен фабрикалар айналысады. Заманауи технологиялар мен техникалар киізге түрлі-түсті бояулар беруге, оның құрылымын, тіпті икемділігін өзгертуге мүмкіндік береді. Киіздің жұмсақ түрлері үшін бояу сәтінде табиғи бояғыштар мен сығындылар қолданылады. Киіз өнеркәсібі даму және өркендеу кезеңін бастан кешуде. Еуропада Халықаралық киіз академиясы құрылды, оның студенттері жыл сайын осы ежелгі шеберліктің қыр-сырын зерттеуге қа- нығу үшін Орталық Азия елдеріне келіп тәжірибе алмасады.

Өндірістік материалдардан басқа, шығармашылық компонент туралы да

ұмытпаған жөн. Заманауи шеберлер киізден барлық түрлі-түсті жұмсақ ойын- шықтар жасайды! Егер сіз жануарларды немесе сәнді аксессуарларды қаласаңыз, іздеңіз және таңдаңыз! Кішкентай қояндар, аюлар, мысықтар бүкіл әлемдегі ба- лалар мен ересектердің жүректерін жаулап алуда. Киізден жасалған бұйымдар жаңа трендке айналды, оларды жинайды, құрастырады және сатады, ал ең қы- зықты және ерекше бұйымдар мұражайлар мен көрмелерге қойылады. Киізге ар- налған тағы бір жағымды қолдану — зергерлік бұйымдар: моншақтар, сырғалар, білезіктер мен алқалар. Киізден жасалған қолөнер шеберлерінің жарқын киіз шарларын (моншақтары) жинауға болады, тоқиды, түрлі материалдармен желім- дей алады және клиенттерге шаш қыстырғыштарымен, серпімді белдеулерімен, сөмкелерімен, шарфтарымен, мұқабаларымен кең көлемде қуанта алады. Ең ке- ремет зергерлік бұйымдардың тізімін ұзақ уақыт бойы санауға болады, бастысы- мұндай бұйымдардың әрқайсысы ерекше, және оны дәл қайталау мүмкін емес! Өзіңізге киізден жасалған бұйым сатып алу арқылы сіз эксклюзивті авторлық шығарманың иесі болғаныңызға сенімді бола аласыз! Сонымен қатар, әмиян- дар, тиын ұстағыштар, көзілдірікке арналған қаптар және мобильді құрылғы- ларға арналған қаптар, сыртқы көрінісі мен сапасы көшеде кездесетін стандарт- ты аксессуарлар аясында айтарлықтай ерекшеленіп,бірден көзге түседі. Әрине, сіз өзіңіздің жеке пәтеріңізді киізден жасалған бұйымдармен безендіре аласыз! Заманауи шеберлер «кілем» сызығынан әлдеқашан өтіп, экрандар, полотнолар, жабындар және тіпті картиналар жасай алады! Осындай сәндік элемент сіздің қонақтарыңыз бен достарыңыздың назарын аудара алады! Киіздің ерекше түр- лерін тіпті сәндік ыдыс-аяқтар, вазалар, тостағандар немесе табақтар жасауда

қолдануға болады. Сондай-ақ, сіз өзіңіздің үйіңізді қатты ағаш қаңқаға отырғы- зылған және бірнеше қабатқа желімделген киізден жасалған түпнұсқа жиһазбен жабдықтай аласыз! Ал,Киіз орындық немесе киізден жасалған шам жайлы не айтар едіңіз? Киізді түпкілікті пайдалану – киізден киім жасау. Киіз табиғи өнім болып табылады және жылуды сақтайды, шляпалар, шарфтар, тәпішкелер және тағы басқалар үшін керемет материал болып табылады. Мұнда көркем киіз, нағыз өнер туындысы бар! Киізді қабаттастыруға, желімдеуге, кестелеуге және басқа материалдармен біріктіруге болады, киіз өнімін ала отырып,сіз өзіңізді ерекше-эксклюзивті зат иесімін деп мақтанышпен айта аласыз. Киіз өндірісі бүгінгі күні өзінің тарихи маңыздылығын сақтай отырып, бағындырылған пози- цияларды сенімді ұстауда. Киізді — етік жасау үшін әлі күнге дейін қолданылады, бірақ жас таланттар оларды әр түрлі тәсілдермен безендіреді, сурет салады, тіпті сән көрсетілімдерін ұйымдастырады және дизайнерлердің коллекциясын әсерлі сомаларға сатып,жақсы табыс та табады. Заманауи технологиялар мен дизай- нерлердің осы материалға деген сүйіспеншілігінің арқасында киіз бізді көптеген жылдар бойы өзінің жаңа экологиялық тазалығымен, жұмсақтылығымен және жылулығымен қуантып келеді. Киізден жасалған бұйымдар қазіргі заманғы де- кор өнерінде де өзінің тартымдылығын жоғалтқан жоқ. Киіз басудың дәстүрлі техникасын қолдана отырып, сіз әртүрлі тұрмыстық заттарды – кілемшелерді, сөмкелерді, стенд жамылғыларын, моншақтарды немесе гүлдерді жасай ала- сыз, олар сөзсіз өзіндік ерекшелігімен ерекшеленеді. Ал шебердің қолында олар сәндікқолданбалы өнердің ерекше туындысы бола алады. Киіз тарихы тура- лы қысқаша айтар болсақ … Киіз басу – бұл ұзақ тарихы бар қолөнер. Бұл жүн өңдеудің ежелгі тәсілдерінің бірі. Кейбір деректерге сүйенсек,шамамен 8 мың жыл бұрын адамдар қойларды қолға үйрете бастаған және сол кезден бастап киіз басу белсенді дами бастаған. Көшпелі халықтар үшін киіз тоқымасы негізгі және таптырмас түрі болып келді, одан тек кілемдер, сөмкелер, аяқ киімдер мен киім-кешектер ғана емес, тіпті үйлер де тігілді. Сонымен киіз қайдан пай- да болды? Ғалымдардың ортақ пікірі жоқ. Мүмкін ол бір уақытта әр жерде пайда болған шығар. Киіз ежелгі шумерлерге жақсы таныс болған. Археолог- тар біздің дәуірімізге дейінгі 4–3 мың жыл бұрын ежелгі адамдарда киіз киім- дер болған деседі. Ежелгі мысырлықтар киіз бас киімдерді, алжапқыштарды сауыт ретінде қолданған. Киіз киімдер ежелгі Вавилон мен Ассирияда болған. Помпей (кейіннен Везувий тауының атқылауынан қираған) Ежелгі Италияда жүн өңдеу орталығы болды. Викингтерде, Алтайдың көшпенділерінде және Ресей тұрғындарында киізден жасалған бұйымдар болған. Ең көне киіз бөлі- гін археологтар Түркияның Анадолы аумағындағы Чатал-Хуюктан (б.з.д. 7-6 мыңжылдық) неолит дәуірінен тапқан. Орта ғасырларда киіз басу процесі ішінара диірмен механизмі арқылы механикаландырылды, алдымен Персияда (10 ғ.), Содан кейін Еуропада (1213). 19 ғасырда киізден жасалған және киіз ба- сатын машиналар ойлап тапқан. Уақыт өте келе киіз басу аз танымал болды және негізінен бас киімдер, аяқ киімдер және басқа қалыпталған бұйымдар жасау үшін ғана қолданылды. Қазіргі таңда киіз өндірісі жаңа танымалдықты бастан кешуде.

Дүние жүзіндегі қолөнершілер мен суретшілер ежелгі қолөнерге жаңа тыныс берді. Киім, бас киім, аяқ киім, бижутерия, картиналар, панно, кілемдер, жиһаздар, шамдар, ойыншықтар, мүсіндер, тұрмыстық және интерьер заттары, өнер заттары – ше ерлердің өнерлі қолдарымен қалағаныңның бәрін жасауда!

Киізден жасалған бұйымдардың символдық рөлі киізден жасалған бұй- ымдардағы практикалық құндылықпен қатар, құрылымдық белгілер арқылы көрінетін олардың маңызды рөлі бар; олардың кейбіреулері (орындау техника- сымен, ою-өрнекпен байланысты рәсімдер) тиісті бөлімдерде қарастырылған. Қазақ киіздерінің сыртқы келбеті бойынша белгілі бір ақпаратты оқуға бола- ды. Көркем дизайнның күрделілігі, техника деңгейі, киіз материалдарының са- пасы иесінің мүліктік және әлеуметтік деңгейін көрсетті; сәндік дизайн ерек- шеліктері бойынша ру-тайпалық, аумақтық тиесілілігін дәл бағалауға болады. Қазіргі уақытта белсенді ішкі көші-қонға байланысты (бүкіл отбасының кө- шуі, Неке және т.б.) мұражай экспонатын өндірудің этнотерриториялық ор- тасын дәл анықтау қиынға соқты. Ауқатты адамдарда, әсіресе мереке күндері, киіз үйдің іші ғана емес, сырты да әдемі безендірілген, бұл киіздердің саны мен жарқын сәнділігімен көрсетілген Ш. Уәлиханов иесі қайтыс болғаннан кейін қырық-төрт күн ішінде үй шаруашылықтары оны қабылдағанына бай- ланысты қызықты Қазақ әдетғұрпын сипаттайды. Ол үшін түнде есікті ашып, табалдырықтың оң жағына ақ киізді жайып, жанып тұрған Шам мен қымыз шыныаяғын қойды [36, 113 б.]. Бұл мысалда ақ киіз марқұмның рухына құрмет көрінісі ретінде түсіндірілді. Мейірімді табиғаттың ою-өрнектері бар ақ түсті Текемет нәрестені бірінші рет төсеу кезінде бесіктің астына жайылды. Бұл ден- саулықты қорғауға және болашақта баланың өміріндегі өркендеуді, әлауқатты ынталандыруға, сондай-ақ оның әлеуметтік маңыздылығын арттыруға тиіс еді. Сонымен қатар, ақ киізден жасалған кілем басқа рәсімдерде, атап айтқан- да үйлену тойларында да кездеседі. Ежелгі уақытта қалыңдық күйеу жігіттің үйіне кетер алдында кілемде, ақ китте киілетін, ал ол «есту арқылы жылап, шаштарын жыртып тастағанын елестетіп, қайғысын туыстарымен бөлісетінін дәлелдеуі керек еді. Қорытындылай келе, Қазақ халық шеберлері эстетикалық пайымға ие бола отырып, киіздің табиғи мүмкіндіктерін барынша пайдалануға тырысты. Олардың көркемдік түйсігі көптеген вариациялардың көріністерімен Канон түрінде бекітілген бірқатар керемет сәндік шешімдердің пайда болуы- на әкелді. Әр техникада, пән категориясында материалдың ықтимал қасиет- терін жеңудің арнайы әдістері жасалды. Киіз туындыларға жүргізілген талдау этноинтеграциялық және жергілікті қасиеттердің жарқын этноспецификалық көркемдік белгілерін анықтады, сондай-ақ орындаудың басым техникасына және бұйымның ою-өрнекті-колористік шешіміне байланысты қандай да бір бейнелі дыбысқа ие болатынын көрсетті. Қаралған шығармалардың сәндік ерекшеліктері олардың пішіндерінің, түсінің бай түрлілігімен және оюөрне- гімен үш ареалдық кешенге бөлінеді: Батыс Қазақстан, Солтүстік, Орталық және Шығыс Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан және Жетісу. Көркем дауыстың анықталған ареалдық ерекшелігі.

Қазақ киізінде башқұрт, татар, Алтай, тувин, хакас, якут және моңғол бұй- ымдарымен материал мен технологияның ұқсастығы кезінде композициялық байланыстар ерекше байқалмайды. Қазақтардың киіз бұйымдарының барын- ша жақындығы Орта Азия халықтарының, атап айтқанда қырғыздардың және Солтүстік Кавказдың бұйымдарымен белгіленеді, бұл ішінара ортақ этникалық компоненттердің болуымен, мәдени байланысымен шарттасқан. Белгіленген халықтардың киізден жасалған бұйымдарында өрнектерде, түс комбинацияла- рында, композициялық бөлшектерде ұқсастық анықталады. Алайда, әрбір этнос киіз кілемдердің бейнелі құрылысына өзінің ою-өрнекті-колористік ерекшелігін енгізді, осылайша жалпы көркемдік-техникалық базасы болған кезде көптеген шығармашылық көріністердің идеясын көрсетті. Осылайша, Қазақстанда құрғақ дала, күрт континенталды климат және экстенсивті мал шаруашылығы жағдайында көшпелі мәдениеттің көркемдік феномені, өнім ретінде қалыптасты деп айтуға болады.Киіздің тағы да басқа қол өнер бұйымдарының екінші қыры: бұйымдардағы ою өрнек тобы.Ою өрнектің ғылыми теориясы бар. Бұл бағыт әлі зертеудің биік деңгейіне жеткен жоқ.

Композициялық пішіндердің дамуы тарихилықтан гөрі, құрылымды-ло-

гикалықта қарастырылады. Өте ертеде қалыптасқан орталық-симметриялы композиция бүгінгі өнерде бейнелі композицияның классикалық үлгісі деп анық айта аламыз.

Өнертану ғылымында қалыптасқан симметрия, симметрия-ассимметрия аспектісінде ғылым мен көркемөнердің барлық жүйесінде универсумдарды сипаттау заңдылығы ретінде кездеседі. Симметрия түсінігі шынайылық және сұлулықпен қатар үйлесімділікті жасаушы.

Пішін жасау мен қабылдау заңдылықтарын гештальттық әдіснамадан зерттей келе, Рудольф Арнхейм, симметрияға көп тоқталады. Ол симметрияны таза психологиялық феноменнен қарастырады – визуалды образды тұтастықта симультантты ұстап қалу, симметрияның құрылымын жақсы білетін, өнерді жасаушы мен оны қабылдаушының санасының априорлы ұстанымы. Деген- мен Арнхеймнің пікірінше, көлденең сызық және тік симметриялар салтанат құрғанда, картинада салқын тәртіп орнайды. Арнхейм, тіпті симметрияны қа- таң сақтайтын сюжеттің өзінде, симмтериялық заңдылықты жұмсарта түсу ке- рек деген ойға келеді [2, 140 б.]. «Кеңістікті ұйымдастыру кез келген мәдениет- тің моделін тұрғызудың әмбебап тәсілі» [3, 443 б.]. Симметрия шынайы өмірді оған параллель жалған дүниемен байланыстырады.

Жазық беттегі тік және көлденең сызықтар өздерінің кереғарлығында екі алғашқы элементті алғашқы тектоникалы пішінді тудырады – төртбұрыш және крест. Крест – синтезді аяқталған пішін. Төртбұрыш – редукцияланған. Көлденеңді және тік сызықтардың байланысынан туған төртбұрыш, оппозиция болып қалып- тасқан визуальды кодты модельдейді: киелі/профанды. Төртбұрыш құрылымдық элемент нүктені қоршап орап алады және нүкте пішіннің көлденеңінен немесе ті- гінен бұрылу бағытының орталығы. Төртбұрышты пішін жетілген және аяқталған құрылымдық алғашқы элемент – дұрыс төртбұрыш. Дұрыс төртбұрыш кез кел- ген контексте тұрақтылық, нық тұғырлылық және тепе-теңділік әсерді білдіреді. Дұрыс төртбұрыштар сәулеттік ғимараттардың негізі болған және картиналардың композициялық құрылымы да осы пішінді негізге алады.

Дұрыс төртбұрыш, жазық беттегі кез келген тұйықталған пішінге ұқсас, ең бірінші ішкі және сыртқы кеңістікті шектеу нәтижесінің мәні. Яғни пішін- нің төрт сызығы симметриялы аймақты шектеуші ретінде шығады.

Келесі кең тараған пішіндер: шаршы мен шеңбер. Бұндағы дөңгелек бар- лық пішіндерден ерте пайда болған. «Шеңбер – о баста ментальды импульстің нәтижесі – нүктенің жазықтыққа жайыла ашылуы» [Пелипенко А.] Дөңгелек моделдің инерттілігі симметрияның шексіз өстері барлығымен байланысты.

Қазақ киіз үйінің пішіні де ғаламның кіші көшірмесі. Б. К. Байжігітов киіз үйдің пішіні мен оның көркемдік ерекшелігіне және атқаратын қызметіне терең талдаулар жасаған. Өнертанушы-философ былай деп жазған: «Киіз үй- дің пішіні сыртқы формасының табиғат заңдарына негізделіп жасалған. Үйдің дөңгелек сфералық құрылысы жел өті мен табиғаттың әр түрлі құбылыста- рына өте шыдамды келеді»,- деп, ол оның көркемдік құрылымын «киіз үйдің формасы мен шаңырағы планында шеңбер болып, күлдіреуішінің крестеліп келуі «шағын космостық макет» тұлғасын жасайтындай» – деген ойлары киіз үйді, жаратылыстың үйлесімділігімен байланыстырады. Сонымен қатар, «киіз үйдің дүниетанымдық көзқарасқа байланысты ол-сол, жоғары-төмен болып бөлінеді есікке қасы құрметті орын – төр – жоғарғы жақ. Үлкен кісі, қонақ адамға «жоғарылатыңыз», «жоғары шығыңыз» деп орын береді. «Төре» сөзі де «төр ие», «төрдің иесі» түсінігінен қалыптасса керек» — деген ойлары, қазақ дүниетанымының оң-сол, жоғары-төмен, оралық-шет, жақсы-жаман сияқты бинарлы жұптар көркем өнердің құрылымды-мазмұнының шығу көзін айқын- дауға көмектеседі.

Келесі, кең тараған S түрдегі пішін. Бұл пішін тұйықталған шеңберге ұқсамайды, ол ашық кеңістік идеясын шығаратындықтан – шеңберге антипод. Үшбұрышқа ұқсас S түрдегі пішін үштікті айқындайды. Әмбебапты үштік ырғақты – динамикалы модульді білдіреді. S түрдегі пішін үш элементтен құрылған, біріншісі – бастау, екіншісі – аяқталу және осыларды біліктіруші.

S-түрдегі пішіннің шеңберге ұқсастығы, екі пішіннің де айналу нүктесінің бір орталықтан басталуы, ал ол оларды бір-бірімен жақындата түседі. Осының негізінде сақ кезеңіндегі өрнектің композициясы құрылған деп айта аламыз. Сақ дәуірінде «аң стилі» атанған бағыттың бүгінгі күнге дейін қаншама түрленіп жеткенімен, оның ең негізгі S түріндегі композициялық құрылымы сақталған. Зооантропоморфты образдар біртіндеп зооморфтық және антропоморфтық деп бөлініп, әрқайсысы өзалдына көркем образдың тұрақты белгісіне айналды. Мифтік сана қалыптастырған аспан денелері туралы (космогониялық), аңдар мен құстар жөнінде (этологиялық), адамдар мен рулардың шығу тарих жайында (генеалогиялық) мифтер топтарына сәйкес ою-өрнектердің де түрлері бар. Бү- гінгі ою-өрнектің кең тараған түрлері: космогониялық (аспан әлеміне қатысты туған оюлар мен өрнектер), зооморфтық (жан-жануарлар бейнеленген өрнек).

Әлібек Қажғалиұлы: «Өрнек бейнеленген кескіндерден туындамаған, бей-

нелі кескіндермен бір кезде пайда болды. Ою-өрнекті бейнеленген көріністен із- деудің қажеті жоқ – ол онда жоқ, немесе ою-өрнек кескіндердің арасында пайда болады. Ою өрнек, оның объектісінің арасындағы байланыс және осының пай- да болуының байланысы – ЫРҒАҚ», – дей келе «өю-өрнек – ерекше тіл, оның көмегімен ежелгі адам Дүние мен кеңістік, Өмір мен Өлім, Ғалам мен ондағы өзінің орны туралы түсініктерді жазықтыққа көшірген» [5, 5-7 бб.]. «Өрнекте- гі ырғақ мағыналы суреттерді көркем образға тасымалдаушылық қабілетімен, шын мәнінде ол өзін мағыналық мазмұнды бекітуші ретінде көрстеді. Ол өрнек- ті құрастырады – артығын алып тастап, өнердің бірегей туындысын сақтай оты- рып, белгілі бір тұрақталған пішінді жасап шығады. Яғни ырғақ мифологияның мағынасын көркем образға ауыстырып, өрнектің мағынасын бекітеді» [6, 44 б.].

Өрнектегі бір мотивтің ырғақты қайталану, «раппорттылық» қайдан шықты деген сауал туары анық. Кескіндеме неліктен дүниедегі бір заттың қайталанбас бейенесін беретіні түсінікті, ал өрнекте жеке бейнелердің бір схемалы мотивтің

«шексіз қайталанып», «аяқталған» шектен шығып кетуін қалай түсіндіруге бо- лады деген сауалға, М. С. Каган былай жауап береді: «бұның жауабы адамның ырғақтан алатын абстрактылы эстетикалық ләззатынан түсіндірілмейді».

Кенепте, ыдыстың, ғимараттың қабырғаларында, төртбұрышты кілемде, дөңгеленген тәрелкеде – осы заттардың барлығында өрнектелетін жазық бет шексіз ағыста болады және осы ағысқа тәуелді, сонымен қатар сәнді орнала- суы керек – өзінің элементтерін ешбір шектеместен, ол да шексіз ағуы керек. Әрине, кейбір жағдайда, кейде суретші белгілі бір тұйықталған заттың кеңісті- гімен жұмыс жасағанда, мысалы, ыдыстың беті, шпалер, қорапшаның қақпағы, суретші бұнда қандай да бір бейнелі роспись жаза алады, бірақ бұл жағдайда да қолданбалы өнерде бұл тұйық «картиналы» росписті тек қана сансыз ырғақты қайталанатын қандай да бір мотивті, өрнекті жиектермен айқындауға және шек- теуге болады. Бұдан шығатыны, өрнектердің табиғи пішіндермен соншалықты ұқсастығы болғанымен, өрнектің ырғақты- композициялы негізі қалады, ал, ол өнектің нағыз мәні» [7, 151 б.]. «Ою-өрнек өзбетінше жеке өмір сүре алмайды. Сол өрнек бұйымның бетіне, интеръердің қабырғаларына, экстерьер фасадта- рында салынып және басқа да көлемді ландшафтар мен шағын заттарға эле- мент ретінде енген ою-өрнек, сол нұсқамен табиғи бірлікте бағалануға тиіс. Сондықтан ондағы көркемдік жарасымдылық жазық беті мен ою-өрнек ара- сындағы рауаждан, бұйымның сәулеттік ғимараттардың пластикалық кескіні мен оған салынған нақыштың үйлесімділігінен іздеген жөн» [8, 107-108 бб.].

Жазықтық бетіндегі өрнек ырғақтары көлденеңінен де, тігінен де қайталана

береді. Көлденең сызық жоғарғы мен төменді бөліп тұратын сызық, немесе оны өткен мен болашақтың шекарасы деп қарастыруға болады. Олай болса төменгі, ортаңғы және жоғарғы, қазақ түсінігіндегі үштік композиция дүниенің мағыналық сипаты бола алады. Барлық халықта көлденең сызық бірқалыптылықты, ал тік сы- зық өсуді, өрлеуді білдіреді немесе екі дүниені жалғастырушы. Қазақ өнерінде жиі кездесетін композиция – S түрінде бұратылған бейнелер. «Денесі бұратылған жа- нуарлар өлім алында тұрған белгісі. Сондықтан оның физикалық мәнін білдіретін төменгі бөлігі өз өсіне қатысты 180 градусқа айнала бұратылады, нәтижесінде дене физикалық әлемнен тірегін жоғалтады, яғни аяғының астындағы жерді сезу- ден қалады, бұл жағдайда оның жоғарғы бөлігі әлі де болса шынай дүниеден қол үзе қоймаған, әлі де өмірмен күресуде» [5, 5-7 бб.]. Бізге өте қарапайым болып көрінетін композициялық құрылымның ішкі энергия мен қуатқа және динамикалы күшке толы екендігін байқаймыз. Ою-өрнектің сыртқы сызықтарының бір-біріне ырғақты өтуі және пішіндердің ырғақты қайталануы композицияны қозғалысқа енгізеді. А. Қажғалиұлының талдап отырған Пазырық қорғанынан табылған ро- зеткадағы композициялық құрылымы осыған саяды. Яғни біз, ол композициядан дүниенің екі деңгейін көреміз: төменгі және жоғарғы. Осы кезеңнің өрнектері- нен-ақ байқалып тұрған композициялық ерекшелік бүгінгі қазақ қолөнері туын- дыларында жалғасты. Өрнектің симметриялылығы, ырғақтылығы және оның мо- нументалдылығы, «қазақ өрнектерінің ерекше үйлесімді орналасуы да осындай

әлеуметтік дүниетанымдық жағдайлармен байланысты. «Өрнектер әдетте бөлек орналасады. Бірінің-үстіне бірі салынбайды, айқастырылмайды. Өрнек ретсіз көп немесе кез келген жерге орындалмайды. Негізінен текемет, аяққап сияқты секілді бұйымдарда олар ірі болып келеді. Өрнектердің осы ірілігі оның монументті сипа- тын арттырып, бойына күш-қуатқа толы энергия жинақтайтындай. Өрнектер нәр- сенің бетіне, түр-түстеріне және сызық әуендеріне байланысты ерекше талғаммен беріледі» [8, 118 б.].

Қазақ дәстүрлі ою-өрнектері әлемнің көркем бейнелі көрінісі. Сондықтан да бүгінгі бізге оқыла қоймайтын оюлардың табиғаты да көркем бейнелі қа- былдаудан туындаған деп тұжырымдай аламыз.

Жоғарыда қарастырылған крест, төртбұрыш, шаршы, дөңгелек, S түріндегі пішіндер симметриялы элементтер манифестациялайтын маңызды алғашқы тектоникалы принцип: кеңістік құрылымының кез келген ырғақты қайталаулар абстрактылы кеңістіктік-уақыттық ортаның саналы көшірмелері. Бұл әмбебап пішіндер, бейсенелықтың түпкірінде жатқан архетиптер.

Әдебиеттер:

1. Вамбери А. Орта Азияға саяхат. Санкт-Петербург, 1865 XVIII–XIX ғасырлардағы қа- зақ-орыс қатынастары. Алматы: Ғылым, 1964.
2. Геродот. Тоғыз кітаптағы тарих. Пер. және ескерту. Г. А. Стратановский. К. IV. Мелпомена. Л.: Ғылым. Ленинград бөлімшесі, 1972. – С. 187-239.
3. Қ айдағы көшпелі халықтардың тарихы туралы материалдар III–V ғғ. – М., 1989.
4. денко С. И. Скиф дәуіріндегі таулы Алтай халқының мәдениеті. М.-Л., 1953. – 401 б.

К. А. Ақышев, Г. А. Кушаев Іле өзені аңғарындағы сақтар мен үйсіндердің ежелгі мәдениеті. АлмаАта, 1963. Руденко С. И. Хунн мәдениеті және Ноинулин қорғандары. М.-Л., 1962.

1. Сорокин С. Үлкен Берел қорғаны // Мемлекеттік жұмыстар. Эрмитаж. – Л., 1969. Т. 10. Б. 224 – 225.
2. К елёв С. В. Оңтүстік Сібірдің ежелгі тарихы. – М., 1951.
3. Гильом де Рубрук. Шығыс елдеріне саяхат // Шығыс елдеріне саяхат. – Алматы: Ғылым, 1993. – Б. 76–173.
4. Ибн бд әл-Захирдің шығармасынан / / Араб деректеріндегі Қазақстан тарихы. – Т. 1. – Алматы: Дайк-Пресс, 2005. – С. 68–77.
5. Әлидің ұлы Шафидің жіресінен.
6. Қажғалиұлы А. Органон орнамента. – Алматы, 2003. – 456 б.
7. Буткевич Л. М. История орнамента: учеб. Пособие для студ. высш. пед. учеб. заведений, обучающихся по спец. 030800 «изобразительное искусство» / Л.М. Буткевич. – М: Гумани- тар. Изд. Центр ВЛАСДОС, 2005. – 267 с.
8. Каган М. С. Избранные труды в 7 томах. Том V. Проблемы теоретического искусствоз- нания и эстетики. – СПб: ИД «Петрополис», 2008. – 408 с.
9. Байжігітов Б. К. Бейнелеу өнерінің философиялық мәселелері: кеңістік пен уақыт ырғағындағы тұрақты сурет үлгілері. – Алматы: Ғалым-өлке, 1998. – 192 б.