Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейханов – көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері, «Алаш» ұлттық-демократиялық партиясының ұйымдастырушысы және көшбасшысы, алғашқы Қазақ ұлттық үкіметі Алашорданың басшысы, ғалым, талантты публицист.
Өзінің саналы ғұмырын қазақ халқының бостандығы мен саяси дербестігі жолындағы күреске арнаған Әлихан Бөкейханов тұлғасын жан-жақты зерттеу бүгінгі күнде де үлкен маңызға ие болып отыр.
Әлихан Бөкейханов 1866 жылы 5 наурызда Семей облысы Қарқаралы уезінің (қазіргі Қарағанды облысы Ақтоғай ауданының аумағы) Тоқырауын болысының №7 ауылында дүниеге келген. 1886-1890 жылдары Омбы техникалық училищесінде, 1890-1894 жылдары Санкт-Петербург Орман технологиялық институтының экономика факультетінде оқыды.
Осы Жоғары оқу орнын орман экономисі мамандығы бойынша сәтті аяқтап, Әлихан Бөкейханов Омбы қаласындағы ауыл шаруашылығы училищесінде математикадан сабақ берді. Осыдан кейін ол 1905 жылға дейін Омбы көші-қон басқармасының қызметкері болып қызмет атқарды.
1905 жылы Ә.Бөкейханов Семей округі бойынша I Мемлекеттік Думаға (Ресей империясы) депутат болып сайланды. Тарихшы академик Кеңес Нұрпейіс өзінің «Алаш һәм Алашорда» кітабында бұл туралы айта келіп: «Ә.Бөкейханов небәрі бірнеше ай ғана І Мемлекеттік Думаның депутаты болды, тіпті ол оның бірде-бір мәжілісіне қатынасып та үлгерген жоқ.
Өйткені ол І Дума өз жұмысын бастаған кезде Омбы генерал-губернаторының негізсіз жарлығымен үш айлық мерзімге Павлодар абақтысына отырғызылған болатын» – деп, оның қуғын-сүргінге ұшырағанын анық атап өтеді. Ә.Бөкейханов патша Думасының таратылуын айыптайтын Выборг манифесі деп аталатын құжатты дайындауға қатысты. Осы құжатпен Әлихан Бөкейхановтың белсенді саяси қызметі басталады.
Қазақтардың ұлттық сана-сезімін ояту және олардың ағартушылық жұмыстарын ұйымдастыру үшін қазақ тарихындағы алғашқы шын мәніндегі жалпыұлттық мерзімді басылым – «Қазақ» газеті болды. Газетті құруға Қазақ ұлттық қозғалысының жетекшілері, соның ішінде өз мақалаларын «Дала ұлы» деген бүркеншік атпен жазған Әлихан Бөкейханов та белсене қатысты.
Ақпан төңкерісінен кейін Бөкейханов қазақ халқының тағдырында қарқынды рөл атқарды. 1917 жылы наурызда Ә.Бөкейханов Уақытша үкіметтің комиссары болып тағайындалды. Бірақ оның осы кезеңдегі басты мақсаты — қазақ автономиясын жариялау және құру. Мамыр айында Ә.Бөкейханов генерал Лаврентьевтің жазалаушы корпусының даласындағы қатыгез әрекетті тоқтатуға тырысады.
Сол жылдың шілдесінде Ә.Бөкейханов пен оның серіктерінің бастамасымен 1-жалпықазақ съезі келді, Алаш партиясы өз бағдарламасымен құрылды. Бөкейханов төраға болып сайланады.
«Қазақ» басылымы партияның баспа органы болды. Бұл шын мәнінде тарихи оқиға еді, себебі тұңғыш рет біртұтас Қазақ мемлекетінің құрылуы шындыққа айнала бастады. Ә.Бөкейханов 1917 жылғы 1 желтоқсандағы «Шаруаларға, жұмысшыларға және солдаттарға арналғанестелігінде» В.И. Ленинді бір адамдық және жауапсыз басқаруды айыптап, демократиялық бостандықтардың басымдылығын қорғайды.
Ол большевиктерді зорлық-зомбылыққа, диктатураға бейім деп тікелей айыптайды.
Алаш көшбасшысы 1920 жылдары екі рет тұтқындалды. 1937 жылы ол қайтадан тұтқындалып, Бутырка түрмесіне қамалды. Оған «…Кеңес өкіметіне қарсы контрреволюциялық күресті басқарды, Қазақстан мен Мәскеудегі террористік орталықтың басшыларымен байланыс орнатты» деген айып тағылды.
1937 жылы 27 қыркүйекте ол ең жоғары жазаға тартылып, үкім сол күні орындалды. Тек 56 жылдан кейін ғана Әлихан Бөкейханов аты ақталды.
Әлихан Бөкейханов өз артынан өте бай, баға жетпес мұра қалдырды. Оның публицистикасының өзінде 50-ден астам газет-журналдарда жарияланған мыңнан астам мақалалар, очерктер мен жазбалар, Қазан төңкерісіне дейін және одан кейінгі Қазақстан тарихы, антропология, егіншілік, мал шаруашылығы, әдебиет және басқа да білім салалары бойынша бірқатар іргелі ғылыми еңбектер, очерктер бар.
Соңғы жылдары Әлихан Бөкейханның көптеген ғылыми зерттеулері мен публицистикалық мақалалары жарық көрді. Бөкейханның өмірі мен қызметін зерттеумен айналысатын Оксфорд университеті ғалымдарының пікірінше Ә.Бөкейханов «…Әдебиет пен қазақ баспасөзінің дамуындағы өз зерттеулерінде жетекші рөл атқарды».
Сол жылдардағы қазақ зиялыларының тағдыры Ә.Бөкейхановтың өмірбаянына да әсер етті. Қазақстаннан тыс жерлерге саяси жұмысы үшін қуғындалған, патша режимімен үш рет сотталған ол кеңес заманында да құқық қорғау органдарымен бірнеше рет тұтқындалады.
Қорытындылай келе, ХХ ғасырдағы қазақ зиялыларының қатарында оқ бойлы озық тұрған тұлға Әлихан Нұрмұхамедұлы есімі тек 1989 жылы 14 мамырда КСРО Жоғарғы сотының қаулысымен қылмыс құрамының болмауына байланысты ақталды. Осы кезеңнен бастап, алаш арысының есімі әлі күнге дейін тарих беттерінде халқын білім мен ғылымға жетелеуші ретінде сақталып келеді.
Болат САЙЛАН, әл-Фараби атындағы
ҚазҰУ-нің профессоры, т.ғ.д.
Айша САПАРБАЙ, 1 курс студенті
