Француздардың ойшылы Жан Жак Руссо: «Ұстаз болу – өз уақытыңды аямау, өзгенің уақытын аялау» деген екен. Иә, өзгенің болашағы үшін өміріңді арнау сенен табандылықты талап етеді. Менің бүгінгі кейіпкерім саналы ғұмырын ғылым мен ғалым тәрбиелеуге арнаған профессор, Қазақстан Ұлттық ғылым академиясының академигі Әуелбек Ізтаев.
Академикпен Алматының саябағында кездескен біздің әңгімеміз оның өмір жолынан басталып кетті…
Әуелбек Ізтаев: Мен бұл қалаға келгенімде қазір еңбек ететін Алматы Техникалық Университетінің тек филиалы бар еді. Өзім әуелде Одессадағы тамақ өнеркәсібі технологияларының институтынтын тәмамдағанмын, кейін еңбек етіп жүріп Мәскеуде асперантура мен докторантураны оқудым. Ол кезде жақсы көрсеткішің болса, мемлекет жоғары оқу орындарына білім алуға жіберетін. Мәскеуде оқуымды аяқтаған соң Қазақстанға қайта оралып осында жұмысымды жалғастырдым. Менің негізгі мамандығым астықты сақтау техникалары. Осы сала бойынша орта Азияда алғашқы болып докторлығымды қорғадым.
Қарашаш Есенбай: Аға, ширек ғасырыңызды ғылымға арнадыңыз. Сөзіңізден байқағаным сіздің үлгерімізіге байланысты мемлекет көмек беріп отырған тәрізді. Өзіңіз Кеңес Одағының да, Тәуелсіз Қазақстанның да жүйесін көріп келе жатырсыз ғой. Қазір бізде ғалымдарға деген қолдау қаншалықты деңгейде, егемендіктен кейін қандай өзгерістер енді?
Әуелбек Ізтаев: Енді ол кезде де ғылымға деген көзқарас жақсы болатын. Ал егемендік алған соң бізде жекелей институттар ашыла бастады. ол кездерде «Астықты сақтау, өңдеу, одан өнім алу» саласы бойынша ғылым академиясының бөлімі болған жоқ. Бірақ біртіндеп ауылшаруашылық саласын дамытуға байланысты, өсімдіктен алған өнімді сақтау мен өңдеу үлкен проблемаларды тудырғандықтан ғылым академиясының ауылшаруашылығы бөлімі ашылды. Бұл бөлімнің ашылуы біздің елміздің басқа өңірлерінде де институттардың ашылуына септігін тигізді. Осы институттар пайда болғалы бізде біршама ғылыми жаңалықтар орын алды.
Қарашаш Есенбай: Ол жаңалықтар қаншалықты жүзеге асып, қолдау тауып жатыр?
Әуелбек Ізтаев: Бірден қолдау болмаса да, біртіндеп өндіріске енгізіліп жатыр. Мысалы Астанадағы астық жəне астық өнімдеріне байланысты ғылыми зерттеу институтының зерттеу жұмыстарының нəтижелері көз қуантарлық, тіпті олардың жаңалықтарына ТМД елдері де қызуғушылық танытуда. Атап айтар болсам, астықты кептіру мен астықты салқындату және астықты комбайннан өндіріс орындарына жеткізу саласы бойынша тиімді технологиялық әдістері еліміздегі бірқатар мәселелерді шешті.
Қарашаш Есенбай: Қазіргі біз жұртымызды астықпен толықтай қамтамасыз ете аламыз ғой. Олай болса неліктен біздегі ұн мен нан бағалары қымбат деп ойлайсыз?
Әуелбек Ізтаев: Иә, дұрыс айтасыз біз елімізді астықпен толық дәрежеде қамтамасыз ете аламыз. Бір адамға шаққанда астық өндіру қазір 1 тоннаға жетеді. Ал əр адам тұтынуына 300 кг деп есептесек, қалған 700-800 килограммды экспорттауға болады. Біз арпа мен бидай өнімдерін экспорттауда алғашқы орындардамыз, сонымен қатар қазір елімізде 300-ге жуық ұн өңдеу зауыттары бар. Енді меніңше ұн мен нан өнімдері өте қымбат емес, орташа есеппен 100 теңгеге нан сатып алуға болады. Бірақ нанның дайындалу технологиясы одан қымбатқа түсетінін ескеру керек. Қазір дүкендерде түрлі ассартиментегі нандарды табуға болады. Осы орайда мен ендігі кезекте біздің кәсіпорындар пайдалы нандарды өндіруді қолға алуы керек дер едім. Әрі олардың бағасын ыңғайластыру керек, өйткені құрамында пайдалы дәрументері бар нан өнімдері қымбат. Олар қалтаға ауырлық салады деп айта аламын.
Қарашаш Есенбай: Өзіңіз зерттеушімен қатар педагогсыз ғой. Қазіргі жастардың бойында техникалық салаға, ғылымға деген қызығушылық қандай?
Әуелбек Ізтаев: Жастардың бойында талпыныс бар. Біз жұмыс барысында жыл сайын жас буындардың ауылшаруашылық саласына қызығушылықтарын арттыру үшін түрлі шараларды ұйымдастырып жүрміз. Ауылшаруашылығын еліміздің экономикасын дамытуда қандай рөл алатынын да жүйелі жеткіземіз. Қазір бізге келетін талапкерлердің деңгейі жаман емес. Енді оларға біздегі оқу жүйесі мен оқу орнының жағдайы сай болуы керек деген мәселе бар. Астық саласына қатысты елімізде 20-дан оқу орны маман даярлайды екен. Олардың деңгейлерінің әртүрлі болатыны бесенеден белгілі, мықты маман дайындау үшін мықты кадрлармен толықтыруымыз керек.
Қарашаш Есенбай: Біздің еліміздегі ауыл шаруашылылық саласында кадрлер жеткілікті ме?
Әуелбек Ізтаев: Мен осы мәселеге қатысты ұсыныс айтқым келеді. Ауыл шаруашылығы саласында оқу бітірген мамандарды жұмысқа алсақ екен. Біз қай кәсіпорынға қандай маман керек екені туралы ақпаратты толық жинай алмаймыз. Сондықтан кәсіпорындар министрліктегі ауыл шаруашылық бөлімдерімен байланыс орнатқаны дұрыс болар еді. Ал министрлік оларға қанша маман керек екенін бізге жолдап отырса, бітірушілерімізді жұмыспен қамту оңайға түседі. Осындай жүйеге орнығуымыз керек, сонда оқу бітірген маман жұмыс табады, ал кәсіби жұмысшы алған өнідіріс орындарының да болашағы нәтижелі болады. Бізде мамандығы жоқ адамдарды алып, кейін үйренеді дегенмен, олардың біліктілігі төмен болатынын мойындау керек.
Қарашаш Есенбай: Осы орайда жақында біздің үкіметке қайта тағайындау болғанын білесіз. Жаңа үкіметтен қандай өзгерістер болғанын қалайсыз?
Әуелбек Ізтаев: Менің Ауыл шаруашылығы министріне айтатын ұсынысым бар. Кеңес үкіметі кезінде тағам өнеркәсібі, дайындау ісі сияқты салалар жұмыс істеген. Олар өздерінің кәсіпорындарын техникалық жағынан, қандай өнімдер шығару мәселесін қадағалап отырған. Ал қазіргі ауылшаруашылық министрлігінде кейбір бөлімдер алынып тасталды. Ал бізге тамақ өнеркәсібін қадағалайтын кәсіпорын керек. Министрлік республиканың өндірісіне ауыл шаруашылығы өнімдерінің пайдасы тікелей байланысты екенін түсіну керек. Яғни осы саланың біртұтастығын қамтамасыз етсе екен. Ауыл шаруашылығы өнімдерінен өнім алып, оны айналымға шығарғанға дейінгі үдерістерді министрлік қадағалауы тиіс. Бізге тағам өндеу, астық шаруашылығын біріктіріп ұстайтын бір комитет керек. Сонда ғана ауыл шаруашылығының дамуы, жаңалықтарының нәтижесі мен табысы көзге көрінеді.
Қарашаш Есенбай: Ал Білім министрлігіне қандай үш өзгеріс ұсынар едіңіз?
Әуелбек Ізтаев: Бұл мен үшін тосын сұрақ… Менің бірінші ұынысым, білім беру сапасын жақсарту болар еді. Бізде бакалавр 4 жылдық, шетелден айырмашылығы біз мамандарды кәсіпорынға бейімдеп дайындаймыз. Олар болашақта кәсіпорынға барып жұмыс істейтін болғандықтан, білім алу бағытын дұрыс жүйеге қою керек. Әсіресе, мынау мамандықтарға курстық жұмысты осы білім саласы бойынша тұрақтандырған дұрыс. Өнеркәсіпке барып жұмыс істеу үшін студенттер нақты білім алуы тиіс! Сонда балалардың білім алу қабілеті тәжірибе өтумен қатар жоғарылайды. Бізде осыған көңіл бөлінбейді.
Қарашаш Есенбай: Аға, өзіңіз жартылай жекеменшік университетте қызмет етесіз. Негізі халық арасында жекеменшік университеттерге деген сенімсіздік бар екені рас. Мысалы оларда көп дүниені ақшамен шешуге болады деп ойлайды. Осы қаншалықты рас.
Әуелбек Ізтаев: Мен жекеменшік оқу орындарында пара алмайды деп айта аламын. Себебі өз қаржысымен оқыған бала оқуының ақысын өтей ме, әлде пара бере ме? Біз керісінше өзі ақы төлеп оқитын балаға барынша жағдай жасауға тырысамыз. Оқу әдістемесін жақсартып, методикалық және лобороториялық, практикалық жағын білім беретін тұстарын жоғарылатудамыз. Бала білім де жоқ, ақша да жоқ деп күйзеліске ұшырамауы керек.
Қарашаш Есенбай: Мойындауымыз керек, университетке түсіп алып ақылы болсын, грант болсын оқымай, сабаққа келмей жүретін студенттер болады. Педогог ретінде олармен қалай жұмыс істейсіздер?
Әуелбек Ізтаев: Иә, мұндай мәселе бар екен рас. Кейбір балалаар жұмысқа орналасып немесе басқа жағдайлармен сабаққа салғырт қарайды. Олар өз таңдауларына байыппен қарауы керек, егер сабаққа кедергі келтіретін болса жұмыс істеуге болмайды! Оларға жеңілдік ретінде үлгерімі жақсы студенттерге түрлі жеңілдіктер қарастырылып келеді. Жақсы білім алған бала ертең жақсы маман болады.
Қарашаш Есенбай: Ал жастардың педагогтарға деген құрметі қандай?
Әуелбек Ізтаев: Бұл педагогтың өзіне де байланысты. Педагог өзінің шәкірттеріне жақсы білім беріп, білімдік, тәрбиелік жағын, жақсы маман, жақсы адам болып қалыптасуына үлкен үлес қосса, балалардың сана-сезімі артып, өміртануы жақсарады. Ондай педагогтың мәртебесі еш уақытта жоғалмайды!
Педогогқа құрметті алдымен үкімет көрсетуі керек! Олар педогог жақсы болса, болашақ мамандардың жақсы болатынын түсінуі қажет. Сондықтан білікті, білімді ұстаздарды медаль, ордендермен марапаттап жағдай жасаса, өйткені ұстаздың еңбегі ел мен халық үшін.
Қарашаш Есенбай: Сондай орден, медальдар жалпы жоғары лауазым алу көбінесе таныс арқылы, ақша арқылы болады дейді. Осыған келісесіз бе?
Әуелбек Ізтаев: Мен бұл жағына әлі араласып көрген жоқпын. Өткенде ғана президентіміз : «Менің бағытым әділетті қоғам құру» деді ғой, біз соған атсалысуымыз керек. Қарапайым қызметкер мен президент дәрежесіне дейінгі адамдардың бәрі өз істеріне адал болуы керек дер едім. Сонда біздің қоғам түзеледі, барлық мәселелер шешіледі.
Қарашаш Есенбай: Шыныңызды айтыңызшы, өміріңізде қандайда бір дәреже беру үшін сыйлық сұраған адамдар болды ма?
Әуелбек Ізтаев: Өз басым ондай жағдайдың тууына себепші болған жоқпын. Әр уақытта барлығын өзіммен қатар санадым. Әр адамның мінез құлқы, ой-өрісі арамдықтан ада болуы керек деп білем. Өзгеге сыйлық ұсынбадым, өзгелер маған ұсынбады. Керісінше мен өз шәкіртеріммен адал жолдас болып кеттім. Олардан менің күтетінім тек сыйластық қана.
Қарашаш Есенбай: Сыйластықтарыңыз арта берсін, уақытыңызды бөлгеніңіз үшін көп рақмет!
Дурыс айтасыз ага! Жалпы жаксы материал екен)))