Аннотация. Мақалада жұмбақтардың балалардың ойлау қабілетіне әсері және оларды қолдану бойынша жұмысты ұйымдастыру қарастырылған. Жұмбақтардың әр-түрлі тақырыптарының баланың ойлауына әсері және логикалық ойлаудағы мақсатын қарастырады.
Кілттік сөздер: Жұмбақ; даму ерекшеліктері; бала; ойлау қабілеті; қоршаған орта; мұғалім; даму деңгейі.
«Жұмбақтарды не үшін ойлап тапқан»-деп біз жиі ойланамыз. Жұмбақтардың шешуін табу үлкендер мен балалар үшін ермек пен жағымды уақыт өткізу болып табылады. Бірақ шынайы келгенде ол бұлай емес. Жұмбақ- ертегілермен, тақпақ пен жаттамақтармен бірге қолданатын өзiндiк көркем өнер шығарма.
Халықтық шығармалар ішінде балалар фальклорынан үлкен орын алатыны-жұмбақтар. Жұмбақтар және оның шешімін айту баланың ақыл-иесін дамытады, ойын шынықтыра түседі. Ойлауға, ойлаған ісінің үдесіне шығаруға жаттықтырады. Жұмбақтардың шешімін табу баланың зейінін, ықыласын арттырады. әр нәрсенің себебін іздестіріп табуға үйретеді. Жұмбақтар құпиясы баланы қызықтырып, әсерлендіре түседі, шешімін айтқызуға мәжбүр етеді. Баланың ұшқыр ойын іске, әрекетке қарай баулиды. Ой санасының қызмет етуіне серпін береді.
Ғалымдардың зерттеулеріне қарағанда жұмбақтың шығу тарихы өте ертеде болғанымен бізге жеткені 19 ғасырдың екінші жартысында ел арасынан жинап алғандар Ш.Уәлиханов пен В.Радлов болғанын білеміз. М.Әуезов1940 –жылы «Жұмбақтар» жинағын жазып, білім берерлік,дүниетанымды дамытарлық қасиеті барын айтқан.
Қазіргі кезде сабақ барысындажұмбақты шешу оқушылардың ой-өрісі, логикалық ойлау қабілетін дамытатын –ұтымды әдіс. Әдебиеттен басқа пәндерде де жұмбақтар, жұмбақты тапсырмалар қолданса,оқушының ой-өрісін дамытып, тәрбие береріміз анық.Білімге деген ынтасын арттырып, сергіту жаттығу түрінде қолданса тиімді екенін байқаймыз.
Жұмбақтың тақырыбы, мазмұны әр алуан болғандықтан күнделікті сабақта қолданып, оқушыларға ой тастап, тапқырлыққа, білмегенді білуге, ізденуге ой салатын тәрбиелік мәні бар халық шығармасы деп қараймыз. Жұмбақ әрбір заттың атқаратын қызметіне, жаратылысына, ерекше қасиетіне қарай құрастыратындықтан астарлы,жасырын ойды анықтау үшін оқушылар логикалық байлам жасап,өз ойын айтады. Жалпы жұмбақта фантазиядан гөрі нақтылық, деректік басым болғандықтан, аз уақыт ішінде тез шешім қабылдап, жауабын табуға тиіс. Атап айтсақ, ой ұшқырлығын, ойлау жылдамдығын қажет етеді.М.Әуезов «Жұмбақ-адамның дүниетану жолындағы ойының, қиялының шамасын білдіреді» деп, бекер айтпаған.
Жұмбақтар балалардың ұғымталдығын, ақылдылығын дамытып, қоршаған ортаны таныуға көмектеседі. Халық ауыз шығармашылығына жататын жұмбақтар эпитетке, метафора мен афоризмға бай. Сондықтан да осындай жұмбақтарды қолдану балалардың сөздік қорын дамытады. Жұмбақтар балалардың есте сақтау қабілеттерін жаттықтырады, өйткені балалар тек жұбақты шешіп қана қоймай, оларды жасыруды да ұнатады.
Бұл тек жұмбақтың жауабы ғана емес, онымен қатар мәтіннің есте сақталуына әсер етеді. Бұның бәрі жұмбақтың шешуін табуды тек жағымды іс қана емес,әжептәуiр пайдалы iс екенін көрсетеді. Жұмбақтар тіл үйренуде бірде – бір көмекші құралдардың бірі болып табылады. Әсіресе олар мектепке дейінгі жастағы балаларға тіл үйретуде өзекті болып табылады.
Оқытуда ойын технологиясымен қатар, жұмбақтар жаңа лексикалық тақырыпты меңгертуде және жаттықтыру жаттығуларды өткізуде қолданылады. Жұмбақтар бұл тұрғыда ең берекелi материал болып табылады.Қазақ тілін үйретуде жұмбақтарды қолданудың маңызы зор. Жұмбақтарды шешу арқылы балалардың ойлау қабілеттері дамиды, сөздік қорлары молаяды, тілдері жаттығады.
Олар балалардың зейінін жаңа лексикалық өлшемге, өзіндік буынға аударып, ықшам, бейнелi сөздердің үлгiсi болады (Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық қабілеттерін қалыптастыру бойынша әдістемелік ұсынымдар – Астана: 2016).
Жұмбақ – қорытынды неғұрлым белгісіз сөзге қысқаша сипаттама береді, логикалық және танымдық жағынан қызықты. Жұмбақтар балаларға олардың дүниетану қабілетін дамыту, тапқырлаққа баулу мақсатында қолданылады.Ұйымдастырылған оқу іс –әрекетінде қолданылған жұмбақтардың арқасында үйренген сөздер балалардың есінде қалып, жадында сақталады. Оларды бөлімге және күрделі дәрежесіне, балалардың жас ерекшелігіне қарай жинақтап алса неғұрлым тиімді болады.
Жұмбақтар әсіресе көрнекі-бейнелі ойлауды қалыптастыруға пайдалы. Тілге үйрету- балалардың сөздік қорын дамытуда аянбай тер төгу. Жұмбақтарды қолдану арқылы тіл үйрету қызық, пайдалы және үйретушi ойынға айналуы мүмкін. Оңай тапсырмаларды шешу ұйымдастырылған оқу іс –әрекетінің ерекше элементі немесе тіл үйретуде балалармен жеке жұмыс болуы мүмкін.
Жұмбақтар балалардың заттар туралы ана тіліндегі білімін бекітеді, ал басқа тілдегі шешуі жұмбақтағы заттың суретін анық, дұрыс бейне құруға көмектеседі, яғни сөздің мағынасын дұрыс бірнеше тілде естеріне сақтайды. Мектепке дейiнгi жастағы балаларға тән қалыптасқан сөздік қор ерiксiз жадында қалады.
Жұмбақтар-жас буынның ақыл-ойын дамытуға бағытталған асыл мұра.
Жұмбақтардағы терең ой, терең мағынамен қатар ондағы көркемдік шеберлікті қиыннан қиыстырып келтіреді. Бір зат екінші бір заттың-түр-түсіне балап, салыстыра айту соған қиыстыра білу ұқсастығын тауып көрсете алу ойдың ұшқырлығы мен зеректігін танытады. Баланы да қызықтыратын осы жағы «ақ сандығым ашылды, ішінен жібек шашылды.» деп бұлт шыққан күннің көзін-ақ жібекке, бұлтты ақ сандыққа балап, соның толық мазмұнын аңғартатыны ғажап-ақ. Адам сүйсінерлік эстетикалық әсерлі сөздерді іздеп табатыны да шеберліктен туған.
«Міне, ертек айт», «Жұмбақ, айт», «Өлең айт» дегенде осы келтірген үйреншікті сөздерді айтып бір-екі ауыз ертек, жұмбақ өлең білмейтін қазақ болмаған. Бұлар балалардың жасын жатқа оқып үйренетін, ақыл, есін күшейтуге, сөзді тез жаттауға дағдылануға алған сабақтары тәрізді болған. Бұл сабақтар балаларға сөзді есіне бекітуге үйрететін, сөзді тақпақтап, ұйқастырып, ырғаққа салуға төселдіре беретін, тілін шеберлей беруге үйрететін ойнақы сөздер. Баланың ой көлемі кеңейіп шыныққан сайын, жас ерекшелігі мен білім ерекшелігіне қарай жұмбақтардыңда шешімі қиындап мағынасы тереңдеп, бірден-бірге күрделене береді.
Жұмбақтың балаларға тағы бір пайдалы жағы-өз ойындағы құпияны шештіру, айтқызу арқылы оларға өмірді танытады. Айнала төңіректе болып жатқан түрлі құбылысқа зер салуға, соның себебін іздестіруге үйретеді. Қайнаған өмірге араласып кетуге қол бұлғайды, соған қызықтыра, асыға шақырады. Осындай өзгешеліктері бролғандықтан, балалар жұмбақты құмарта тыңдайды. Соның шешімін өз жолдастарынан бұрынырақ табамын деп өзін-өзі іске, әрекетке, терең ойға-қабілеттілікке жұмылдыра түседі.
Дүние тану жолында баланы ойға, қиялға шомылдыратын, іске, әрекетке баулитын және ой, қиялдың шама-шарқын білдіретін құнды жанр. Дәлірек айтқанда, жұмбақ баланың фантазиялық ойын дамытатын жанр деуімізге болады.
Ойлауды дамтудың оқытуға тікелей байланысы осы дамуды мақсатқа бағыттап басқаруға, оқытуды ойлау іс-әрекеттерінің белгілі типінің қалыптасуына себепкер боларлықтай етіп құруға мүмкіндік береді. Бұл мектепке дейінгі балалық шақта ойлауды дамытудың қай бағыты қажеттірек , адамның бүкіл келешек өмірі үшін ең басты мен алатындығын жөніндегі мәселені қоюға түрткі болады.
Жұмбақтың мазмұны мен құрылымының әдеби жанр ретіндегі ерекшеліктері балалардың логикалық ойлау қабілетін дамытуға және сөйлеу мен ойлау дағдыларын қалыптастыруға, ойын дәлелдеуге мүмкіндік береді. Жұмбақтарды болжау кезінде тек нәтиже маңызды емес, ол дұрыс жауап, сонымен қатар дәлелдеу, яғни жауаптың дұрыс табылғандығына дәлелдеу арқылы логикалық және дәйекті түрде сендіру әрекеті қалыптасатын болады. Бұл жағдайда жұмбақты балалардың өз ойларын дәлелдеу қабілетін қалыптастыру мақсатында пайдалану орынды болмақ. Осылайша, бұл жай ойын-сауық емес, ойлау мен дәлелдеу жаттығуларына айналады(Мектепке дейінгі білім беруді жаңартудағы жаңа стратегиялар мен мүмкіндіктер» атты қалалық ғылыми-практикалық конференция материалдары №2 жинағы, 2017:134б).
В.А.Сухомлинский балаларға көрген-білгендерін білдіретін дұрыс сөз табуға қалай үйреткені туралы айтады: «Ең бастысы, бала сөздің мағынасын үйреніп қана қоймай, оны ерекшеліктерімен бірге сипаттай білуі керек. Балаға әлемнің сұлулығы ғана емес, оның қыр-сырын да түсіндіріп, көрсету керек, сонымен қатар мен болмыс қуанышы туралы алғашқы ой ашылатын сезімтал жаста оқушыларымды далаға, тоғанның жағасына, баққа апарамын, сол арқылы мен оларды таңқалдыруға жетелеймін, поэтикалық сөзде бейнеленген бейнені, суретті балалардың жадында қалдыруға тырысамын, сол мақсатта әрекет етемін.
Бірқатар жағдайларда балалар бұл жалғыз ерекшелігін механикалық емес өзгеше түрде қабылдайды. Бұл әртүрлі заттар мен құбылыстарды сипаттау үшін бірдей өрнектер мен бейнелер
қолданылатын жұмбақтарды болжау кезінде орын алады. Балалар таныс сөйлемді, сөз тіркесін ести отырып, онымен байланысты жауапты есте сақтайды және оны айтуға асығады, жаңа жұмбақтың мағынасы туралы ойланбай, таныс сөйлемнің басқа жағдайда, жаңа жағдайда қолданылатындығына мән бермейді.
Сонымен, жұмбақ маңызды шеберлікті — логикалық ойлау қабілетін қалыптастыру үшін қолданылады. Бұл үшін балаларды жасырын заттың белгілерін толығымен түсінуге және олардың арасында айтарлықтай байланыстар орнатуға бағыттайтын болжау әдісі.
Жұмбақтарды болжау тәсілдері Болжаудың негізі жұмбақтың сұрағын түсіну болып табылады — ол әрдайым шешілуге тиісті мәселелердің түрін қамтиды: не іздеу керек? Сонымен қатар, қалай іздеу керектігін анықтау керек, яғни шешімдерді табу керек: қайда іздеу керек? Ненің негізінде қорытынды жасау керек? Ол үшін жұмбақта аталған барлық белгілерді оқшаулау қажет, өйткені олар шешімнің кілті болып табылады. Кейбір белгілер іздеу саласына нұсқайды — белгіні қайдан іздеу керек, басқалары жұмбақтың тақырыбын сипаттайды — кім, не іздеу керек, ал өзгесі осы құбылыстың басқалармен байланысы мен тәуелділігіне назар аударады. Сондықтан жұмбақты шешу үшін барлығына мән беру керек: онда бәрі, әр сөз маңызды болып саналады.
Дәлелдеу сөзінің дағдысын дамыту
Дәлелдей білу дегеніміз — дұрыс, логикалық ойлау ғана емес, сонымен қатар өз ойын нақты ауызша формаға келтіре отырып, дұрыс айту. Дәлелді сөйлеу үшін сөйлеу жолдарын, грамматикалық құрылымдарды сипаттаудан және баяндаудан өзгеше, ерекше композиция арқылы қолдана білу қажет.
Дәлелдеудің мәні кез-келген тұжырымды қолдайтын бірнеше дәлелдерді таңдау мүмкіндігінен тұратындықтан, сөйлеу дәлелі үшін арнайы құрылым қажет болуы мүмкін: «Бірінші …, екіншіден …» және т.б. Сөзге дәлелдеу кезінде көбіне күрделі грамматикалық құрылымдағы сөйлемдерді, бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлемдерді қолдан керек: «Егер …, онда …; бір рет … дегеніміз …; сондықтан …; бұл …; себебі…; ретінде …; … дегенді білдіреді; сондықтан …
Дәлелдеу қорытындымен аяқталады, ол қабылданған лексикалық құралдарды қолдану арқылы жасалады, оны балалар біртіндеп игереді. Әдетте, мектеп жасына дейінгі балалар бұл конструкцияларды сөйлеу кезінде қолданбайды, бірақ оларды балалық шақтың келесі кезеңдерінде — мектепте түсініп, игеруіне жағдай жасау қажет. Жоғарыда айтылғандардан қандай әдістемелік тұжырымдар шығады? Балаларда дәлелдеу қажеттілігін ояту үшін, жұмбақтарды болжау кезінде баланың алдына нақты мақсат қою керек: жұмбақты жай ғана болжап қоймай, болжамның дұрыс екенін дәлелдеу қажет. Мысалы, балаларды суды пайдалану үрдісіі қызықтыруы керек. Ол үшін сіз байқау ұйымдастыра аласыз: «Кім дәлірек дәлелдейді? Кім толығырақ және дәлірек дәлелдейді? Мұны кім қызықтырақ дәлелдейді?
Балаларға қоршаған әлем заттары мен құбылыстарын байланыстар мен қатынастардың барлық толықтығы мен тереңдігінде қабылдауға, жұмбақтарда ұсынылатын заттар мен құбылыстармен алдын-ала таныстыруға үйрету қажет. Сонда дәлелдемелер неғұрлым нақты және толық болады.
Жұмбақтарды жасырғанда, балалар оларды жақсы есте сақтауы және белгілерді толығырақ бөліп көрсетуі үшін бірнеше рет қайталау керек. Жұмбақты талдау керек, бұл балалардың назарын белгілерге аударуға және сұрақтар арқылы олардың арасындағы байланысты орнатуға көмектеседі. Дәлелдер үлгісін келтіріңіз. Сөзжұмбақтың құрылымына сәйкес сұрақтарды дәйекті түрде қою арқылы балаға дәлелдеу жоспарын ұсыныңыз, мысалы: «Кімде ұзын құлақ болуы мүмкін? «Бір түйір үлпектер» туралы кім туралы айта аласыз? Кім ептілікпен секіреді және сәбізді жақсы көреді? Сонымен, бұл жұмбақ кім туралы?”
Егер қандай да бір белгі немесе байланыс жоқ болса, балаға оның жауаптарының біржақты болуын көрсете отырып, пікірталас сипатындағы сұрақтар қойыңыз. Мысалы, жиіркенішті Қар ериді, шалғын өмірге келді, күн шығады. Бұл қашан болады? Бала бір ғана белгіге сүйене отырып дәлелдейді: «Бұл көктемде болады, өйткені қар ериді».
Мұғалім дәлелдеудің сәйкес еместігін көрсетеді: «Қар тек көктемде ери ме? Қыста да қар еруі мүмкін». Сонда бала басқа белгілерге назар аударады (шалғын өмірге келді, күн келеді), бұл жауапты неғұрлым сенімді етеді (Бабалар сөзі:2017:146б)
Егер аллегория негізінде жұмбақ ұсынылса, дәлелдеудің сәтті болуы үшін сіз оның белгілерін қайдан іздеу керектігін көрсете аласыз. Дәлелдеудің мазмұны мен әдістері өзгеруі үшін бір тақырып, құбылыс туралы әр түрлі жұмбақтар ұсыну қажет. Бір тақырыпқа қатысты әртүрлі жұмбақтар сөздік қорды көбейтеді, бейнелі сөз тіркестерінің бейнелі мағынасын қалай түсінетіндігін, қандай тәсілдермен дәлелдейтінін, жауабын растайтындығын көрсетеді.
Жұмбақтың екі жағы бар: бірінші тыңдаушының көз алдында тұратын сурет те, екіншісі—тыңдаушы назарына ұсынылған бір зат, не құбылыс. Осы астарлы бүркемені білу үшін болжалдап, ой жүгірту керек. Жұмбақтың композициялық құрылымы, әдетте, екі бөлікті болып келеді. Оны қазақ дәстүрінде «жұмбақтың байлауы» және «жұмбақтың шешуі» дейді. Шешуі болмаса—жұмбақ мағынасыз. Әрине, әдейі адамдарды адастыру үшін ойлап табылған әзіл үлгілері де кездеседі.
Әрбір жанрдың пайда болуы кажеттіліктен туындаған, қоғамдық өмірдің мұқтаж талап-тілектеріне орай өрістеп отырған, қоғамдық сұранымға ие болмаған рухани құбылыс дамуын тоқтатқан. Жұмбақтың тәрбиелік уытты қызметі бүгінгі танда да солғын тарта қойған жоқ. Десек те бұрын жұмбақ айтысуға жас-кәрі түгел қатысып белсенділік байқатса, қазір балаларға ғана бағышталған түрге айналған. Жұмбақ жасөспірімдердің дүниетаным көкжиегін кеңейтіп, ойын ұшқырлап, тұспалды сөздің мәнін ұғынуға септігін тигізіп, тапқырлығын шыңдайды. Жұмбақ қоршаған ортаны, заттарды көркем тілмен бейнелеп, адамдардың әсемдік талғамын оятады. Тыңдаушының сезімін қозғап, сүйсіндіреді де, баурап та алады. Онда карапайым заттардың өзі асқақ поэтикалық толғаныспен бейнеленеді, демек, эстетикалық қызметі де тегеурінді деген сөз. Жұмбақтың тілі қарабайыр тіл емес, образды сөз, одан бір кездердегі халықтың сұлулыққа құштар талғам-түсінігін аңдаймыз. Бір ғана мысал: киіз үй—көшпелі қазақтың қатты қадірлеген, күтіп ұстаған ең бағалы мүлкі (Қазақ халқының жұмбақтары:2003,145б).
Қолданылған әдебиеттер тізімі:
1. «Қазақстанда мектепке дейінгі білім берудің ғасырлық тарихи шежіресі» республикалық педагогикалық оқулары жинағы / «Летопись вековой истории дошкольного образования в Казахстане» сборник Республ. педагогическ. чтениях. Астана, 2017 жыл, 3 мамыр. – Астана, 2017. – 424 б.
2. Әбжанов М.М. Қазақ халқының жұмбақтары. Алматы, 2003ж.
3. «Мектепке дейінгі білім беруді жаңартудағы жаңа стратегиялар мен мүмкіндіктер» атты қалалық ғылыми-практикалық конференция материалдары жинағы / «Сборник материалов городской научно-практической конференции на тему «Новые стратегии и возможности модернизации дошкольного образования». Өскемен, 2017 жыл, 22 қараша. – Өскемен, 2017. –307 б.
4. Бабалар сөзі: Жүзтомдық.—Астана: «Фолиант», 2010. Т. 64: Жұмбақтар. — 432 бет.
Амандос Әсем Асылбекқызы
Амандос Әсел Асылбекқызы
Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік университеті
Педагогика факультетінің 4-курс студенттері
