ЕСІМДІКТІҢ ЛЕКСИКА-ГРАММАТИКАЛЫҚ СИПАТЫ\r\n
- \r\n
- Есімдіктің лексика-грамматикалық сипаты.
- Есімдіктердің қалыптасуы.
- Есімдіктердің мағыналық түрлері.
- Есімдіктердің септелу ерекшеліктері.
- Есімдіктердің басқа сөз таптарына ауысуы және прономиналдану – есімдікке айналу процесі.
- Есімдіктердің сөйлемдегі қызметі.
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n \r\n\r\nПроблемалық сұрақтар:\r\n\r\n \r\n
- \r\n
- Есімдіктердің мағыналық ерекшеліктері неде?
- Есімдіктерді заттық және сындық мәндегі есімдіктер деп бөлудің себебі неде?
- Жіктеу есімдктерінің жаққа қатысы қандай?
- Есімдіктердің грамматикалық категориялары бар ма, неге?
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n \r\n\r\n Есімдік – лексика-грамматикалық (семантикалық) сипаты жағынан не затты, не оның сынын я санын нақты атамай, солардың орнына жүретін сөз табы. Сондықтан кейде оны орынбасар сөз табы деп те атайды.\r\n\r\nҰйықтап жатқан жүректі ән оятар, Оның тәтті оралған мәні оятар (А) деген сөйлемде оның деген сөз алғашкы бөлігіндегі ән деген зат есімнің орнына қолданылған: әннің мәні. Бір шалдың төрт ұлы болыпты, Бірде шал сол ұлдарын жинапты (Ертегілер) деген сөйлемдерде сол сөзі төрт деген сан есімнің орнына қолданылған: төрт ұлын жинапты. Кімді айтса, сол келер (мәтел) деген сөйлемде сол сөзі кім дегеннің орнына жұмсалған да, кім дегеннің өзі адам деген заттың атауының орнына қолданылған.\r\n\r\nСөйтіп, есім сөздердің (зат есім, сын есім, сан есімнің) орнына жүретін сөз табы есімдік деп аталады. Есімдік заттың өз атауын да, белгісінің, санының да атын білдірмейді, тек соларды нұсқап, меңзеп көрсетеді де, солардың орнына колданылады. Сондықтан да кейде есімдікті орынбасар сөздөр деп те атайды.\r\n\r\nЕсімдіктер мағынасына қарай жеті топқа бөлінеді: 1) жіктеу есімдігі; 2) сілтеу есімдігі; 3) сүрау есімдігі; 4) өздік есімдігі; 5) жалпылау есімдігі; 6) болымсыздык есімдігі; .7) белгісіздік есімдігі.\r\n\r\n ЖІКТЕУ ЕСІМДІГІ.\r\n\r\nБслгілі бір жақтық ұғыммен байланысты колданылатын есімдіктің түрі жіктеу есімдігі деп аталады. Жіктеу есімдіктері мен, сен, сіз, ол, біз (біздер), сендер, сіздер, олар. Жіктеу есімдіктерінің үш жағы және жекеше, көпше түрі бар. Олар мынадай:\r\n\r\n \r\n
| жак. | жекеше түрі | Көпше түрі |
| /\r\n\r\nII\r\n\r\nсыпайы \r\n\r\nIII | мен сен\r\n\r\n сіз\r\n\r\n ол | біз, біздер\r\n\r\n сендер, сіздер\r\n\r\n олар |
\r\n \r\n\r\nБірінші жақ— айтушы, сөйлеуші жақ, екінші жақ — тыңдаушы жақ. Бұлар — адамға байланысты атаулар, сондықтан кім? деген сүраққа жауап береді. Үшінші жақ бөгде жақ. Ол — адамға, адамнан басқа да затқа байланысты бола береді. Сондықтан кім немесе не? деген сұраққа жауап береді. Мысалы: бір ағашта екі алма, мен (кім?) де алмайын, сен (кім?) де алма (халық әні). Ол (кім?)— оқыған азамат. Ол (не?)— биік тау т. б.\r\n\r\nЖіктеу есімдіктері тәуелденбейді. Тәуелденетін ол (оным, оның, оныңыз, онысы), олар (оларым, оларың, оларыңыз, олары) дегендер — жіктеу есімдігі емес, сілтеу есімдігі.\r\n\r\nЖіктеу есімдіктері септеледі. Біз, сіз, біздер, сендер, сіздер, олар деген жіктеу есімдіктері зат есімдерше септеледі, ал мен, сен, ол деген жіктеу есімдіктерінің септелуінде ерекшеліктер бар.\r\n\r\nЖіктеу есімдіктерінің септелу үлгісі.\r\n\r\n \r\n
| Септік | Мен | сен | Ол | біз | сіз |
| А. 1. | мен ме-нің | сен се-ніқ | Ол\r\n\r\nо-ның і | біз\r\n\r\nбіз-дің | сіз\r\n\r\n сіз-діңдіңдідің дің ддіңддіңдіқ |
| Б.\r\n\r\nТ.\r\n\r\nЖ.\r\n\r\nШ.\r\n\r\nК. | ма-ған\r\n\r\nме-ні\r\n\r\nмен-де\r\n\r\nме-нен\r\n\r\nмені-мен | са-ған\r\n\r\nсе-ні\r\n\r\nсен-де\r\n\r\nсе-нен\r\n\r\nсені-мен | о-ған\r\n\r\nо-ны\r\n\r\nо-нда\r\n\r\nо-дан\r\n\r\nоны-мен\ | біз-ге\r\n\r\nбіз-ді\r\n\r\nбіз-де\r\n\r\nбіз-ден\r\n\r\nбіз-бен | сіз-ге\r\n\r\nсіз-ді\r\n\r\nсіз-де\r\n\r\nсіз-ден\r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\nсіз-бен |
| Септік | сендер | сіздер | олар | ||
| А.\r\n\r\nI.\r\n\r\nБ.\r\n\r\nТ.\r\n\r\nЖ.\r\n\r\nШ.\r\n\r\nК. | сендер\r\n\r\nсендер-дің\r\n\r\nсендер-ге\r\n\r\nсендер-ді\r\n\r\nсендер-де\r\n\r\nсендер-ден\r\n\r\nсендер-мен | Сіздер\r\n\r\nсіздер-дің\r\n\r\nсіздер-ге\r\n\r\nсіздер-ді\r\n\r\nсіздер-де\r\n\r\nсіздер-ден\r\n\r\nсіздер-мен | олар\r\n\r\nолар-дың\r\n\r\nолар-ға\r\n\r\nолар-ды\r\n\r\nолар-да\r\n\r\nолар-дан\r\n\r\nолар-мен\r\n\r\n | ||
\r\nМен, сен, ол деген жіктеу есімдіктерінің септелуінде мынадай ерекшеліктер байқалады: 1) ілік, табыс} шығыс септіктерде түбірдегі л, ң дыбыстары түсіп қалады; 2) жатыс септікте түбірдегі л дыбысы н-ға айналады; 3) көмектес септікте түбір мен жалғаудың арасында -‘ы, -і дәнекері пайда болады, дұрысында түбірдегі ң дыбысы түсіп қалып, кемектес септік жалғауы ілік септіктің дыбыстық өзгеріске түскен -ны (ң), -ні (ң) тұлғасының үстіне жалғанады; 4) барыс септік жалғауы жуанданып; л, н түсіп қалған түбірге -ған түрінде жалғанады.\r\n\r\nЖіктеу есімдіктері өз жағында ғана жіктеледі, яғни жіктеу есімдігі қай жақты білдірсе, оған сол жактың жіктік жалғауы жалғанып жіктеледі.\r\n\r\n Жіктеу есімдіктерінің жіктелу үлгісі.\r\n
| жак. | Мен, біз | сен, сіз сендер, сіздер | ол, олар |
| І\r\n\r\n \r\n\r\nІІ\r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\nІІІ | мен-мін біз-біз | —\r\n\r\n —\r\n\r\nсен-сің, сіз-сіз\r\n\r\nсендер-сіңдер\r\n\r\nсіздер-сіздер\r\n\r\n — | —\r\n\r\n— \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\nолар, ол |
\r\n \r\n\r\n \r\n\r\nЖіктеу есімдіктері сөйлемде атау септікте тұрып бастауыш, ілік септікте тұрып аныктауыш, барыс, табыс, жатыс, шығыс, көмектес ссптіктерде тұрып толықтауыш, жіктеліп келіп баяндауыш қызметін атқарады.\r\n\r\n СІЛТЕУ ЕСІМДІГІ.\r\n\r\nСілтеу есімдіктсрі меңзеу, нұскау, көрсету мағыналарын білдіреді. Сілтсу есімдіктеріне бұл, сол, ол, осы, осынау, сонау, анау, ана, мына, мынау, тонау, әне, міне, деген сөздер жатады. Әдетте сілтеу есімдіктері сілтеу, меңзеу, мәнін білдіріп, сын есімнің орнына жұмсалып, қай? деген сұраққа жауап беріп, анықтауыш кызметін атқарып түрады. Мысалы: Самғай бер асқардан-асқарға мынау қырандай (Ә. Ә). Бұл ұрыста Төлеген ерекше ерлік көрсетті (М. Ғ.) деген сөйлемдерде мынау, бұл есімдіктсрі к,ай? (қырандай, ұрыста)? деген сұраққа жауап беріп, анықтауыш болып түр.\r\n\r\nСілтеу есімдіктеріне кейде көптік, тәуелдік жалгаулары жалғанады, анау, мынау, сонау, осынау дегендерден басқасы септелініп те қолданылады. Мысалы: бұл — бұлар, сол — солар, осы — осы-лар, анау — анауым-анауың-анаулары т. б.\r\n\r\n \r\n\r\nСілтеу есімдіктерінің. тәуелдену үлгісі.\r\n\r\n \r\n
| Жақ | бұл | сол | Ол | |
| I менің\r\n\r\nII сенің\r\nсіздің\r\n\r\nIII оның | бұным бұның бұныңыз бұнысы | соным соның соныңыз сонысы | оным оның оныңыз онысы | |
| I біздің\r\n\r\nIІ сендердің\r\nсіздердің\r\n\r\nIII олардың | бұнымыз\r\n\r\nбұларымыз\r\n\r\nбұларың\r\n\r\nбұларыңыз\r\n\r\nбұлары | сонымыз\r\n\r\nсоларымыз\r\n\r\nсоларың\r\n\r\nсоларыңыз\r\n\r\nсолары | онымыз\r\n\r\nоларымыз\r\n\r\nоларың\r\n\r\nоларыңыз\r\n\r\nолары | |
| Жақ | Осы | мынау (мына) | анау (ана) | |
| I менің\r\n\r\nII сенің\r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\nСіздің\r\n\r\nIII оның | осым\r\n\r\nосыным\r\n\r\nосың\r\n\r\nосының\r\n\r\n \r\n\r\nосыңыз\r\n\r\nосысы | Мынауым\r\n\r\n \r\n\r\nМынауың\r\n\r\n \r\n\r\nмынауы\r\n\r\nңыз \r\n\r\nмынауы | Анауым\r\n\r\n \r\n\r\nАнауың\r\n\r\n \r\n\r\nанауыңыз \r\n\r\n \r\n\r\nанауы |
\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\nСілтеу есімдіктері септелгенде, заттанып, зат есімнің орнына жұмсалады. Олардың септелгенде мынадай ерекшеліктері байқалады: 1) бұл, сол, ол деген сілтеу есімдіктері мен, сен, ол деген жіктеу есімдіктері сияқты септеледі: а) ілік, табыс, шығыс септіктерде түбірдегі л дыбысы түсіп қалады; ә) жатыс септікте түбірде л дыбысы н-ға айналады; б) көмектес септікте түбір мен жалғаудың арасында -ы дәнекері пайда болады (дұрысында түбірдегі л дыбысы түсіп калып, кемектес септік жалғауы ілік септіктің дыбыстық өзгеріске түскен -ны (ң) тұлғасының үстіне жалғанады; е) барыс септік жалғауы түбірдегі л дыбысы түсіп қалған түбірге -ған түрінде жалғанады; 2) барыс септік жалғауы -ған түрінде осы, мына, ана деген сілтеу есімдіктеріне де жалғанады: 3) жатыс септікте осы сілтеу есімдігіне —нда жалғауы жалғанады; 4) бұл сілтеу есімдігінің түбірі ілік, табыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктерде мұ түрінде де қолданылады.\r\n\r\n \r\n\r\nСілтеу есімдіктері сөйлемде толықтауыш қызметтерін де атқарады. Сілтеу есімдіктері сөйлемде атау септікте тұрып бастауыш болғанда, одан кейін сызықша қойылады. Мысалы: Бұлар — станцияның маңдай алды құрылысшылары (Ө. Нұрш.). Бұл — аңыраған ана Наталья. (Ғ. М.)\r\n\r\n \r\n\r\n Сұрау есімдігі.\r\n\r\nЖауап алу мақсатымен сұрау мағынасында қойылған сұрақтар сұрау есімдігі болады. Сұрау есімдіктері: кім? не? қай? қандай? қанша? неше? нешеу? нешінші? қайда? қайдан? қалай? қашан? қайдағы? қашанғы? Зат есімге және зат есім орнына қолданыла алатын (заттанған) сөздерге қойылатын сұрақтарға көптік, тәуелдік, септік, жіктік жалғаулар қосыла алады. Мысалы: кім? кімім? кімдер? кімі? кімдерің? кімге? неге? қайсысы? нешеуі? кіммін? т. б.\r\n\r\nКейбір сұрау есімдіктерінің, тәуелдену үлгісі.\r\n
| Тәуелдіктің жақтары | кім | не | қайсы | Нешеу |
| І менің\r\n\r\nбіздің\r\n\r\nІІ сенің\r\n\r\nсіздің\r\n\r\nсендердің\r\n\r\nсіздердің\r\n\r\n \r\n\r\nІІІ. оның\r\n\r\nолардың | кімім?\r\n\r\nкіміміз?\r\n\r\nкімің?\r\n\r\nкіміңіз?\r\n\r\nкімдерің?\r\n\r\nкімдері-\r\n\r\nңіз?\r\n\r\nкімі?\r\n\r\nкіміі?\r\n\r\nкімдері? | Нем?\r\n\r\nнеміз?\r\n\r\nнең?\r\n\r\nнеңіз?\r\n\r\nнелерің?\r\n\r\nнелері-\r\n\r\nңіз?\r\n\r\nнесі?\r\n\r\nнесі?\r\n\r\nнелері? | қайсым?\r\n\r\nқайсымыз?\r\n\r\nқайсың?\r\n\r\nқайсыңыз?\r\n\r\nқайсыларың?\r\n\r\nқайсылары-\r\n\r\nңыз?\r\n\r\nқайсысы?\r\n\r\nқайсысы?\r\n\r\nқайсылары? | нешеуім?\r\n\r\nнешеуіміз?\r\n\r\nнешеуің?\r\n\r\nнешеуіңіз?\r\n\r\nнешеулерің?\r\n\r\nнешеулеріңіз?\r\n\r\n \r\n\r\nнешеуі?\r\n\r\nнешеуі? |
\r\n \r\n\r\n \r\n\r\nСұрау есімдіктерінің адамға қатыстылары ғана I, II жақтарда жіктеледі. Себебі I және II жақ яғни айтушы (мен, біз) және тыңдаушы (сен, сендер, сіз, сіздер) адам ғана болады. III жақ адамнан баска да бөгде эатқа катысты бола береді.\r\n\r\nСұрау есімдіктерінің. жіктелу үлгісі.\r\n\r\n \r\n
| Жіктіктің жақтары | кім? | Кайсы? | нешеу? | қандай? | не? |
| I мен\r\nбіз\r\n\r\nII сен\r\nсендер\r\n\r\nСіз | кіммін? кімбіз? кімсің? кімсіңдер?\r\n\r\nкімсіз? | қайсымын?\r\n\r\nқайсымыз?\r\n\r\nқайсысың?\r\n\r\nқайсысың\r\n\r\nдар?\r\n\r\nқайсы-\r\n\r\nсыз? | нешеумін? нешеуміз? нешеусің? нешеусіңдер?\r\n\r\nнешеусіз? | қандаймын?\r\n\r\nқандаймыз?\r\n\r\nқандайсың?\r\n\r\nқандайсың-\r\n\r\nдар?\r\n\r\nқандайсыз? | —\r\n\r\n \r\n\r\n—\r\n\r\n \r\n\r\n— |
| сіздер\r\n\r\nIII ол олар | кімсіздер?\r\n\r\nкім? кімдер? | қайсы-сыздар? қайсы? қайсы? | нешеусіз-дер? нешеу? нешеу? | қандайсыз-дар? қандай? қандай? | Не? нелер?\r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n |
\r\n \r\n\r\nӨздік есімдігі\r\n\r\n Өздік есімдігіне әр тұлғадағы өз деген бір ғана сөз жатады. өз есімдігі тәуелдеулі, көптеулі, септеулә түрде қолданылады да, жіктеу есімдіктерінің немесе зат есімнің орнына қолданылады. Мысалы: менің өзім, сенің өзің, баланың (Асқардың) өзі, оөушылардың өздері, біздің өзіміз, мсендердің өздерің, т.б. Өздік есімдігі түбір тұлғада өз түрінде зат есімді анықтап жұмсалады. Мысалы: өз баласы, өз ісім, өз жұмыстарың, т.б. Өз есімдігі әдетте тәуелденіп барып септеледі. Сондықтан оның үлгісі тәуелдеулі септеу болады.\r\n\r\n \r\n\r\nӨздік сімдіктерінің септелу үлгісі.\r\n\r\n \r\n
| Септік | өзім | өзің | өзіңіз | өзі |
| Аі | өзім\r\n\r\nөзімнің | өзің\r\n\r\nөзің—нің\r\n\r\n | өзіңіз\r\n\r\nөзіңіздің | өзі\r\n\r\nөзі—нің |
| Б.\r\n\r\nТ.\r\n\r\nЖ.\r\n\r\nШ.\r\n\r\nК. | өзіме\r\n\r\nөзімді\r\n\r\nөзім-де\r\n\r\nөзім-нен\r\n\r\nөзім-мен\r\n\r\n \r\n\r\nмені-мен | өзің-е\r\n\r\nөзің-ді\r\n\r\nөзің-де\r\n\r\nөзің-нен\r\n\r\nөзім-мен | өзіңіз-ге\r\n\r\nөзіңіз-ді\r\n\r\nөзіңіз-де\r\n\r\nөзіңі-ден\r\n\r\nөзіңізбен | өзі-не\r\n\r\nөзі-н\r\n\r\nөзі-нде\r\n\r\nөзі-нен\r\n\r\nөзі-мен |
\r\n \r\n\r\n \r\n\r\nӨз есімдігі теуелденіп барып жіктеледі.\r\n\r\nӨздік есімдігінің жіктелу үлгісі.\r\n\r\n \r\n
| Жак | өзім | өзін | өзіңіз | өзі |
| I мен | өзіммін | өзіңмін | өзіңізбін | өзімін |
| Біз | өзімізбіз | өзіңбіз | өзіңізбіз | өзіміз |
| II сен | өзімсіқ | өзіңсің | өзіңізсің | өзісің |
| сендер | өзімсіңдер | өзіңсіңдер | өзіңізсіңдер | өзісіңдер |
| Сіз | өзімсіз | өзіңсіз | өзіңізсіз | өзісіз |
| сіздер | өзімсіздг.р | өзіңсіздер | өзіңізсіздер | өзісіздер |
| III ол | өзім | өзің | өзіңіз | өзі |
| олар | өзім | өзің | өзіңіз | өзі |
\r\n \r\n\r\n \r\n\r\nӨз есіндігі теуелденіп барып жіктеледі.\r\n\r\nӨздік есімдігінің жіктелу үлгісі.\r\n\r\n \r\n
| Жак | өзім | өзін | өзіңіз | өзі |
| I мен | өзіммін | өзіңмін | өзіңізбін | өзімін |
| Біз | өзімізбіз | өзіңбіз | өзіңізбіз | өзіміз |
| II сен | өзімсіқ | өзіңсің | өзіңізсің | өзісің |
| сендер | өзімсіңдер | өзіңсіңдер | өзіңізсіңдер | өзісіңдер |
| Сіз | өзімсіз | өзіңсіз | өзіңізсіз | өзісіз |
| сіздер | өзімсіздг.р | өзіңсіздер | өзіңізсіздер | өзісіздер |
| III ол | өзім | өзің | өзіңіз | өзі |
| олар | өзім | өзің | өзіңіз | өзі |
\r\nКейде өз есімдігі өзі орнына жүретін жіктеу есімдігі мен зат есіммен де тіркесіп қатар жұмсалады. Мысалы:\r\n\r\nмен өзім айттым біз өзіміз айттық\r\n\r\nсен өзің айттың сендер өздерің айттыңдар\r\n\r\nсіз өзіңіз айттыңыз сіздер өздеріңіз айттыңыздар\r\n\r\nол (бала, Ахмет) өзі айтты олар (балалар) өздері айтты\r\n\r\nӨз есімдігінен жасалған өз-өзінен, өзінен-өзі, өзімен-өзі, өзді-\r\nөзі деген қос сөздер дефис аркылы жазылады. \r\n\r\n ЖАЛПЫЛАУ ЕСІМДІГІ. \\r\n\r\nЖалпылау, жинактау мағыналарын білдіретін есімдіктің түрі жалпылау есімдігі деп аталады. Жалпылау есімдігіне бәрі, барлық, бар, барша, бүкіл, күллі, бүтін, тугел, тегіс деген сөздер жатады. Мысалы: Бар ойы — өлең айтып, ән салалық. (А.). Түгел сөздің түбі бір, түп атасы — Майқы би (мақал).\r\n\r\nБерілген мысалдан көрінетіндей, жалпылау есімдігі көбіне-көп анықтауыш қызметінде жұмсалады. Сондай-ақ жалпылау есімдігі көптеледі, тәуелденеді, септеледі. Мысалы: Енді нені істейміз, Бәрінен де бос ‘қаддық? (А). Біліпті дерттің барлығын (А).\r\n\r\nӘдетте жалпылау есімдіктері тәуелденіп барып септеледі.\r\n\r\n БОЛЫМСЫЗДЫҚ ЕСІМДІГІ.\r\n\r\nБолымсыздық мағынаны білдіретін есімдіктің түрі болымсыздық есімдігі деп аталады. Болымсыздық есімдігі: ештеңе, ештеме, ешкім, ешбір, ешқашан, ешқандай, ешқайдан, ешқайсысы, дәнеңе, дәнеме. Мысалы: Көнбеді ешкім сөзіме Әдетіне қарысып (А) Болымсыздық есімдіктердің ешкім, ешқайсысы, дәнеңе, ештеңе дегендері зат есімнің орнына, ешқандай, ешбір дегендері сын есімнің орнына, ешқашан, ешқайдан дегендері үстеу немесе мезгілдік,\r\n\r\nмекеңдік мағынаны білдіретін сөздердің орнына жұмсалады. Мысалы: Бұл жерде ешкім сырымды Білмейді, айтып не етейін? (А). Ашық мінез, ақ маңдай, Менмендік жоқ ешқандай (қазақ әндері). Мылтық оқтағанда оның аузын ешқашан кісіге каратпа, кісіге каратып ойнап оқтама (Ш. Айманов). Ешқайда болмай шықты оған жер тең (С. М.) деген сөйлемдерде ешкім деген болымсыздық есімдігі кім (білмейді)? деген сұраққа жауап беріп, адам мәнінде қолданылған, сөйлемнің бастауышы болып тұр; ешқандай болымсыздық есімдігі қандай (менмендік)? деген сұракқа жауап беріп, менмендік деген дерексіз мәндегі заттың сынын білдіріп, сөйлемнің анықтауышы болып тұр; ешқашан болымсыз есімдігі қашан (каратпа)? деген сұракқа жауап беріп, қаратпа деген қимылдың мезгілін, ешқайда болымсыздық есімдігі қайда (болмай шықты)? деген сұраққа жауап беріп, болмай шықты деген қимылдың мекенін білдіріп пысықтауыш қызметін атқарып тұр.\r\n\r\nБолымсыздық есімдіктері көбінесе еш сөзі мен бір, кім, қашан, қандай, қайдан, қайда, қайсысы тәрізді есімдіктердің бірігуі арқылы жасалған. Сондықтан да олар бірігіп жазылады. Ал еш сөзі басқа сөздермен (зат есімдермен) тіркессе, бөлек жазылады. Мысалы: Сенен басқа еш жерден Таба алмадым орнымды (А).\r\n\r\n БЕЛГІСІЗДІК ЕСІМДІГІ.\r\n\r\nЗатты, сындық белгіні, сан-мөлшерді белгісіз етіп жорамалдап, тұспалдап көрсету мәнін білдіретін есімдіктің түрі белгісіздік есімдігі деп аталады. Мысалы: Бұлдайды біреу күшін, біреу түсін. (А). Адамның кейбір кездері Көнілде алаң басылса (А). Бұл сөйлемдердегі біреу есімдігі белгісіз бір адам деген мағынада, кейбір есімдігі нақ мезгілді атамай белгісіз бір кездер мәнінде қолданылған.\r\n\r\nБелгісіздік есімдігіне біреу, кейбіреу, бірдеме, әрне, әлдекім, әлдене, әркім, кімде-кім, бір, қайсыбір, кейбір, қайсыбіреу, әр, әрбір, қайбір, бірнеше, әлденеше, біраз, әрқалай, әлдеқалай, әлдеқайда, әлдеқашан, әлдеқайдан, әрқашан дегендер жатады.\r\n\r\nБелгісіздік есімдіктерінің мынадай ерекшеліктері бар. 1. Әлде, әр, кей, қай, бір сөздері еқінші есімдіктермен (біреу, кім, не, бір, қашан, қалай, қайда, аз т. б.) тіркескенде, бірге жазылады да, басқа сөз таптарымен (мысалы, зат есімдермен) тіркескенде, бөлек жазылады. Мысалы: Бізде ерік жок, бастай бер, Әлденеге бастайсыз (А). Әлдеқайдан гармон үні, ән сазы естіледі (Қ. Токаев). Әрқашан күн сөнбесін… Директор біреумен сөйлесудің алдында кезінен қөзілдірігін алып, әр уақытта да бір езу тартып, күлімсіреп алады. (С. Ерубаев). Кей құрбы бүгін тату, ертең бату (А).\r\n
- \r\n
- Біреу, кейбіреу, қайсыбіреу, бірдеме, әрне, кімде-кім, әлдекім, әркім, әлдене тәрізді белгісіздік есімдіктер зат есім орнына жұмсалады. Олар көптік, тәуелдік, септік жалғауларында жұмсалып, сөйлемде атау септікте бастауыш, барыс, табыс, жатыс, шығыс, кемектес септіктерде тұрып толықтауыш, ілік септікте .анықтауыш қызметтерін атқарады. Мысалы: Біреулер үйінің орнын
\r\n
\r\nөлшеп, біреулер қазып үлпріп, қайсыбіреулері қалқитып та алған (Мүст). Біреудің кісі өлсе, қаралы ол… (А). Кейбіреуге таяғым Тиіп те кетті бартылдап (А). Әсепмаз болма әрнеге (А). Берілген сөйлемдерде біреулер деген көптік және атау септік жалғауларында тұрып, кім (өлшеп, қазып үлгіріп)? деген сұракка жауап беріп, қайсыбіреулері деген көптік, тәуелдік және атау септік тұлғасында тұрып, кім (қалқитып та алған)? деген сұраққа жауап беріп, бастауыш болып тұр, біреудің белгісіздік есімдігі ілік септікте тұрып, кімнің (кісісі)? деген сұракка жауап беріп, анықтауыш болып тұр. Кейбіреуге, әрнеге дегендер барыс септікте тұрып, кімге (тиіп кетті)? неге (әсемпаз болма)? деген сүұакка жауап беріп толықтауыш болып тұр.\r\n
- \r\n
- Қайсыбір, кейбір, әр, әрбір, қайбір дегендер сын есім орнына\r\n жұмсалып, әлденеше, бірнеше, біраз дегендер сан есім орнына\r\n жұмсалып, әдетте анықтауыш қызметінде қолданылады. Мысалы:\r\n Кейбір жігіт жүреді мақтан сөйлеп (А.) Иә, шынын айту керек,\r\n бір ерекшелігі мұндағы әрбір қызметкердің бір-бір кемекшісі бар\r\n екен (Қыдырбекүлы). Саяси сабақтан қолы бос кездерін пайдаланып, тағы да біренеше модель жасады. (Шаймерденов). Мол күш\r\n тоғысқан майдан өмірінде өлім әр адамға әр түрлі жағдайда\r\n кездесіп жатады. (Қ. Токаев). Берілген сөйлемдерде белгісіздік\r\n есімдіктері қай (жігіт?— кейбір), қай (қызметкердің?— әрбір),\r\nқанша (модсль?— бірнеше), қай (адамға?— әр) деген сүрақтарға\r\n жауап беріп, анықтауыш болып тұр.
\r\n
\r\nБелгісіздік есімдігінің бұл түрі кейде тәуелденіп, септеліп келіп, заттанып, атау септікте бастауыш, барыс, табыс,ч жатыс, шығыс, кемектес септіктерде толықтауыш қызметінде де жұмсалады. Мысалы: Кейбірі пірге қол берген, Іші — залым: сырты — абыз (А). Нариманның бұндай қылығының қайсыбірін айтып түгесейін (Аманшин). Берілген сөйлемдерде кейбірі Шм қол берген?) атау септікте бастауыш, қайсыбірін (нені айтып түгесейін?) — табыс септікте толықтауыш қызметін атқарып тұр.\r\n
- \r\n
- Әрқашан, әрқалай, әлдеқашан, әлдеқалай, влдеқайда,\r\nәлдеқайдан деген белгісіздік есімдіктері үстеу мәнінде мезгіл, мекен мағыналарын білдіріп, сейлемде пысықтауыш қызметін\r\n атқарады. Мысалы: Көкшетау оның маңындағы қалың орман\r\n әлдеқашаы артта қалған. (С. С.). Жасы үлкен, денесі кең Сергей\r\n Петрович әрқашан осылай балаша куанады, балаша ренжиді (Ғ.\r\n Мүст). Колхозға жете берістегі ылдидан зырғаған шана екпінінен\r\n гулей соққан жел ару сөзін қағып алып, әлдеқайда алып кетті\r\n (Саин).
\r\n
\r\nБерілген сөйлемдерде әлдеқашан (қашан артта қалған?), әрқаіиан (қашан қуанады, ренжиді?), әлдеқайда (қайда алып ^кетті?) деген белгісіздік есімдіктері пысықтауыш болып тұр.\r\n\r\nЕСІМДІКТЕРДІҢ ЕМЛЕСІ.\r\n\r\nЖіктеу, сілтеу, сұрау, өздік, жалпылау есімдіктері негізгі түбір сөздер болғандықтан, дара есімдіктер болып саналады. Мысалы:\r\n\r\n \r\n\r\nмен, сен, сіз, ол, бұл, ана, сол, қанша? қалай бәрі, түгел, өзім т. б.\r\n\r\nЕш, әлде, әр, кей, қайсы, бір сөздері мен басқа есімдіктердің бірігуі арқылы жасалған болымсыздық, белгісіздік есімдіктері күрделі есімдіктер болып саналады, олар бірге жазылады. Мысалы: ешкім, ешқашан, ешбір, әлдекім, әрбір, кейбір, әрқалай, әрқашан т. б.\r\n\r\nЕш, әлде, әр, кей, бір, қай сөздері басқа сөз таптарымен (зат есім, кейде қатысты сын есімдермен) тіркесіп қолданылады да, бөлек жазылады. Мысалы: еш уақытта, әр адам, кей шақта, бір мезгілде, әр түрлі т. б.\r\n\r\n ЕСІМДІКТЕРДІҢ СӨЙЛЕМДЕГІ ҚЫЗМЕТІ.\r\n\r\nЕсімдіктер әр түрлі сөз табының орнына жүретіндіктен, сөйлемде әр түрлі мүшенің қызметін атқарады.\r\n
- \r\n
- Есімдіктер, әсіресе жіктеу есімдіктері, атау септікте\r\n тұрып бастауыш болады. Мысалы: Мен жазбаймын өлеңді\r\n ермек үшін (А). Кино үстінде бұлар бір-біріне бір ауыз сөз\r\n айтқан жоқ. (Ж. Молдағалиев).
- Есімдіктер барыс, табыс, жатыс, шығыс, кемектес\r\n септіктердің бірінде тұрып толықтауыш болады. Мысалы: Кеудемде\r\n жаным тұрғанда Гауһарды ешкімге бермеспін (С. Мыңжасарова).\r\n Жалғыз сенен айырылып, Артыңа қарап аһ ұрдым (А).
- Есімдіктер ілік септікте немесе сын есім мен сан есімнің орнына қолданылып, анықтауыш болады. Мысалы: Ешбір дарынды ақын, ешбір дарынды жазушы орыс әдебиетін, орыс әдебиеті арқылы дүние жүзілік озық әдебиеттің көрнекті үлгілерін аттап өте алмауы керек. (Ғ. М.). Біреудің кісісі өлсе, қаралы ол (А). Бұл сұраққа жауап бермей, аз отырып барып сөйледі. (С. М.). Бірнеше жұмсақ алақан Көтеріп бара жатқандай (Ғ. Қайырбеков).
- Есімдіктер мезгіл, мекен мағыналарында үстеудің орнына қолданылса, пысықтауыш болады. Мысалы: Бүгін ешқайда бармайсыңдар, маған бір кешті қимайсыңдар ма? (Ж. Молдағалиев). Бірен-саран шыққан астықтарын жұрт әлдеқашан жинап алған. (С. Дөнентаев).
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\nЕсімдіктер жіктеліп қодданылса, баяндауыш болады. Мысалы: Менің іздегенім — сенсің. Әнеугі келген бала — осы. Сен нешіншісің?\r\n\r\n \r\n\r\n
