Мақал-мәтел – ауыз әдебиетінің көне де ең мол түрі. Қазақ халқы терең ойды аядай қалыпқа сыйғызып, «тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін» мақал-мәтелдер арқылы жинақтап берген.
Мақал-мәтелдердің тақырыптары әр алуан болып келеді. Мақал-мәтелдерде халықтың әлеуметтік, шаруашылық, рухани өмірі жан-жақты қамтылып берілген. Халық ауыз әдебиетінде мақал-мәтелдер төмендегідей топталады:
-
Төрт түлік малға, егіншілікке, аңшылыққа, қолөнерге байланысты мақал-мәтелдер;
-
Отанды, туған жерді, өскен елді, атамекенді сүю тақырыбындағы мақал-мәтелдер;
-
Ерлік, батырлыққа байланысты айтылған мақал-мәтелдер;
-
Оқу, өнер, білім тақырыбындағы мақал-мәтелдер;
-
Еңбек тақырыбындағы мақал-мәтелдер;
-
Ынтымақ, бірлік, татулық туралы мақал-мәтелдер;
-
Достық, жолдастық туралы мақал-мәтелдер;
-
Адамгершілік, жақсы-жаман мінез туралы мақал-мәтелдер;
-
Денсаулық, отбасы, үнемшілдік туралы мақал-мәтелдер
Мақал-мәтелдерде поэзияға тән жинақылық, саздылық, ұйқас, ырғақтылық кездеседі. «Ел үмітін ер ақтар» деген мақал-мәтел, біріншіден, бірыңғай жіңішке дауысты дыбыстардың қатысуымен, екіншіден, «е» дауысты дыбысының қайталануымен, үшіншіден, сөздердің үнемделіп қолданылуымен ерекшеленеді.
Мақал мен мәтелдер құрылысы жағынан сырттай ұқсас болып келгенімен, өздеріне тән ерекшелігі, яғни бір-бірінен өзіндік айырмашылығы болады. Мысалы, мақалда ой анық, тұжырымды түрде қорытылып беріледі. Ойдың салдары мен себебі қатар айтылады. Мысалы: Дос жылатып айтады, дұшпан күлдіріп айтады.
Мәтелде ой тұспалды, бейнелі түрде ишарамен беріледі. Істің салдары айтылып, себебі берілмейді. Мысалы: Қызым, саған айтам, келінім, сен тыңда.
