Аннотация. Бұл мақалада М.Жұмабаев пен С.Сейфуллиннің лирикалық поэмаларындағы, эпикалық туындыларындағы, өлеңдеріндегі сөз қолдану ерекшеліктері салыстырылып, үндестігі айқындалады.
Кілт сөздер: лирикалық кейіпкер, психологиялық портрет, арнау өлең, күрес дәуірі, эпикалық туындылар, эпитет, теңеу, мақал-мәтелдер.
Күні бүгінге дейін өз кезеңінің ұлы ақындары болған Мағжан Жұмабаев пен Сәкен Сейфуллиннің ақындық болмысына, өзара қарым-қатынасына,әдебиет әлеміндегі орнына әр түрлі баға беріліп, тіпті бір-біріне кереғар ойлар, топшылаулардың кездесуі – осы мәселеге тереңірек қарау қажеттігін байқатады. Көрнекті ғалым Ш.Елеукенов М.Жұмабаев өнернамасын үш кезеңге бөліп қарастыруды ұсынады. Яғни, өлең өлкесіне қадам басқан уақытынан 1917 жылғы Ақпан революциясына дейінгі өмірін бірінші кезеңге жатқызады. Бұл шындығында ақын болып қалыптаса бастауының алғашқы сатысы екені рас. Медреседе оқып, Шығыс поэзиясымен танысуы, Абай өлеңдерімен жүздесу, орыс ақындарының шығармаларын оқып, еліктеп, жыр шығара бастауы – алғашқы сатысына тән құбылыс. Ақпан буржуазиялық революциясынан 1924 жылға дейінгі кезеңде ақындық өнердің қыры мен сырына қанығып, оның даусы қатая, зорая бастаған, азаматтық тұлғасы толысып, байсалды да парасатты ой айтып, ақындықтың шыңына өрлеген кезі. 1924 жылдан 1937 жылдың желтоқсанына дейінгі аралықта жаулары оған саяси айып тағып, ақынның қайғы мен қасірет теңізіне батқан шағы. Сондықтан өлеңдегі еркіндікті жылы жауып қойып, уақыттың қас-қабағына қарап бейімделе, «Жігер, шіркін, желінді, болат, тиген қайраттай»,- деп, бүгінгі күн тақырыбына «өндіре» жазған туындылары да осы кезеңге қатысты. Енді сол кезеңдер сипатына тереңірек үңілейік. Ақын Мағжан Абай, Ахмет, Міржақып өлеңдерін оқып, ғибрат алып, солардың жырындағы көркемдік кестесін үлгі тұтып, сол тақырыптарды өзінше толғай бастаған. Өнеге тұтқан ұстаздары тәрізді ол қазақты надандық тұманынан айықтырудың басты емі оқу- ағарту мәселесін түбегейлі шешу деп түсінген. Өзі де өмір бойы терең білім алуды армандап, сол білімін халқына қызмет етуге жұмсауды көздеген Сұлтанмахмұт тәрізді ол да «Күнді барып алуға» арпалысып өткен, мазасыз жан: Мені атама, бұл жүрек-жанды дерсің, Ұмтылған аламын деп Күнді дерсің. «Сүйіп-күліп, күйіп-көз жасын төгіп, Жынды жүрек өлді де тынды!» — дерсің… Көзін жұмғанша Мағжан осы бағытынан тайған жоқ. Абайға арнап «Алтын хакім Абайға» өлеңінде «хакім» сөзін ол ауыспалы мағынада қолданады. Абай жұрт басқарып, тақта ел тамырын басып отырған адам емес, өлеңін жазып, жүртқа өнерін, нұрын шашып отырған билікке қатыссыз жан, Бірақ «бір сөзі мың жыл жүрсе дәмі кетпейтін» көсем, шешен-жалпақ жүрттың жүрегі, халықты тығырықтан шығарар данасы, көш басшысы. Дүниенің кілті-өнерде, бағалысы да сол. Сондықтан «пыр-пыр ұйықтаған» сорлы қазағына: Кітап әпер, оқысын балаң қолына, Малды аяма оқу-білім жолына. Өнер алып басқалармен қатар бол, Қосыл бірдей адамзаттың тобына! Осылайша бойында қуат, жүрегінде қыжыл болса, ұрпағыңды оқыт: «өнерлі ет, хайуандық мінез-құлықтан, әдеттен арылып, адамзаттық асыл қасиеттерді «бас көтеріп» игеруге үндейді. Осы «Сорлы қазақ», «Жазғы таң», «Өнер-білім қайтсе табылар», «Қазағым», «Жан сөзі» т.б. лирикаларында жұртты өнер-білім алуға шақырады, уақытпен бірге түлеп, «биік қырдан асу» үшін «заманың түлкі болса, тазы болмай» ісің алға баспайтынын, «қылта мойынға» пышақ тақалғанын жаны қалтырай ескертеді. Патшаның отаршылдық, озбырлық саясаты қалың жұрттың арқасына аяздай батты. Қазақтың басына туған осындай «қара күндерді» көзі қарақты көрмеске», сезбеске, қайғырмасқа болмайды. Көзіңнен қаның аға жылап, қынжылу, ашыну, сөйтіп «ұлт сезімі ояна бастауы» қажет. Мағжанның «Туған жерім – Сасықкөл» өлеңінде ата қоныс, құт ынтымақ пен бірліктің бесігі болған, түгін тартса май шыққан әсем жердің келімсектердің қолына өтіп кете ме деп абыржып, мұңға, қасіретке батқан лажсыз күйі жырланады: Білмеймін не боларын, қайран көлім, Жарайды тең болмаса күн мен түнің, Итиіп қара шекпен келіп қонса, Басыңнан құсың ұшып кетер сенің. Мағжан өмір сүрген кез патша отаршыларының әпербақан саясатқа көшкен, тиюсыз кеткен шағы. Келімсек мұжықтарға шұрайлы жерін кесіп беріп, өздерін ата қоныстарынан түре қуды, орыс- қазақ мектептерін ашып, жергілікті ұлтты діннен бездіріп, тілін ұмыттыруға миссионерлерді тартты, қылыштың жүзімен орыстандыруға көшті. Қазақтың мыңды айдаған шонжарлары, ел басқарған би- болыстары, ауылнайлары, патша мен оның реакциялық, отаршылдық арамза саясатын жүргізіп отырған чиновниктеріне қара басының қамын ойлап, жақсы көріну үшін халқын сатып, қоздатпаған пәлесі қалмады. «Бөлінгенді бөрі алар, жарылғанды жау алар» деген осы. Туған жерін, туған халқын жалындап сүймеген жан ұлтжандылықтан қашық жатады. Мағжанның ұлтжандылығы осындай қасиеттерден бастау алған, сондықтан ұлт мұңын сөйлеп, ұлт мәселесін батыл айтуға хұқылы: Шетке лақтыр, тымақтай алып елден қу, Ертелі-кеш басыңа мініп езгенді! – дейді ашынып. Мұнда ақын сүйекке таласқан төбеттей қазақты ішінен тоздырып, жұлыстырып, қырқыстырған орыс ұлыстарын ғана емес, бөрі тамақтағанда бөлтірігі іш-құрылысыңды ақтаратын ашкөз ұлт езушілеріне де алданып, құшағыңа тартпай, «елден қу» деген батыл шешімге келеді. Қанаушыны қан тартпайды, оған теспей соратын «майлы құйрық» керек, кем қанағат қарнының қамын күйттегенде ата-анасын сатып жіберері хақ. Жасынан қаймағы бұзылмаған қазақ арасында өскен, ауыл мектебі, татар медресесінде оқып, түркішіл, исламшыл рухта тәрбиеленген Мағжан, Шығыс әлемін жатырқамайды, оны Физули, Шәмси, Сейхали, Науаи, Фирдоуси, Хожа Хафиз поэзиясының қайнары деп ұғады. Батыс пен Шығыстың озық мәдениеті адамзатқа ортақ. Олар адамдарды атастырып-шатастырмайды, табыстырады, жатты бауыр етеді. Біреудің жеріне көз сүзіп, байлығын тонауға ұмтылғандар, жыртқыштар, қорқаулар, өзгеге өлім себушілер-отаршылдар. «Орал тауы» атты өлеңінде автор тілі бір, діні бір, түрі бір, ділі бір, әдет-ғұрпы, салты ортақ түрік халықтарының бүтіндігін қоштайды, тозған қазды топтанған қарға алатынына меңзейді: Бір күнде сенің иең түрік еді, Орын ғып көшіп-қонып жүріп еді. Қорықпайтын таудан, тастан батыр түрік, Қойныңа жайыменен кіріп еді… Ер түрік ен далаңа көрік еді, Отырса, көшсе, қонса-ерік еді. Тұрғанда бақыт құсы бастарыңда, Іргесі жел-күн тимей берік еді. Алтай мен Орал арасы, Алакөл мен Жерорта теңізіне дейінгі ұланғайыр аймақ, түркі халықтарының береке-бірлігі тоза бастағандықтан, ниеті бұзық, тілі, діні басқа отаршылдардың жеміне айналып, кейінгі ұрпақ аруақтардың алдында кешірілмес күнәға батты. «Анама», «Жазғы күн қалада», «Есімде… тек таң атсын», «Жауынгер жыры», «Орал», «Орал тауы», «Алыстағы бауырыма», «Тез барам», «Жаралы жан», «Жер жүзіне», «Тұранның бір бауында», «Түркістан» жырлары рудың, жүздің жыртысын жыртқан пенденің емес, тұтас ер түрік халықтарының, қазақ жұртының мүддесін ойлап, туған жердің алдындағы перзенттік парызын қалай өтерін білмей миы шағылған ақын жанының бұлқынысы. Нағыз патриоттық сөзі. Туған жерінің шат-шәлекейін шығарып туған. Бауырыңды өкпесінен тептіріп, жақыныңды жат бауыр еткен коммунистік империяның тәрбиесін көрген адамдарды ұйқысынан оятатын әнұран деп «Түркістан» өлеңін айтар едік: Түркістан – екі дүние есігі ғой, Түркістан – ер түріктің бесігі ғой, Тамаша Түркістандай жерде туған, Түріктің тәңірі берген несібі ғой. Ол неге «екі дүние есігі», «түріктің бесігі», «тәңірі берген несібі» болады? Мағжан бұл философиялық лирикасында тарихтың тереңіне бойлап, дүниетанымдық мәні бар ұсынақты жауап әзірлеген. Туған жердің әр өркені бабалар қанымен көктеп, әр жапырақ бабалар рухынан сыр тербетіп тұрғандай. М.Жұмабаев өмір сүрген кезең – нағыз таптық, әлеуметтік күрес көрігі қызып жатқан кез. Ақын жүрегі өзгеден көбірек толқиды, көбірек толғанады. Ақын көреген, өмірді өзгеден анық, жетік біледі. Қазақ халқын Ресей отаршылдығынан азат ету идеясы жүзеге аспай, Колчактың қанды қылышына турала жаздап барып, ел тағдыры енді не болады деп, социалистік құрылыс кезеңінің де дәмін татудың сәті түседі. Жаны, жүрегі, арман-мұңы жұртымен біте қайнасып кеткен кесекті перзенті, ұлы ақын халқына бейбіт өмір, баянды бақыт тілейді. «Бостандық» атты өлеңінде Мағжан «қыбырлаған қоңыздар, қорсылдаған доңыздар» бейнесінде күйреген империяның қираған тағын қайта тұрғызуға жанын салған ақ гвардияшылар мен шетел интервенттерінің жаңадан орнаған халық өкіметін бесігінде тұншықтырмақ болған арам ниетін әшкерлейді. Мағжанды революцияны құптамады, оның «қанды балақ» дұшпаны болды деу шындыққа қаны қосылмайтын нәрсе. Ауқатты отбасынан шыққанымен, қолы аузына жеткелі еңбегімен күн көріп, соқпағын өзі салып, ез бетімен жүріп келе жатқан ақын қашан да жұртымен бірге. Мағжан саясатқа жетік ақын, онда да құлағы сақ, жүрегі сергек, ақылы сара, қиялы өткір. Оны біз «Қызыл жалау» жырынан байқаймыз. «Қызыл жалау» неге қазақтікі болады? Мағжан осы сөздің философиялық астарын қазады. «Жалынды жалау» — ол Азиянікі, өйткені қазақ өз от жаққан отауы, мемлекеті болуын аңсады, сол үшін жауларымен жағаласып «шикі қан жұтысты», «ақтабан шұбырынды» болды; «қанды жас жалау» да қазақтікі, өйткені жерін қорғау үшін қасық қаны қалғанша арыстан туған ұлдары жанын берді, артында жетім балалары қалды, тұл болып күңіреніп әйелдері қалды. Ұлан байтақ қазақ сахарасы жесірлердің көз жасымен, ерлердің қанымен жуылған. Сондықтан жалаулары «қанды жас жалау», өртенген жалау», «азаттық жалау да- қазақтікі. Қазақ соғысты қаламаған. Жылан екеш жыланның да басына ақ құйып ұзатып салған. Қаласын қиратып, бағын өртеп, даласын жаулары шаңға бөктірген. Қаһарлы Шыңғыстың, Қоқан, Хиуа хандықтары, қалмақ хонтайшысы, қытай айдаһарлары, орыс отаршыларының да көкейін тескені асты-кен, үсті-жәннат қазақ даласы. Бай өлкесінің кедейлікке қоңсы қонып, құнарлы даланың гүлі семіп, орманын от аймалауы сондықтан. Демек, жау қандай тегеуірінді, азулы болса, оған қарсы айқасып кемдігін сездірмей, теңдігін тартып алуға ашына айқасқан халықтың «азаттық жалауы» айбындырақ, жігері берік, сенімі нық. Диологпен жазылған ақын жырының идеялық мағынасы, айтар ойы тұңғиық. Мағжан – досқа адал, дұшпанға өзін жәбірлетпеген жан. Өз басы саудаға түсіп жүргенімен, достарының басына іс түскенде ізін баққан тыңшыдан, төнген қатерден сақтанса да сескенбеген. «Алаш» партиясының басшыларының бірі, патша өкіметі ізіне шам алып түсіп жүрген қауіпті «дұшпанды» Міржақып Дулатов түрмеге қамалғанда «Жауға түскен жанға», «Тұтқын», «М.Д. абақтыдан шыққанда» деген үш өлең арнаған, Патша саясатына қарсы жүргізген әрекеті үшін жергілікті жандармерия тұтқынға алған адамы екенін Мағжан былайша таныстырады: Жағаластың жауменен, «Бермеймін, жұртым, жаным», — деп. Алыспақ болды жауменен, «Жұрт үшін төгем қаным» — деп. Халық үшін көрген азап, төккен тердің өтімі өтеледі. Біздің көз алдымызға меңіреу орманның арасында қайда барарын білмей аңғарған жұртты кеудесіндегі жүрегін жұлып алып, шамшырақ етіп апаттан құтқарған Данкодай мифологиялық тұлға елестейді: Қараңғы болса қанша түн, Жұлдыз сонда жарқырар. Бұлт басса да алтын күн, Бір шығар, жерді жарық қылар… Келешек күнде қағазға, Алтын менен жазар атыңды. Құшақтап сүйер, қағазда Көрсе жазған хатыңды,- дейді. Осы өлеңнің басты кейіпкері күрескер ақын – Міржақып Дулатовтың «Оян, Қазақ!» деп салған ұраны бүгін қайта бұрынғысынан да әсерлі, әруақты, жарқын естіледі, Халықтың тәуелсіздігі ұранын көтеріп, қайғы көрсе де қайраты асқан, «қамшы тисе үдей шапқан жүйріктің» қараңғы қапаста көрсеткен табандылығын бүгінгі ұрпағы мақтан тұтады ізгілік үшін күрес дәстүрі қайратты ерлердің сапасын көбейтуде. Ерлердің «ессіздігін» жырлаған ақын, көп ұзамай өзі де Міржақып қамалған түрменің дәмін татады. «Үш жүздің» сатқындығымен түрмеге отырып, «Сарғайдым» десе, кейіннен Омбы түрмесінде жүргенде «Сағындым» деген өлеңдерін жазады. «Ұлты үшін өлгенді» алашы өлтірмей, енді мәңгілік өлтірмеудің қамына кірісуде. Міржақып пен Мағжанды басқа да марқасқаларының басын жұтқан социалистік тоталитаризмнің зардабын момын қазақ халқы шегудей-ақ шекті. Әйтсе де зәбірі асқанда, қорлау жанына батып, ашынған жұрт аяғынан тік тұрып, өліспей беріспейтін «зор майданға» шықпақ: Мезгілше мейлі келсін, тісі батсын, Сұр жылан өзі оятар қатты шақсын! Жаңадан жолбарыстай ұмтылармыз, Көрелік төңіректі тек атсын! Иә, күткен күн зарықтырып барып атты да, Мағжан арманы енді ғана жүзеге асты. Денемізге «тісі батып», барымызды сарқып ішіп, аңдысымызды аңдыған «сұр жылан» басына тас тиіп, отаршылдық қамытын сыпыруға мәжбүр болды. 1986 жылы Желтоқсан дауылы Кеңес Одағының құрсаулы, шіріген шаңырағын ортасына түсіріп, қазаққа да, өзге халықтарға да тәуелсіздік таңын атырады. С.Сейфуллиннің жемісті творчестволық сапары, оның саяси күрес жолына түсуінен басталады. Ол төңкеріс тұсындағы және одан кейінгі кезеңдерде ақын, драматург, прозаик, әдебиет зерттеушісі ретінде жан-жақты танылады. Сәкен творчествосының ерекше маңызды бөлігі оның лирикасы. Ақын өлеңдерінде сан алуан тақырыптарды жырлады: өзі ғұмырын саналы түрде арнаған төңкеріс кезеңінің қатулы шындығын да, өзі болашағына имандай сенген социалистік дәуірді де, балдай балалығы мен жалынды жастығы өткен туған өлкені де, бәрін де шабыттана жырына қосты. Ол – өз дәуірінің азаматы, ақыны. Оның күрескер тұлғасы, саяси ұғым- түсінігі халықтың азаттық – теңдігі жолындағы күрес барысында қалыптасты. Ол өзге замандастары-қанды көйлек жолдастары, қаламдас достары секілді бір кісідей көтерген төңкеріс идеясына, оның болашағына шүбәсіз сенді, идеология саласында да, сондықтан Сәкен төңкеріс сарбазы болды. Сондықтан да халық күресінің болашағына ғұмырын арнаса, суреткер – ақындығы да солай қалтқысыз жаңа заман, жаңа мақсатқа арнады. Оның поэзиясынан төңкеріс тақырыбы, ұлы күрес идеясы ең бірінші кезекте танылса, себебін Сәкеннің күрескерлік ғұмырынан іздеу керек. Бұл айтылғанда оның 1917 жылғы ақпан төңкерісінен кейін жазылған, күрес рухын көтерген алғашқы туындысы – «Асығып тез аттандық»,-осы жылдың күзінде жазылған «Кел, жігіттері» дәлел. «Асығып тез аттандық» өленің лирикалық кейіпкері тағдыр тәлкегіне көнбейтін жаң, күрескер, оның сенімі айқын, ол халыққа теңдік әперуді өмірінің мәні санайды. Бірақ шын бостандықтың таңы әлі атқан жоқ, оны қарсы алу керек дейді. «Таңды қарсы алу» – ақын ұғымында шешуші күреске шығуға дайындалу, бұқара көпшілікті осы идеяға шақыру. Өлеңде тұспалдап айту басым. «Таң», «тұлпар», «қызыл шоқ», «қызыл күн», «қызыл шашақ» секілді образды сөз қолданыстары ақынның көңіліндегі төңкерісшіл идеяны бейнелі – көркем жеткізіп тұр, «Кел, жігіттер» — ақынның жалпы көпшілікке арнау өлеңі. Жаңа заман мінбесінен халыққа: Екпін үнді, Залымдық пен Қызыл сымды Әділдіктің Домбыраны алайық Алысқанын айтайық Кезіп қырды Жер жүзінде Қосып жырды Бай мен кедей Күңіреніп ән салайық Шабысқанын айтайық, — деп ұран салып, жігерлі үнмен сөйлеген ақынды төңкеріске, тарихқа көзқарас өзгере бастаған бүгінгі күні айыптай салу ағат болар. Ал, ол кезде бұлай деп айту, ұран салу заман талабы, уақыт шындығы болатын. Шынына келгенде, осылай ұрандау, төңкеріс рухында үн қату тек Сәкеннің немесе Ілияс, Бейімбеттердің ғана позициясы, большевиктік нанымы болған жоқ, жаңа мұрат, жаңа дәуірге өмірі мен өнерін саналы түрде арнаған сол тұстағы күллі суреткерлердің ортақ позициясы, халықтық, күрескерлік танымы болды ғой. Сондықтан да Сәкен енді айтатын жыр да, салатын ән де бостандық жыры, күрес күйі болуға тиіс деп білді, соны жырлап, соны айтуды ақындық, азаматтық парызы санады. Ақынның «Жас қазақ марсельезасы», «Жолдастар» өлеңдерінің кезінде халықты тап күресіне жұмылдыруға, ескілік әлеміне қарсы шығуға үндеген саяси әнұран рөлін атқарғанын тарих жоққа шығара алмаса көрек. Саяси мәні, күрескерлік рухы күшті бұл екі шығармадан да әйгілі «Марсельеза» мен «Интернационалдың» әсері айқын сезілді. Азамат, жүнжіме, жүрме бос, Қол ұстас, бірігіп, тізе қос. Ту ұстап дұшпанға барайық, Теңдіктің ұранын салайық. Тізесін батырған залымнан Күн туды – біз теңдік алайық! –деп, зор үнмен, нық сеніммен көпшілікті «теңдіктің ұранын салуға» шақырған ақын дауысы заман шындығы, күреске шыққан төңкерісшіл ұрпақтың үні де, сенімі де еді. Сәкеннің ендігі бірқатар өлеңдері («Тұлпарым», «Сағындым», «Қамаудан», «Түрмеден қашып шыққанда» т.б.) атаулары әйгілеп тұрғандай, оның күрес дәуірінде қуғын-сүргінде жүргенде, айдауда, түрмеде тұтқын болған қысылтаяң кездерінде жазылған. Бұл өлеңдерінің лирикалық кейіпкері – тұтқын. Ол бірақ ақын бейнелеуінде қаншама түрме азабын шексе де, күрес жолынан айнымайтын өр рухты жан. Оның «темір торлы тас үйде көкірегі шерге толы» отырса да ойы-түрмеден құтылу, халықтың қолын бостандыққа жеткізу, арман- сағынышы «өңкей сорлы езілген елімен көрісу» («Тұлпарым») Ол өмірді, еркіндікті шексіз сүйеді, оның ғашығы-бостандық», сондықтан да: Отырмын күзет-қамауда Дұшпаннан тәнім жеңілді Жеңе алмас бірақ еш пенде Асау, еркін көңілді,- деп ол өзін ешқандай да жағдай ұлы мұрат жолынан тайдыра алмайтынын айтады, Бұл өлеңдерден төңкеріс идеясына шын берілген, күрес кезеңінің бар ауыртпалығын нар түйедей көтере білген, рухы биік, мұраты мөлдір халықтық күрес тұлғасы танылады. Сәкен бұндай кейіпкерді де заман талабына сай бейнеледі, көңіліндегі құр қиялдан емес, өзі куә болған қанды көйлек достарының, өз өмірінің шындығына алып тұлғалады. Сәкен туған өлкесінің табиғатына сүйсінуден, оны ардақтаудан жалықпайды. «Оған даланың мың түрлі әнмен шулаған көлі» де («Міне көл»), терегі де («Сұлу терек»), орман-тоғайы да («Орман») ыстық, қадірлі. Сондықтан да ақын туған дала алдында кішік, дала-ана, ақын-бала іспетті. Бұл- әсем табиғат аясында өскен, сұлулыққа ғашық дала перзенті Сәкеннің, өзі де, жаны да сұлу Сәкеннің туған жерді шын сүйіп, ардақтаған риясыз сезімі. Ақынның көңіл-күй лирикасына жататын «Қамыққан көңілге» (1919), «Сыр сандық» (1926), «Тұрмыс толқынында» (1927) т.б, өлеңдерінен осындай сырды аңғаруға болады. [1, 72-76 бб.] Сәкен-эпик ақын. Оның 20-30 жылдарда жазған «Советстан» (1925), «Аққудың айрылуы»(1925), «Көкшетау» (1929), «Альбатрос» (1933), «Қызыл ат» (1933), т.б. поэмалары бар. С.Сейфуллиннің шағын лирикалық поэмаларының ішінде «Аққудың айрылуы» мен «Лашын әңгімесі» – орны бөлек, қымбат туындылар. Өмірде сұлулықты, пәктік пен шынайы сезімді, адалдықты ардақ тұтқан ақын осындай адамдық-эстетикалық идеалын қос аққудың («Аққуды айрылуы»), жаралы лашын мен бала лашынның («Лашынның әңгімесі») бір-біріне іңкәр сезімдерін суреттеу арқылы көркем танытуды мақсат еткен. Ақын ұғымында сұлулық, шын ғашықтық, сезім мөлдірлігі-қастерлі, асқақ қасиеттер, түсініктер болса, аққу-халық түсінігінде сол сұлулық пен пәктікті танытатын қасиетті ұғымның бір өлшемі. Сондықтан да Сәкен ақын қос аққудың махаббат күйін романтикалық биіктікке көтере жырлай отырып, сұлулық пен адамдық мөлдір сезімді, айнымас адалдықты дәріптейді, әсемдікті сезінбейтін, қасиеттіні қастерлей алмайтын сұр мергендей қатігездікті айыптайды. С.Сейфуллиннің эпикалық туындыларының ішінде дәл «Көкшетаудай» халық арасына кең тарағаны жоқ та шығар. Поэма көркемдігі, халықтық мазмұны тұрғысынан оқшау, биік тұрған ерекше ғажайып дүние. Ол Сәкеннің туған жерге деген перзенттік махаббатының көрінісі, ақындық шабыты мен суреткерлік шеберлігінің шынайы үлгісі [1, 10-17 бб.] Қазақ әдебиеті тарихының даму жолындағы ең бір жойқын, күрделі де ауыр осы ғасырымыздың алғашқы ширегінен орын алады. Ұлт-азаттық көтеріліс, Қазан төнкерісі, қажыған жұртты қалжыратқан Азамат соғысы… Міне, өзара жалғас, түбірлес әлеуметтік құбылыстар. Ғасырлар бойы алып даланың ат дүбірі, төгілген қан, аққан жаспен тастай тапталып, көктей қордаланған кәрі жүрегі тағы бір қиналысқа түсті; өткенін қимаса да күңгірт келешекке тік қарап, ертеңге сенім артты. Төңкеріс ту қылған азаттық, теңсіздікті дәріптеген, идея шалғай аймақтар сияқты қазақ жеріне де әр түрлі жолмен, түрлі сипатпен, қамырықты- қайғылы иіріммен келіп жатты. Тарихта кері шегіну жоқ десек те, бұхара қауым ізгі әлем, жұмақ дәурен үшін деп, алға ұмтылғанында дау жоқ. Сондықтан да жиырмасыншы жылдардағы қазақ ақын-жазушыларының дүниетанымдық бағдары ең алдымен, Қазан төнкерісіне, оның қайшылықты қағидаларына көзқарастарымен анықталды. Революция атты алып метеорит қазақ жеріне де түсті. Ел дүрлікті, өрт қаулады, қалың қауым жақсылық күтті, кеудедегі шідерлер үзілді. Жабығып қамыққандар, зорлыққа тұншыққандар да аз емес еді. Қазан төңкерісі – қазақтың әдеби көркемдік даму барысындағы еріксіз бір кезеңі болғанмен, басымыздан өткерген дәуір. 1927-28 жылдары қазақтың бай феодалдары ғана емес, ақыл-санасының иесі, көркемдік таным жетекшілерінің қоса кәмпескеленіп, алашшыл бағыт зорлықпен, адам нанғысыз аярлықпен әдебиет сахнасынын ығыстырылды. Бүкіл ХХ ғасырдағы көркемдік дамуға басшы болған ақын-жазушылар азап пен бейнетке белшесінен батты. Мәскеуде көтерілген жел Қазақстанда қанды құйынға айналатын әдет осы кезден басталады. Сойқанды қара дауыл бүкіл адами пиғылымызды өзгертіп, адамгершілік аумағынан шығарып жіберді. Өз күшігін жеген қасқырдай ақыл-есінің, таным-білігінің иесі, елдігінің, арманының бастаушысы болған қазақтың зиялыларын, жетіліп келе жатқан интеллигенциясының таңдаулы өкілдерін талқандау, құрту процесі басталды. Алайда уақыттың сұрапыл дауылы сол замандағы саяси-творчестволық интеллигенция үшін көз аштырмас құйыннан кем соққан жоқ. Ия, мұндай ауыр тағдыр құрығы тіршілікте келіспес мақсаты көп, әйтсе де, ақындық рухы туыс Мағжан Жұмабаев пен Сәкен Сейфуллинге бірдей тасталғаны мәлім. Сондықтан да жиырмасыншы жылдардағы қазақ поэзиясы, оның ішінде поэзия жанрының мол сырын кең алып қарау мүмкіндігі болмағандықтан, айтылмыш дәуірдегі бұл салаға тән идеялық-әстетикалық қасиет-өрнектерді терең танытатындай Мағжанның «Оқжетпестің қиясында» және «Батыр Баян» поэмасы мен Сәкеннің «Көкшетау» поэмасындағы қос ақынның Көкшетау табиғатын жырлаудағы ұқсастықтарына назар аударған жөн. Мағжан Жұмабаев өзінің атақты «Батыр Баян» поэмасын шындықты объективтік тұрғыдан бейнелейтін реализм принципін ұстанып жазды. Бұл поэмада тамсана толғайтын пейзаждың өрнегі қаншама. Көкшені аралғанда көздің жауын алатын бұл суреттерді көріп, айнытпай қалай түсірген деп қайран қаласың. Көңіліңді мұңды күй, дертті саз билейді. Сол таң-тамаша ететін пейзаж Абылайдың қонысы. Қиялың шарықтап, енді бір сәт көңілің ұлт тағдырына байланысты оқиғаларға жетектеп бара жатқанын өзің де байқамай қаласың. Бұл–психологиялық параллелизмнің күрделі түрі. Ойың сан-саққа жүгіреді. Ит тұмсығы өтпейтін қарағай неге жалаңаштанады? Көкше асау ерке аңдарынан айырылса, бұл ненің кеселі? Абылайдай иесінің жоқтығынан болар ма деген сұрақтар ми шаншытады. Стилистикалық айшықтарын ажарландыра түскен ақын енді бір сәт шендестіру мен әсірелеуді қатарынан жұмсайды. «Арқада жер жетпейді Бурабайға» деген секілді тебіреністі, көкейкесті жинақтаулар туады. «Оқжетпестің қиясында» атты балладасын Мағжан Жұмабаев былай деп бастайды: Арқада Бурабайға жер жетпейді, Басқа жер ойды ондай тербетпейді. Бурабай көліменен Көкшетауды, Көрмесең көкіректөн шер кетпейді… [2, 250 б.]. Енді арада біраз уақыт салып, «Көкшетау» поэмасын жазған Сәкен Сейфуллин шығармасын қалай бастайтындығын тыңдап көрелік: Арқаның кербез сұлу Көкшетауы, Дамылсыз сұлу бетін жаған жауын. Жан-жақтан бұлттар келіп ертелі-кеш, Жүреді біліп кетіп есен-сауын [1, 22 б.]. Баллада мен поэма стилінің басталуы үндес. Қос қазақ ақынының бірінен бірі өткен суретшілдігі қандай. Туған жер табиғатына табынған, иіген сезімді, перзенттік сүйіспеншілікті жырладың, осылай жырла дегізеді. Сөз соңында айтарымыз Сәкен мен Мағжан өлеңдеріндегі сөз қолдану ерекшелігі де екі ақын мұрасын етене жақындастырады, олар туралы сөз қозғаған замандастары да осыны меңзейді: …Мағжан — нәзік сезімнің, тәтті қиялдың ақыны, ол кедейдің ақыны емес, ұлт ақыны. (Ж.Аймауытов). …Сәкен Сейфуллин – қазақ кеңес поэзиясының көш бастаушысы, көркемдік жетекшісі. (Е.Ысмайылов). Бұл жарыққа аяқ басып туған жер, Кіндік кесіп, кірім сенде жуған жер. Жастық-алтын, қайтып келмес күнім де, Ойын ойнап, шыбын-шіркей қуған жер, — деп ақын Мағжан киелі Сарытомар жеріне әндетіп, жырлай келсе, Сыртында ақбоз үйлер жарасқан көл, Байларың кедейлерге қарасқан көл. Ағайын тату-тәтті қоныс бірге, Саулықты сағат сайын сұрасқан көл, -деп өзінін Шалқар көлін Сәкен жырға қосады. Сөйтіп ақындар туған жерге, халқына деген махаббатын жырға қосып, елге деген ынтығын білдіреді. Қазақ топырағындағы жыр-өрнек үлгісін өз үнімен байытып, ақындық болмысы жарқырай көрінген Мағжан Бекенұлы Жұмабаев пен Сәкен Сейфуллин қаламдарынан туған асыл қазыналар – халық үшін таусылмас мұралар. Олардың өрнекті өлеңдерінің құпиясын тану үшін жырларының әр шумағын, әр жолын ой көзімен оқып, терең сезіммен қабылдай білу керек. Сонда ғана ақындардың сырлы ой-сезімдерінің шынайы әлеміне бойлап, сырты сұлу, іші терең мазмұнды, жұмыр жырларының сырын түсіне аламыз. Ақындардың поэзиясынан олардың суреткерлік шеберлігін, ой тапқырлығын, тіл құдіретін, стильдік қуатын анық аңғарамыз. Кемеңгер ардақтайды кең даласын, Кең дала да ұмытпайды ел данасын. Алатау, Қаратаулар Мағжан десе, Сүйсінер еске алғандай бел баласын деп жерлес ақынымыз Кәкімбек Салықов ағамыз жырлағандай, халқым, ұлтым десек, ең алдымен, Мағжан есімі аузымызға ілінері сөзсіз-ақ. Мағжан – өз заманынан озған данышпан. Қай ақын болмасын өз халқының тарихына, тағдырына бейтарап қарай алмайды. Аласапыран кезеңдерде де ақынның нәзік, сыршыл жаны жай тапқан емес. Жарқырап от боп туғаннан, Белімді бекем буғаннан, Қараңғылық-дұшпаным. Сол жауызды жоюға, Соқыр көзін оюға, Талай заулап ұшқанмын,- деп, қараңғы қазақ көгіне жарық шамшырақтай жарқ етіп, халқы үшін күресіп өткен жоқ па? Әр халық өзінің ең басты байлығы – ана тілін қастерлеуге тиіс, өйткені тіл халықтың рухани тірлігінің көзі деп саналады. Өзінің «Қазақ тілі» деген өлеңінде: Қыран құстың қос қанаты қырқылды, Күндей күшті күркіреген ел тынды,- деп, ауыз әдебиетін жақсы білген Мағжан бұл арада қыран құс деп халықты айтып отыр. Қыранның қос қанаты бірдей қырқылса, оның келешегі не болмақ? Ақын осы теңеу арқылы өз халқының тағдырын суреттейді. Алтын күннен бағасыз бір белгі боп, Нұрлы жұлдыз — бабам тілі, сен қалдың! Қандай айқын, қандай әдемі теңеу десеңізші! «Нұрлы жұлдыз» – ана тілінің аспан жүзінде қайта түлеуіне жол сілтеп тұрған жоқ па? «Бабам тілі» дегені — аузы кеуіп қаталаған, шөліркеген адамның сіміріп жібергенде көзін шырақтай жанғызатын кәусар бұлақ қой. Келешек ұрпақтарға ең бай, ең асыл мұра етіп қалдыратынымыз да осы – бабалар тілі. Ақын өз өлеңдерінде әдемі эпитет, теңеулерді ғана қолданып қоймайды. Сонымен қатар, халық даналығының айнасы болған мақал-мәтелдерді де шебер қолдана білген. Иә, Абай атамыз «Қалың елім, қазағым, қайран жұртым» деп жырлап өтсе, Мағжан ағамыз «Қалың елім, қалың қара ағашым, Қайраты мол айбынды ел алашым» деп жырлап өтпеді ме? Шығыстан қүлан иектеніп қайта көтерілген Мағжан поэзиясының таңы бүгінгі дүниені өзгеше нұрға бөлеп, бүтін тіршілікке қозғау салып, рухани өмірімізге де өзге рең бергендей. Ақын поэзиясы құдіретінің өзі ұлы табиғатпен үндес жатқан тылсым құпиялығында. «Ағылшыңдар үшін Шекспирдің, орыстар үшін Пушкиннің рөлі қандай болса, қазақ халқы үшін Мағжан мен Сәкеннің рөлі де сондай» — деп академик Әлкей Марғұлан бекерге айтпаған. Ақынның әр өлеңі қазақ халқы үшін бір жалындаған жалыңдай.Өлең әшекейін түзетін әуезділік те, даланың жұпар исін аңқытатын гүлшашақ бояулармен бедерленген әдемі өрнек те — сол тіл құпиясының сиқырынан өрілгендей. Жалпы Мағжан мен Сәкенде ұлттық қазанның қаймағы ғана емес, жалпы адамзаттық көркем ой қазанының қайнауы бар. Әлемдік көркемөнер даму эволюциясының көгінен көрінеді. Сондықтан Мағжан поэзиясы қуатты да тынысты, парасатты поэзия. Мұхтар Әуезов «Мағжанның әшекейі ұнайды, кейінгіге ол қатарластардан соның сөзі қалады, басқаларымызға күмәнім бар» деген мойындауы әрі бағалауы, сөз жоқ, оның эстетикалық таным биігіне орай айтылған сөзі. Шын мәнінде, ол — аса ірі эстет ақын. Әдемілікті әдемі жырлаған Мағжандай ақын қазақта сирек, Сәкен де қазақ поэзиясын асқар биікке көтерді. Жапырақ сәуле сүйіп дірілдеген, Жел шіркін жаны күйіп күбірлеген. Жерде су сылдыр қағып сүйінгендей, Кей кезде күйік кернеп күрілдеген. Міне, бұл жолдардағы поэзия гармониясы сыршыл лирика өресін үзеді. Құдіретті эстетика тұғырына қонады. Ақын жаны ұлы табиғатпен табысып, қасиетті муза тіл қатады. Қараңғы, дауылды қазақ даласына жарқ етіп. «Көйлегі көктік, тамағы тоқтық, аздырар адам баласын» деген Абайдың нақыл сөзі Мағжанның мына өлеңінде мазмұнын сақтап, оның түрін жаңаша түрлендірген: «Қарны тоқ, қайғысы жоқ тыным таппай, Малдай-ақ қор-қор ұйықтап ел жатқанда… Ішкені — мас, жегені — тоқ, бәрі де мәз, Кедейлер көк есектей зыр қаққанда…». Ақын стиліне тән ерекшелік — бұрыннан белгілі мақалдың үлгісімен жаңа сөз орамдарын қалыптастырады. Жалпы халықтық қолданыстағы мақал- мәтелді өзгертіп, жаңа мазмұнда бере алған. Шерлі елдің шерлі ақындарына 119-120 жыл толып отыр. Осы уақытқа дейін талай сулар ағып өтті, таулар мүжілді, орман тозды, орнын жас өскіндер басты, жапырақ-ғұмыр сан мәрте солып, қайта көктеді. Өмір–толқын өзгерді, жаңарды, ескіні ұмыттырды… әйтеуір адамзат керуені өмір көшіне ілесіп, тоқтаусыз агып, жылдарды жұта берді. Талай оқиғалар, талай есімдер ұмыт болды. Бірақ Мағжан мен Сәкеннің есімдері халық жадында мәңгі жатталып қалды. Сермесең семсерің, қорғансаң қалқаның болам деп халқы үшін отқа түсіп, оққа ұшқан ақындар аттары айдай әлемге танылып, төрткүл дүниені шарлап кетсе де, олардың ұлылығын ұғына қалдық, таныдық, білдік дей алмаймыз. Өйткені ол ақындар — біртұтас әлем. Демек, оның құпиясын ашу бүгінгі күннің ісі емес. Мағжан мен Сәкен біз үшін, бүгінгі ұрпақ үшін ғана емес, өзінің замандастары үшін де толық ашылмаған жұмбақ адам. Ақынның шығармашылығы, оның өмір сүрген заманы жайлы қанша ақындар, қанша жазушы, ғалымдар зерттеп, зерделеп жазып жатыр. Бірақ олардың құпиясы таусылар емес. Мағжан мен Сәкен сынды ақыңдардың болмысын одан әрі зерттеу – бүгінгі ұрпақ еншісінде.
Әдебиеттер:
1. Сейфуллин С. Көкшетау. Жыр-дастандар. – Алматы: Жазушы, 1994. – 296 б.
2. Жұмабаев М. Туған жер. Өлеңдер мен дастандар. – Петропавл: 2008. – 382 б.
3. Елеукинов Ш. Мағжан. – Алматы: Санат, 1995. – 384 б.
4. Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Санат, 2003. – 528 б.
5. Нұрғали Р. Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры. – Астана: Күлтегін, 2002. – 528 б.
6. Кәкішев Т. Сәкен Сейфуллин. – Алматы: Рауан, 1997. – 337 б.
7. Қамзабекұлы Д. Алаш және әдебиет. – Астана: Елорда, 2002. – 447 б.
Қадыров Ж.Т.
Таласпаева Ж.С.
Кәріпжанова Г.Т.
Есмағұлов А.Ы.
