Аннотация. Мақалада жұмбақтардың қазіргі мектепке дейінгі білім берудегі өзектілігін анықтайтын ерекшелігі қарастырылған., балаларды дамытушы түрінде оқыту принциптері сипатталған. Жұмбақтардың балалардың ойлау қабілетіне әсері және оларды қолдану бойынша жұмысты ұйымдастыру қарастырылған.
Кілттік сөздер: Жұмбақ; даму ерекшеліктері; бала; ойлау қабілеті; қоршаған орта; мұғалім; даму деңгейі; Мектепке дайындық;.
«Бала тәрбиесі — бесіктен» деген тәрбиелік ұғымды әрдайым есте сақтаған қазақ халқы баласын алдымен халықтық дәстүрде тәрбиелеуді ұстанған халық қашан да өскелең ұрпақты тәрбиелеудің мәнін, оның қиындығы мен қуанышын, одан шығатын нәтижені біліп отырған. Осы тұрғыдан қарағанда, ауыз әдебиетіндегі шағын жанрлар – мақал — мәтелдер, жұмбақтар, санамақтар, жаңылтпаштар баланың ой — өрісін, дүниетанымын, қиялын, тілін дамытуда, тәлім — тәрбиесінде терең мән жатыр.
Жұмбақ — белгілі қасиеттерін ғана мегзеу арқылы жасырылған зат, құбылыстарды шешкізу мақсатында құрылған танымдық мәні өте зор ұсақ жанр. Жұмбақтың мысал, ертегі, айтыс түрлері ұсақ жанрға қосылмайды.
Баланың ойлау қабілетін дамытатын, танымын кеңейтетін тамаша үлгінің бірі — жұмбақ. Ол халықтың ойы, қиялынан туған ұшқыр да бейнелі шығарма. Қазақ халқында ерте заманнан қолданылып, қарым — қатынас жасаудың ерекше бір құралына айналған.
Үлкендер арасында адамды тану, сынау, әзіл — қалжың, шешендік шеберлігін байқату ойын түрінде қолданылса, балалар үшін жұмбақты дүниенің қыр — сырын білдіртуге, танымы мен қиялын ұштауға, тіл шеберлігіне, ой жүйріктігіне баулу мақсатында қолданған. Жұмбақтар нәрсенің, заттың, құбылыстың жалпы сыртқы көрінісін сипаттау, ішкі мазмұнын білдіру, екінші бір нәрсемен салыстыру, басқа нәрсеге теңеу, ұқсату, баламалау, әсірелеу мазмұнында беріледі. Жұмбақтардың мазмұнында тілдік қолданыстар да сан алуан болып келеді.
Жұмбақтың осындай тілдік ерекшеліктерін балаға анықтап жеткізе білу, туған тілінің байлығын сезінуіне, тілдік қолданыс ерекшеліктерін тануға, сөз саптау сөйлеу мәдениетін үйренуге, өз ойын шебер де мәнерлі жеткізе білуіне шығармашылық қабілетін өсіруге көптен — көп көмегін тигізеді. Жұмбақтар бойынша жұмыс негізінен оның шешуін табу бағытында жүргізіледі. Ол үшін белгілі бір нәрсені жұмбақтап айтылған белгілеріне қарай іздестіру жолымен табу әдісі ұсынылады. Мұндай жағдайда жұмбақталған нәрсенің жалпы қай салаға жататыны, қандай бағытта ізделетіні айтылады (Қазақстанда мектепке дейінгі білім берудің ғасырлық тарихи шежіресі» республикалық педагогикалық оқулары №7 жинағы, 2017:127б).
Мектеп жасына дейінгі балаларды дамыту мәселесі ұлттық даму стратегиясымен тығыз байланысты мемлекеттік саясаттың ажырамас бөлігі болып табылады. Бала — біздің болашағымыз. Олай болса, мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқыту баланың ғана емес, еліміздің де жарқын болашағының кепілі. Ол – үздіксіз білім берудің алғашқы деңгейі. Сондықтан, мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытудың негізгі мақсаты – баланың жеке басының қалыптасуы мен дамуы болып отыр.
Мектепке дейінгі оқытуды ойын технологиясын қолдану арқылы ұйымдастыру — ең басты мәселелердің бірі.
Баланың жасына және психологиялық ерекшелігіне қарай берілетін бағдарлама материалдарын тындалым, айтылым, тілдесім әрекетін қалыптастыру арқылы меңгерту, үйренген білім дағдыларын бекіту жұмыстары ойын арқылы жүзеге асырады. Қазақ тілі дыбыстарына арналған альбомдар, ойын-жаттығулар, аударма сөздіктер, санамақ, өлеңдар жинақталуы керек. Әсіресе қолданылатын материалдар қазақ халқының ұлттық ерекшеліктерін танытарлықтай болуы керек. Мектеп жасына дейінгі балалардың өмірге қадам басардағы алғашқы қимыл – қозғалысы – ойын, сондықтан да оның мәні ерекше. Сабақ үрдісінде түрлі ойын технологиясын тиімді пайдалану арқылы қатысымдық әрекетті қалыптастыру жұмыстары бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып отыр.
Қоғамның жаңа өркендеуші ұрпаққа деген талабы-білім беру стандартын игеру қажеті мен мазмұнын мақсатты түрде жүзеге асырады. Оқудың мазмұнын, уақыт және мақсатының принциптерінің негізгісі болып оқу материалдарының лайықтылығы саналады.
Бұл принциптің жүзеге асырылуы, білім беру мекемелерінің алдында баланы мектепте оқу кезіндегі әр кезеңдерден өткенде кездесетін психологиялық,эмоционалдық және әлеуметтік қиындықтарын алдына қояды.
Бес-алты жаста баланың жалпы даму деңгейі(интеллектуалдық, сөйлеу,әлеуметтік-мәдени). Алты-жеті жаста бастауыш мектепте оқуға дайындық деңгейі -тоғыз-он жасында негізгі мектепте оқуға дайындығының деңгейі.
Мектеп жасына дейінгі бала нақты санаттарға бөлу арқылы ойлайды. Балаларды объектіге әртүрлі шараларды қолдануға үйрету керек, олардың көмегімен ол тиісті параметрді бөліп, осы негізде объектілерді бір-бірімен салыстыра алады. Қабылдау саласындағы стандарттар, ойлау саласындағы шаралар — бұл объектіні тікелей қабылдауға мүмкіндік беретін құралдар. Олар шындықтың әртүрлі аспектілерін жанама, сандық және сапалық салыстыруға мүмкіндік береді.
Баланың ойлауы екі жасында басталады. Ол оның жүре бастау, қозғалысының шарықтау, көзқарасының кеңеуі және тілді меңгеруімен байланысты. Баланың ойлауы міндетке деген танымдық міндет түрінде туындайды. Затты ұстап, оларды басқара отырып, заттың қасиетін біледі.
Ойлауды дамтудың оқытуға тікелей байланысы осы дамуды мақсатқа бағыттап басқаруға, оқытуды ойлау іс-әрекеттерінің белгілі типінің қалыптасуына себепкер боларлықтай етіп құруға мүмкіндік береді. Бұл мектепке дейінгі балалық шақта ойлауды дамытудың қай бағыты қажеттірек , адамның бүкіл келешек өмірі үшін ең басты мен алатындығын жөніндегі мәселені қоюға түрткі болады.
Жұмбақтың мазмұны мен құрылымының әдеби жанр ретіндегі ерекшеліктері балалардың логикалық ойлау қабілетін дамытуға және сөйлеу мен ойлау дағдыларын қалыптастыруға, ойын дәлелдеуге мүмкіндік береді. Жұмбақтарды болжау кезінде тек нәтиже маңызды емес, ол дұрыс жауап, сонымен қатар дәлелдеу, яғни жауаптың дұрыс табылғандығына дәлелдеу арқылы логикалық және дәйекті түрде сендіру әрекеті қалыптасатын болады. Бұл жағдайда жұмбақты балалардың өз ойларын дәлелдеу қабілетін қалыптастыру мақсатында пайдалану орынды болмақ. Осылайша, бұл жай ойын-сауық емес, ойлау мен дәлелдеу жаттығуларына айналады.
Жұмбақтың ойын-сауық түрі оқытуды қарапайым және қызықты етеді. Сондықтан жұмбақ балаларды алғашқы оқыту кезінде тиімді педагогикалық құрал бола алады. Бұл жұмбақтардың сабақта, жұмыста, ойында және күнделікті өмірде кең қолданылуын түсіндіреді.
Жұмбақтарды қолдану мақсаттары әр түрлі. Олар барлық жастағы топтарда педагогикалық жұмыста балалардың ақыл-ой белсенділігін жандандыратын, олардың байқау дағдыларын ұштайтын, қызығушылықтарын арттыратын және білімді игеруге серпін беретін әдіс ретінде кеңінен қолданылады. Жұмбақты балаларға бақылау кезінде, сабақтың басында ұсынуға болады. Сонымен қатар, мысалға, жас топтарда мұғалім аквариумдағы балықтарды жұмбақпен тексеруді бастайды.
Сабақтарда түрлі ерекшеліктерді пайдалану мектепке дейінгі жастағы балалармен әңгіме түрінде өткізіледі. Сабақта заттардың сипаттамалық ерекшеліктері туралы білімді бекіту мақсатында жұмбақтар қолданылады. Анықтамаларда да жұмбақтар пайдаланылады. Бірақ олар жұмыстың бір бөлігі ғана.
Сонымен, мектепке дайындық тобының балаларымен өткізілетін оқу құралдары туралы әңгімеде олар сабақтың бірінші бөлімінде болашақ оқушыға қажетті заттарды қарастырады, объектілер не деп аталатынын, не үшін керектігін анықтайды , оларды қалай пайдалану керек, қалай сақтау керектігі түсіндіріледі. Екінші бөлімде «Сәлемдеме» ойыны ойнатылады. Онда әртүрлі нысандар бар, бірақ олардың әрқайсысын болжау керек. Балаларға қарындаш, кітап, дәптер, бор туралы жұмбақтар ұсынылады. Оларды тапқандар сәйкес заттарды шығарады, өздері болжаған белгілерді белгілейді.
6-7 жастағы балалармен үй жұмысын жеңілдететін құралдар мен механизмдер туралы әңгімелесу. Біріншіден, балалар үйде ересектер мен балалар қандай жұмыс жасайды, қандай еңбек құралдарын пайдаланады, тұрмыстық техника адамның жұмысын қалай жеңілдетеді сол жайлы сөз қозғалады. Әрі қарай, бұл сабақ жұмбақтармен ойын түрінде өткізіледі: «Бізге жұмыс істеу үшін не керек?». Мұғалім құралдар мен тұрмыстық техника (қайшы, ине, балға, шаңсорғыш және т.б.) туралы жұмбақтар жасырады. Балалар оларды болжайды, бұл объектілер қандай жұмыс түріне қажет екенін анықтайды. Жоғарыда айтылғандай, жұмбақ балалардың ақыл-ойы мен сөйлеу тілін дамытуға қызмет ете алады. Бұл жағдайларда бүкіл сабақ жұмбақтарға негізделуі мүмкін (Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық қабілеттерін қалыптастыру бойынша әдістемелік ұсынымдар – Астана: 2016).
Балаларды қоршаған ортамен және табиғатпен таныстыру үшін жұмбақтар тәрбиелеу мен оқу жұмысының жалпы жүйесінде ерекше орын алады. Олар баланы бақылауға, ой елегінен өткізуге және
оқуға шақырады. Жұмбақтар шешу белсенді ой еңбегін, ізденісті талап етеді, бұл табысты әрі танымдық іс-әрекеттің алғышарты.
Мұғалімдер балаларға жұмбақтар жасыра отырып, көбінесе баланың олардың шешімін таба алатындығы туралы ойламайды, жұмбақ жасыру кезінде балардың ойлау бағыттарына талдау жасамайды, асықтырады, олардың тез шешімін табу үшін емес, ал ең бастысы ұсынылған жұмбақтың дұрыс жауабы табылуы үшін бағыттау керек. Егер балаларға шешімін табу қиын болса, мұғалімдер кейде олардың өтініштерінен бас тартып, жай ғана жұмбақтың мағынасын түсіндіреді, оны жауапқа бейімдейді, осылайша балаларды ойлау, ойлау мүмкіндігінен айырады. Бұлай жасалмауы керек. Осыған дағдылана отырып, балалар жұмбаққа деген қызығушылығын жоғалтады. Балаларға жұмбақтарды шешуге үйрету шыдамдылықты қажет етеді. Ең алдымен, мұғалім жауап беруге асықпауы керек. Сондай-ақ, баланың табиғи тапқырлығына ғана арқа сүйемеу керек. Балаларды жұмбақтардың саналы түрде шешімін табуға үйрету керек: олардың мазмұнын түсіну, логикалық мәселені шешу жолдарын табу, болжау әдістерімен таныстыру, сонымен қатар шешімдердің дұрыстығын түсіндіруге және дәлелдеуге үйрету.
Жұмбақтың сипаттама бола отырып, ол балалардың сөздік қорын жаңа сөздермен, сөз тіркестерімен, бейнелі тіркестермен байытуға, сондай-ақ балаларда сипаттамалық сөйлеу дағдыларын дамытуға көптеген мүмкіндіктер береді. Балалардың сөйлеудің сипаттамалық формасын тезірек игеруі үшін олардың назарын жұмбақтың тілдік ерекшеліктеріне аудару керек, көркем образдың әсемдігі мен өзіндік ерекшелігін байқауға, оның қандай сөйлеу құралдарымен жасалғанын түсінуге, дәл және бейнелі сөзге талғам жасауға үйрету керек. Жұмбақтың материалын ескере отырып, балаларға жұмбақтың композициялық ерекшеліктерін көруге, оның ырғағы мен синтаксистік құрылымының өзіндік ерекшелігін сезінуге үйрету керек.
Мектепке дейінгі балаларға өзбетімен жұмбақ жасыру оңай нәрсе емес.Бұл ретте де тапсырмалар белсенді сөйлеуге, ой-өрісін дамыуға ықпал етеді. Жұмбақтарды құрастыра отырып, балалар заттарды, құбылыстарды нақты және қысқаша сипаттауды, олардағы заттардың маңызды қасиеттерін, қасиеттерін табуды және бөліп көрсетуді, барлық екінші және аз мағынаны алып тастауды үйренеді (Мектепке дейінгі білім беруді жаңартудағы жаңа стратегиялар мен мүмкіндіктер» атты қалалық ғылыми-практикалық конференция материалдары №2 жинағы, 2017:134б).
Жұмбақтарды құрастырған кезде (мысалы, тақырыпты, жануарды енгізген кезде) балалар сөздерді таңдауда мүмкіндігінше қатал болуға тырысады, көбінесе тақырыптың сапасын, күйін немесе белгісін дәл көрсететін, яғни сөйлеу арқылы өз ойларын дәйекті және дәйекті түрде айтуды үйренетіндерге артықшылық береді.
Жұмбақ құрудың бастапқы кезеңінде тәрбиешінің белсенді көмегі зор. Мысалы, алма туралы жұмбақ құруды ұсынбас бұрын, тәрбиеші балалардың бұл жеміс туралы жалпы (формасы, түсі, дәмі, қайда өседі) білімін тексереді. Содан кейін айтады «Қызыл, домалақ, тәтті, ағаш басында өседі. Бұл не? Балалар бірден дұрыс жауабын береді.
Жұмбақ балалардың сөйлеу-растау, сөйлеу-сипаттау сияқты дағдыларын қалыптастырады.
Дәлелдеу қабілеті — бұл дұрыс логикалық ойлау ғана емес, сонымен қатар өз ойыңызды дұрыс білдіру, оны нақты ауызша формасына кіру.
Жұмбақ-сипаттама балалардың сөздік қорын жаңа сөздермен, сөз тіркестерімен, бейнелі тіркестермен байытудың көптеген мүмкіндіктерін қамтиды.
Жұмбақта кішкентай шығарма ретінде балалар тілдік құралдардың сипаттамалық мәтінге қалай бірігетінін, осы бірлестіктің ерекшелігі неде екенін көре алады. Мұның бәрі балалардың сипаттамалық сөйлеуді түсіну және құру қабілетін дамытуға көмектеседі.
Балалар бұл дағдыларды тез игеруі үшін, жұмбақтың тілдік ерекшеліктеріне назар аудару қажет, жақсыны және көркемдік бейінді көреуге үйрету және нақты сөзге деген тәбетін ашу керек.
Жұмбақтың материалын ескере отырып, балаларға оның композициялық ерекшеліктерін көруге, ырғақтарының өзіндік ерекшелігін және синтаксистің ерекшелігін сезінуге үйрету керек. Осы мақсатта жұмбақтың мазмұнына, құрылымына және тіліне талдау жүргізіледі.
Балалар жұмбақты шешкеннен кейін мұғалім сұрақтар қойып, сұрайды: «Жұмбақ ұнай ма? Әсіресе не ұнады және не есте қалды? Онда не түсініксіз және қиын болды? Қандай сөздер мен өрнектер түсініксіз болып көрінеді? Бұл жұмбақтағы тақырып сәтті сипатталған сияқты ма? Қандай сөздер сипатталған? Қандай сөздер қозғалыс, дыбыстар, иіс, түс береді?”
Жұмбақтың құрылысына назар аудару керек, өйткені оның құрылымы нақты сөйлеу құралдары мен сөйлеу шешімдерін қажет етеді: «Жұмбақ қалай басталады? Қалай аяқталады? Онда не туралы сұралады? Белгілер қалай тізімделеді, қандай тәртіппен?”
Мұндай сұрақтар балаларда тілге сезімталдылықты дамытады, тілдік құралдардың бір-біріне және жұмбақтың мазмұнына тәуелділігін байқауға көмектеседі, экспрессивті құралдарды байқауға көмектеседі.
Балалар жұмбақтың тек бейне мағынасын түсініп қана қоймай, сонымен қатар заттар мен оқиғалардың сөздік бейнесін өздері құруды үйренуі керек, бұл ретте оларға өзіндігінен сипаттау нұсқаларын
Болжауды жеңілдететін жағдайлар жасаумен қатар, балаларға жұмбақты шешуге, логикалық мәселені дұрыс шешуге үйрету керек. Шешім қатесіз болуы үшін болжаудың логикалық механизмін білу керек, тиісті әдістерге ие болу керек. Жұмбақтың мазмұнының ерекшеліктерін логикалық тапсырма ретінде ескере отырып, , біз болжау кезінде жасалатын ақыл-ой әрекеттерінің ерекшелігі мен реттілігін қарастырамыз. Жұмбақты шешу үшін алдымен жұмбақта көрсетілген объектінің белгілерін бөліп алу керек, яғни талдау жасау керек. Содан кейін осы белгілерді салыстыру және біріктіру керек, олардың арасында мүмкін болатын байланыстарды орнату, яғни синтез жасау керек. Байланыстарды орнату және белгілерді біріктіру негізінде қорытынды жасалады, ойша пайымдау, яғни дұрыс болжау құрылады. Осы кезеңдердің әрқайсысының көрсетілген тізбектегі қажеттілігі жеткілікті талдаусыз (барлық көрсетілген белгілерді оқшаулау) синтез (байланыс орнату) процесі толық емес, бір жақты болуы мүмкін, сондықтан қорытынды дәл емес немесе қате болады (Бабалар сөзі:2017:146б)
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. «Қазақстанда мектепке дейінгі білім берудің ғасырлық тарихи шежіресі» республикалық педагогикалық оқулары жинағы / «Летопись вековой истории дошкольного образования в Казахстане» сборник Республ. педагогическ. чтениях. Астана, 2017 жыл, 3 мамыр. – Астана, 2017. – 424 б.
2. Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық қабілеттерін қалыптастыру бойынша әдістемелік ұсынымдар – Астана: 2016. 40 – бет.
3. «Мектепке дейінгі білім беруді жаңартудағы жаңа стратегиялар мен мүмкіндіктер» атты қалалық ғылыми-практикалық конференция материалдары жинағы / «Сборник материалов городской научно-практической конференции на тему «Новые стратегии и возможности модернизации дошкольного образования». Өскемен, 2017 жыл, 22 қараша. – Өскемен, 2017. –307 б.
4. Бабалар сөзі: Жүзтомдық.—Астана: «Фолиант», 2010. Т. 64: Жұмбақтар. — 432 бет.
Кәдірова Айдана Маратқызы,
Сатыбалдина Бибінұр Ерғалиқызы
Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік университеті
Педагогика факультетінің 4-курс студенттері
