«Моншағымның әр тасы бiр өлең-дi»
Сөз өнерi қазақпен егiз. Қызыл тiлдiң майын тамызып, қара сөздiң құдiретiн асқақтатқан ғасырлар қойнауынан тамыр тартқан Ақтамбердi, Мұрын, Бұқар секiлдi жырауларды айтпағанда, Ақаны мен Бiржаны, Сегiзсерiсi мен жаяу Мұсасы бар қазақтың ауыз әдебиетiнiң қатарында үкiлi бөрiктi, бүрмелi кәмшатты қыздары қаншама? Бұл қатарда «таңдайында өлеңнiң ұясы бар» екенiн дүйiм қазақ тамсана айтқан Ұлбике есiмi ерекше аталады.
Ұлбике Жанкелдiқызы қазiргi Қызылорда облысына қарасты Тереңөзек өңiрiнде 1825 жылы дүниеге келген. Кейiнiрек әке-шешесiнiң қоныс аударған жерi Жамбыл өңiрiнiң Талас бойы болғандықтан, оның айтыстарының көбi Талас маңында айтылғанын деректер растайды. Ұлбикенiң ақындық өнерiнiң биiктiгi ата-анасына да қатысты болса керек. Себебi, әкесi Жанкелдi де, анасы Жаңыл да қара жаяу емес, өлең мен сөздiң қасиетiн бiлетiн ауызекi өлеңге жүйрiк жандар болған. Осындай тәрбие көрiп өскен Ұлбике өз бетiнше оқып бiлiп, бiлiм, ғылымға да кенде емес екенiн айтыстарынан байқатқан.
Тарихтан бiзге жеткен жаухар жырлардың иесi Күдерi қожа бiрде «осы ел Ұлбике, Ұлбике дейдi, сол өзi кiм екен? Ақындығы асқан деушi едi, мен барып айтысып шамасын көрейiн» деп домбырасын сайлап, Таласқа аттанбақ болғанда, әкесi Еркөшек қожа: «балам, Ұлбикемен айтысу кез келген ақынмен айтысу емес, ол үшiн Бұқараға барып үш жыл оқып бiлiм жинап дайындал»-деп, тоқтатса керек. Айтса айтқандай, Ұлбикенiң ақындық қабiлетi орасан, ол тiптi кәдiмгi ауызекi тiлдiң өзiн қара сөзбен емес, өлеңмен айтатын дарын иесi болған. өйткенi, туылғаннан бастап мылқау болған, он екi жасқа дейiн тiлi шықпаған Ұлбике сөзiн бiрден өлеңмен айтып кеткен көрiнедi.
Ұ. Жанкелдiқызы жиырма төрт жыл ғана өмiр сүрдi. Сол өмiрiнде қазақ айтысының қайталанбас үлгiсiн жасады. Атап айтсақ, орақ тiлдi, айтыста алдына қара түсiрмеген Күдерi, Мәделi, Серәлi, Таспақожалармен сөз қағыстыруы оның сөзбен салған, мәңгi өлмейтiн бiр-бiр пирамидалары едi.
Сара мен Бiржан салдың айтысынан хабары бар жан Бiржан сөзден тосылған кезде Сарадай сұлудың бүкiр, кемтар жiгiтке ұзатылғалы жатқанын айтып сөзден жеңетiн тұсын жақсы бiледi. Ұлбикенiң де осал тұсы ерi болса керек. Атап айтсақ, сөзбен сурет салған ақын қызды он жетiге толған кезде Бойтан атты әумесерлеу, ақымақтау жiгiтке ерiксiз ұзатып салады. өйткенi, бұл екеуi бесiктен атастырылған болатын. Бiрақ Бойтанда қолына қонған құсының өнерпаздығын көре алатын көз болмайды. Оның айтысқанын, өлең айтқанын, той, аста жүргенiн қаламай, ұрып, соғып өз дегенiне көндiргiсi келедi. Жастайынан домбыраны серiк етiп, елiне еркелеп өскен қыз мұндай бұғауға көнсiн бе? өлеңiн тастамай, халықтың құлақ құрышын қандыруын тоқтатпапты. Дегенмен де, ол өзiнiң ажалы әумесер ерiнен келетiнiн болжап бiлген. Сондықтан да Күдерi қожамен айтысқан кезде:
Сендер де солқылдаған шығарсыңдар,
Шынарларым,
Сыңсымай сынарсыңдар!
Дос-жақын бауырларым!
Жыларсыңдар.
Ақыныңның қадiрiн ұғарсыңдар.
Құнымды Бойтан сұмнан сұрарсыңдар,
Бақыттың да баянсыз жөн-тұрағы,
Бәлкiм анам он құлап, он тұрады.
Қандай адам жырымды жалғастырып,
Қандай байлық орнымды толтырады?
Туғаннан-ақ жанымды тербеттi өлең,
өмiр ме, өмiр адамды шөлдетпеген?
Ақын ба, ақын ақ нөсер селдетпеген?
Еңкейген қарт, сәби де еңбектеген,
Жырымды тыңдаушы едi,
Ендi бүгiн,
Қара жер жөргекке енем,
Сөнедi ендi от денем,
Осылай өлмек пе өлең?
— деп өзiнiң басындағы мұңды жеткiзедi. Зерттеушi Ә. Диваевтың жазбасына сүйенсек, Ұлбикенiң ең соңғы айтысы осы Күдерi қожамен болған сөз қағыстыруы екен. Мұнан соң үйiне барған кезеңде ерi Бойтан қатты ашуға мiнiп, ұрып өлтiредi. Шаңыраққа iлiп қойған қатқан қойдың санымен қарақұсынан ұрып, қайталанбас сөз зергерiнiң бағасына жетпейдi.
Әйтсе де, ақын қыздың сұрауы бар. Артында елi бар, жұрты бар. Есiктiң көзiнде жүрген күң өлсе де құн талап ететiн жұрт ақиық ақыны өлген кезде қарап қалсын ба, Бойтаннан адамның құнын талап етiптi. Бойтан жақ құн төлеуден қашып, қыздың қырық жетi малы мен қалыңмалы төленген сол құны едi деп ақталмақшы болады. Сонда дүйiм жұрттан бiр қария шығып, «Ұлбикенiң жүрегiн жарып көрелiк, егер жүрегiнде жазу болса құнын он есе етiп төлерсiңдер, егер жазу болмаса құнсыз болсын»-деген тоқтам айтады. Бұл ұсыныс орындалған кезде Ұлбикенiң жүрегiнде араб әрпiмен жазылған мыңдаған жазудың бар екенiн айтып көздерiне жас алған екен…
Тараздық жас ақын Азамат Есалы өзiнiң Ұлбике туралы мақаласында «қазақ айтыс өнерiнiң темiрқазығы — Ұлбике» деп қарастырады. Расында да, бұрын — соңды болмаған сөз қағыстыру айтысының түрi қайым айтысты еңгiзген майталман сөз шеберi қандай бағаға да лайық.
Қазақ тарихында ақын көп. Бiрақ сол көптiң барлығы бiрдей атала бермейдi. Топты жарып, таң жұлдызы жарқырағандары ғана аталады. Бүгiнгi айтыста топ жарып жүрген ақын қыздарымыздың Ұлбикенiң киесiне сүйенiп сөз бастауы, Ұлбикенiң атын айтып сөз бастауы, айтыс атты алып өнердiң көшiн қалағанның бiрi жиырма төрт жас өмiр сүрiп қыршын кеткен Ұлбике ару екенiн айғақтайды…
…Жүйрiк ақын қыз Ұлбикеден жалғасатын өнерпаздар тiзбегi ақындық мәдениет тарихының төрiнен орын алуға лайық. Қыз ақындардың қазақтың өлең күмбезiне қосқан нақышы аз емес.
Рахманқұл Бердiбай
…Он екi жасына дейiн тiлi шықпаған бүлдiршiннiң алғашқы үнi өлең сөзбен ашылғаны — аса биiк Құдiреттiң iсi.
Ұлбике — ұлы поэзияның перiштесi. Перiште жүрген жердi қара күш иесi — диюлар аңдиды. Небәрi жиырма төрт жасында асыл өмiрi қиылған Ұлбикенi кие тұтқан абзал.
Шерхан Мұртаза
Ұлбике! Бақтиярдан сенiң затың.
Жайылған бар халыққа
Ұлбике атың.
Кiтаптай айтқан сөзiң мәндi болған,
Туар ма мұнан артық перизатың?!
Күдерi қожа
