ӘЗIЛ СӨЗДIҢ АТАСЫ
Көркем сөз өнерiнiң көрнектi өкiлi, қазақтың ақтангер ақындарының бiрегейi, әйгiлi Шал ақынның туғанына биыл 250 жыл толып отыр. Кейбiр газеттерде анда-санда шын жанашырлықпен жарқ еткен қызғылықты мақалалар, арнаулар болмаса бабаның тойы деп, бауыр тартып, дананың тойы деп дабыл салушылық бұл жолы бұйырмай тұр. Неге екенiн бiлмеймiн, шiлде айында өткен “Халық бiрлiгi мен ұлттық тарих” жылына арналған Қазақстан Республикасы Ғылым Министiрлiгi — Ғылым Академиясының жалпы жиналысында елiмiздiң Мемлекеттiк Хатшысы, атақты жазушы Әбiш Кекiлбаев мырза ұлттық тарихымызға дәнекер болған ұлы бабаларымыздың қатарында атаса да мерей тойлы жылына қазақтың ақындық әлемiнде ешкiмге ұқсамас кесек тұлға, үздiк дарын иесi — Шал ақын Құлекеұлы туралы той қызуының дүбiрi мен от шарпуы бiлiнбейдi. Өкiнiшке малтықпай әлi де уақыт бар ғой, жыл аяғы ардақты бабамызға салмақты естелiк жасатар деген үмiттен де құралақан емеспiн.
Шал ақын жайлы сөз көтерсек, отаршылдықтың орынан шошып, құрығынан құтылуға кiрiсiп, арыстандай айқасқан, жолбарыстай шайқасқан, ХУШ- ғасырдың басында алты Алашқа аты шығып, Абылай ханның ең жақын серiгi болған Құлеке батырды еске алмай өте алмаймыз. Оның себебi: шын аты Тiлеуке — Шал ақын сол Құлекенiң бел баласы. Осы жағдайдың өзi Шал ақынның ұлт тiлегiн ұран еткен ұлы әулеттен абзалдығы, күшiне адуындылығы, талабына тапқырлығы сай өнер иесi екенiн көрсетедi.
Әкесi Құлеке өлгенде:
“Құлеке жиырмада арқар едi,
Отызда би, қырқында-дарқан едi,
Кешегi дулап өткен Құлекенiң,
Алдынан орыс, қазақ тарқап едi”, -деп тегiн айтылмаған.
Құлеке жаудан жаны шайлықпас батыр да, дауда орыс, қазақты таңдантқан орақ тiлдi шешен, байыпты туған саясаткер де болып өткен дарабоз. Ол Абылай ханның жалаңтөс батыры ғана емес, ең сенiмдi елшiсi болып қызмет еткен, өз заманының сауатты да, салауатты озық туған шын мәнiндегi зор қайрат-керi.
Атаға тартып туған ұл — Шал ақынның қолда бар шығарма-ларына үңiлсек, арқа сүйер негiзi берiк, топқа түссе тайсалмас, айтысқа кiрсе жан салмас, ән шырқаса ерен, сөз сөйлесе әрi терең, әрi шалқар шабытымен “мен мұнда” -лап тұр. Арқалы ақынды оқығанда, әрине, ең алдымен оның өмiр сырына жаны қанық, даналық салауаты көз тартады.
“ Жақсының жүрген жерi той болады,
Ақыл жоқ кей адамда бой болады.
Көрмеге қандай жаман болсадағы,
Парасат кей шаһбазда ой болады”-
— дегенiн оқығанда мал баласының пiрi Құлагердi көрген аталарымыздың айтқаны еске түседi. Үкiлi Ыбырай ауылының бiлiктi ақсақалы, менiң екiншi шешемнiң әкесi атақты аңшы, құсбегi, әйгiлi балуан Қожағали Бекiбайұлы: “Құлагер жәй тұрғанда ерекше тұрпатымен көрмеге көз тартпайтын, тек қос құлағы мен төрт тұяғына таңданушы едiм, ал бәйге өрiнде шаба жөнелгенде iле алға түсiп, өзге мал баласын iлестiрмей кететiн. Әне, сонда есiң шығып таң қаласың”, — деушi едi. Шал ақын-ның қай өлеңiн алсаң да адамға үлкен ой салады, салыстырмалықтың шеберi адамға заман әлпетiн таныстыра бiлiп, қыр-сырын айдай айқын ашады. Өлеңiн, не айтысын, не әзiлiн оқысаңыз екi жүз елу жыл уақыт өткендей емес, екi елi қалыспай қасыңда жүргендей сезiнесiң. Шал ақынның ұрпаққа дарығыш жыр қуатының шын құдiретi де осында — деп бiлемiн.
Әйгiлi жазушымыз, Шалақынтанудың ерен майталманы, үздiк бiлгiрi Мұхтар Мағауиннiң деректерiнде Шал ақынның айтыс өнерiнiң де үздiгi болғандығы айтылады. Оған“Өске мен Шал ақын”, “Шал мен кемпiрi”, “Бәйбiше мен Шал ақын”, “Шал ақын мен қыз” атты айтыстары куә болмақ. Ал, қақтықпалы, соқтықпалы шағын қақпақылдар, қамшы қағыстар өрiс алған Шалдай жүйрiк ақындар кем де кем. Айтыстарының бәрi де өмiрдiң шын көрiнiсiн ашық айтып, адамның құмарын қандыра бiлетiн озық ойлы, алмас кездiктей өткiр тiлдi әзiлге бай келедi. Өлеңдерi де көтерем ұйқас емес, буыны берiк төрткүл дүниенiң тұтқасындай төрт буынды ұйқаспен шұбыртпалы әрi құтыртпалы сомдалады. Шал ақын ғылым, бiлiмдi уағыздап, өзi ұстанған фәлсә-фасын алға тарта бiлдi. “Кедейлiк ер жiгiтке намыс емес”, “Жоқ болсаң қызыл бүйi үйiң болар”, “Шешен сол — сөйлер сөзден қамалмаса”, “Ашу — дұшпан болғанда, нәпсi — жауың” десе ұлағатты ұлылыққа бой ұрған дана дер едiк.
“ Адамды жөн бiлетiн дана деп бiл,
Iстерiн жалқау жанның шала деп бiл.
Құ р жасы елулерге келсе-дағы,
Бiлiмсiз сондай жанды бала деп бiл”-
— десе, ақынның үлкен парасат иесi болғанын айқындай түседi.
Шал ақынды тек қана ауыз әдебиетiнiң өкiлi деушiлер бар. Менiңше, сегiз қырлы, бiр сырлы ақында бәрi бар, ол — айтыскер, суырып салма импровизатор, қолы тиген жердi жұлып алар, көзi түскен жердi үзiп алар өткiр экспромт иесi, тапқыр сөздiң үздiк шеберi, ауыз әдебиетiнен жазба әдебиетке көше бастаған қазақ поэзиясының көш басындағы кемеңгер.
“ Мен өзiм талай сөздi хатпен жазғам,
Әзiлден мерт болады артық қазған,
Өткен iске өкiнсем өмiрiм зая,
Тұяққа iлiнгендi қайта жазбан”-
десе “хатпен жазғандығын”әдейiлеп кейiнгi ұрпаққа паш етiп отыр. Ол өлең сөздiң сан саласын, талай түрiн игерген өз заманындағы нағыз реформатор ақын.
“ Келiн жақсы болса
Үйiңе көп кiсi келедi.
Келiн жаман болса
Келген кiсi кеткiсi келедi.
Ас құй десең төккiсi келедi,
Төкпей құй десең сөккiсi келедi”- десе бұл нағыз экспромт.
“Кәрiлiк — күлге аунаған қотыр бура” , “Кемшiлiк бердiң алла, бiр қуатқа” — деген сияқты өлеңдер жазба әдебиетiнiң өкiлi екенiн көрсетiп тұр.
“Тау толағай көрiнер тасы кетсе,
Әр ел жесiр қалады басы кетсе,
Кәрi күш не болады, уа дариға,
Асырайтын қолынан жасы кетсе”-
дегенi шыншылдыққа сайыған тамаша өлең үлгiсi. Абылай хан өлгеннен кейiн жазылуға ықтимал, “Әр ел жесiр қалады басы кетсе”, — деп тұр ғой.
Ақынның жарық көрмеген дүниесi әлi көп. Мен Шал ақын-ға ешқашан терең зерттеу жүргiзген емеспiн, бiрақ, бала жасымнан Ақан Серi, Бiржан Сал, Балуан Шолақпен пара-пар көрiнiп ерте естiген өлеңдерi есiмде қалды. Ол кезде Шал ақынды арамызда қос ғасыр жатқан бабамыз деген ой келмейтiн, аталарымызбен шамалас ақын деп ойлаушы едiк. Көкшедегi Жалғызтаудың етегiндегi бiздiң ауылда Шал ақынның өлеңдерiн естiмеген, бiлмеген қарттар түгiл жастар болмайтын. Негiзiнде хатқа түспей, ел ауызына жатқа түскен өлеңдерi арқылы Шал ақынның талай шығармалары берiк сақ-талды. Сондағы естiп, бiлгенiмдi қорытқандай ойлансам, әзiл сөз алымды да, қарымды ойнақылығымен ел iшiн ерекше сүйсiн-дiретiн…
Жамбыл атамызды айтыс өлеңiнiң ақиығы десек, оның пiрi Сүйiнбайды сықақ пен мысқылдың атасы дер едiм. Абай, Мағ-жан, Мұхтарлардың орындары ерекше, ал “Жұмбақ жалауымен” Сәбит Мұқанов өлеңшiл қазаққа роман оқытты. Бұл кiтапты бала кезiмiзде кемпiр, шалдарға оқи, оқи жаттап алғандай дәрежеге жетiп едiм. Әбден көз майы таусылғанда оқыған болып, өзiмiзше зуылдата беретiнмiн. Ал, Шал ақынға келсек, әзiл сөзi ел арасында кең тарады, әнiмен айтылып жүрдi. Ақан серi бабамыздың орысша, қазақшасы аралас күлдiргi өлеңдерi секiлдi Шал ақын атамыздың әзiлқой әндерi жиi айтылатын. Алдымыздағы өнерлi ағаларымыз жұрт көзiнше айтса да, оңашада шырқаса да тап осы тектес өлеңдерге бала күнде құмар едiк, жаттап кеттiк, жиын-тойда орындап жүрдiк. Шал ақының кiм десе, ол — әзiл сөздiң атасы дер едiм.
Шал ақынның өлеңдерiн тапжылмай iздеп, тырнақтап тауып, түбегейлi талдау мен зерттеуден өткiзген атақты жазушымыз, бiлiктi ғалым, зиялы азаматымыз Мұхтар Мағауин-ның атқарған еңбегi орасан зор. 1998 жылғы “Жүлдыз” журналының сегiзiншi санында, ол жайлы әдемi айтылыпты. Мұхтар мырзаның кездесiп, көптеген iлтифатпен ардақтап, жерiне жеткiзе жетi атасын да, өз тұлға-тұрпатын да тамаша сипаттаған ақсақалымыз Шал ақынға төрт атадан қосылатын Жантiлеудiң Қошаны. Әрине, тiкелей осы ұрпақтың өкiлiне дәл түскен соң зерттеушiлер дөп басқан, көптеген мағлұматтар жинап уақытында шыққан “Алдаспанға” Шал ақынның өлеңдерiн кiргiзген, одан соң жарық көрген көне сөздiң асыл жинақтарында Шал атамыз лайықты орын алған.
Қошан ата мен әкемiз Айтақмет те, оның ақын ағасы, халық ақыны Молдақмет Тырбиев те ерекше сыйлас, құрметтес болып өттi. Қощекең Молдекеңнен кiшi, Айтекеңнен жасы үлкен кiсi едi. Тұлғасында Құлеке батыр бабасының тұрпаты, миығында Шал ақын атасының байқампаз күлкiсiнiң үзiгi, тұрғысында өз әкесi Жантiлеудiң кербездiгi, бет әлпетiнде тек қана өзiне бiткен ерекше паң-сырбаз сымбаттылығы адам жанын баурап алатын. Оның ес бiлгелi араласа жүрiп Қожағали атаммен аңшылығы, Молдақмет атаммен сөз сарасын сүйгiштiгi, Айтақмет әкеммен саясаттан қалмас сарапшы болғандығы ерекше таңдантатын. Қошан ақсақалдың баласы академик Қошанов Аманжол Ғылымдар академиясының вице-президентi болса, оның түбiнде де осы берiк тұғыр, асыл негiз жатыр. Қорытып айтсам, зерттеушiлердiң Қошекеңе тап болуы үлкен олжа, айшықты сәт.
Кейде ойға оралар бiр нүкте секем салады. Зерттеушiлер қайсыбiр жанашыр ақсақалдарға, ақындарға жолықса да елде бар Қошан ақсақалға пара-пар адамдарға, толығынан кездесе алмады. Қошан-атамен ұшырасу зор ғанибет, мол табыс, ол да құдайдың төге салып бергенi. Ал, сол төңiректi ән мен күйге орап дүркiретiп өткен, өзiнен бұрынғы сал, серi ақын ағаларының, аталарының өнерiн жалғастырып өткен ғажайып ақын Молдақмет Тырбиев сияқты дүлдүлдерге кездеспеулерi өкiнтедi. Бұл кiсi халық ақыны атанып қана қоймай кезiнде болыс болып, ел басқарған, һәм мұсылман дiнiнiң бiлгiрi болған жанжақты оқу, тоқуы бар асқақ әншi, майталмен ақын, сұңғыла жыршы, ақтангер шежiрешi, айтыстар мен дастандардың телегей теңiзi, Ақан Серi, Үкiлi Ыбырайлардың төл шәкiртi едi.
Мұса Асайыновты алсақ, ол Үкiлi Ыбырайдың шөбересi, оған қоса, Молдакеңнiң ең жақын шәкiртi болып өттi. Көкшетауда Бiржан сал — Ақан серi — Үкiлi Ыбырай — Молдақмет — Мұса деген сал, серiлiк жалғастыққа ешкiмнiң таласы жоқ. Оған қоса Ырысбайдың Тоқымына, Досмағамбеттiң Қапарына, Сәрсенбайдың Қожахметiне, Бимырзаның Қасымына, Үкiлi Ыбырайдың Есебiне, Жауардың Уәлиханына, Жақыптың Рақымбегiне кездессе ғой. Онда қоржындары лықсып толар едi. Бұл кiсiлер ақындық өнердiң Сарыарқадағы сұңғыла бiлгiрлерi ғой.
Мұса Асайынов асқақ әншiлiгi Үкiлi Ыбырай бабасына тартып туған жүйрiк болса, Молдекеңнен үйренгенi көп ауыз әдебиетiнiң де сыр сандығындай көкiрегi алтын қазына-тын. Мен Шал ақынның өлеңдерiн бала кезiмде сол Мұсаның жақын ағалары, Ұлы Отан соғысынан оралмаған тамаша әншi Сақайдың Өмiржаны деген ағамыздан естiдiм. Жұрт ол кiсiнi де Ыбырайдың аруағы дарыған әншi дейтұғын, сұлу, сымбатты, тайпалма жүрiсi де Ыбырайдың көшiрмесi саналатын. Сол өлеңдердi бертiн өзiмнен төрт, бес жас қана үлкен бөлем Мұсаның айтқанынан жазып алып, есiме сақтадым. Жас кезiмде өзiм де айтып жүрушi едiм. Сол “Шал ақынның әнi” — деп аталатын өлең былайша басталатын:
“Мен өзiм Шал да болсам қатқан шалмын,
Сақалға меруерт, маржан таққан шалмын.
Бозбала iшiң күйсе тұз жалашы,
Қойнына талай қыздың жатқан шалмын”.
Кiм шырқаса да тыңдаған жұрт дүркiреген жылқыдай дабырлы дүбiрмен қол соғатын. Кiм шырқаса да қайталатпай қоймайтын. Бiздерге бұл өлең, өлең сөздiң шыңы мен сыры көрiнетiн, құпиясыз жалауы саналатын. Балалық шақтың сындай ән бесiгiнде өткенi де бақыт екен. Осы күндерде пайғамбар жасынан асып кетсем де Шал ақын бабамыздың әнiн жиi орындаймын, жасара түсем, қасара түсемiн. Осы өлеңнiң әнi де Шал ақыннан аман-есен жеттi деп, белгiлi ақын Сұлтанмұратұлы Әмiре мен Молдекең кеңесiп отырғанда құлағым шалғаны бар.
Әнi де әйгiлi әндер қатарын-дағы дүние, “Қыз-Жiбек” операсындағы Бекежанның ариясына ұқсас-тын. Ал, негiзiнде ән сарыны Шал ақыннан жетуi мүмкiн. Не де болса бұл өлең қос ғасырды араға салып, бiздерге жеттi. Бұл да сирек кездесетiн дарын иесiнiң өлместiкке жол салған өнерiнiң шын белгiсi деп ұғынамын. Дарқан дарынның сарқылмас шапағаты да осы шығар.
Молдақмет атамыз “Халық жауы” атанған Үкiлi Ыбырайдың өлеңдерiн есiк, терезенi жауып тастап, авторын атамай үйретсе, Шал ақынның күлдiргi өлеңдерiн өзi айтпай жас шәкiрттерi Мұса Асайынов, Тұрсынбай Кәкiмовке үйрететiн. Ал, өзi Шал ақынның:
“Сөйлеп қал, сөйле тiлiм, арыс келдi,
Алдыңа сөйлетұғын намыс келдi,
Сөйлеп қал, қызыл тiлiм осындайда,
Қысқарып ұзын дүние қарыс келдi”-
деп басталатын өлеңiн нақышына келтiрiп, өз сарынымен бүлкiлдете жөнелетiн. Содан кейiн осыған ұқсас Үкiлi Ыбырайдың “Заулап қал, тiлiм мүдiрмей” атты өлеңiн асқақтата шырқайтын, содан соң өзiнiң “Дүние” атты өлеңiмен бiр топшылайтын. Бұл көрiнiс ендi ойлап тұрсам ғасырлар жалғасы, асыл өнер өркенi, ұрпақтардың сабақтастығы iспеттес көрiнедi. Кейбiр ағаларымыз Шал ақын Кеңес үкiметi кезiнде “қағажу көрiп келдi” десе, тап осы тұжырымға мен жапа-тармағай қосыла қоймаймын. Қазiр де Кеңес үкiметiнiң салдары ма, 250 жылдық мерейтойы туралы не бiлемiз? Олай емес, “сабақты жiп сәтiмен” дегендей әр iстiң сәтi бар, таратудың кемдiгiнде болды, Шал ақынның бар мүлкi әлi тегiс жиналған жоқ, ұлы дарынның асыл қазынасын байыпты көрсетердей үлкен топтама ғана жасалды.
Ал iзденiс әлi бола бермек. Өзiм өскен Есiл, Көкше өңiрiнде Шал ақынның өлеңдерiне тиым, һәм кедергi бар деп естiмедiм. Мәселе зерттеудiң аздығында. “Әр елдiң Абайы бар ғой Мұхтары болса” — деп Жамбыл атамызға жоритын қанатты сөз бар. Мен бұл сөздi Жәкеңнiң өлеңдерiн өте көп бiлетiн, жатқа айтып қызықтыратын ардақты ағамыз марқұм Евней Арыстанұлы Бөкетовтен естiп едiм. Сол ұғымға жүгiнсек, Шал ақынның да Мұхтары туды, тек ол Әуезов емес, одан кейiнгi буынның ең көрнектi ұлдарының бiрi Мұхтар Мағауин. Кiшi Мұхтарға үлкен алғыс айту зор мiндет, Шал ақынның аруағы қолдап жүрсiн демекпiн.
Осы орайда бiр айтылатын әңгiме 1955 жылы Мәскеудегi Түстi металл және Алтын институтын бiтiрiп, Жезқазғанға барар жолда елге — Солтүстiк Қазақстан облысы бұрынғы Октәбiр ауданы, Мәриевке кентiне келiп, бiраз күн ағайынды араладым. Сол жолы Молдекең бар, өмiрден ерте өткен тамаша жазушы Ермек Қонарбаевтың әкесi Ләмәлидiң үйiнде өте-мөте қызғылықты кеш болды.
Ләмәли ақсақал менiң жеңгем Зейнидiң әкесi — құдамыз едi, әрi Молдакеңдi зор сыйлайтын кiсi, әрi менiң оқу бiтiргенiм бар салтанат тәуiр-ақ өттi. Бiздi басқарып келген Есiл өлкесiне белгiлi жiгiт Қыстаубай Борақаев ағамыз және сол кездегi Ленин атындағы совхоздың азаматы, мұғалiм Жылгелдi Мұқанов деген жiгiт бар-тын. Сол кеште он жылға сотталып, жетi жылды өтеп үйiне келе жатқан бiр тамаша кiсi ұшырасты, аты-жөнi есiме түспедi. Кеште Шал ақын туралы көп сөз болды.
Молдекең: “Атығай әулетiне айтар бiр назым бар, Шал ақынның өлеңдерiн айтпайсыздар, ал бiздiң ауылда ол аруақты бабамызды бiлмейтiн бала да жоқ” — деп қатты кеттi. Ләмәли ақсақал көне салды. Дәлел болсын дедi ме, Молдекең маған “Шал ақынның әнiн” айтқызды. Жамиғат әжептәуiр дуылдасып қалды, Молдекең өзi де Шал ақынның данагөй өлеңдерiнiң бiр-екеуiн бүлкiлдетiп бәрiмiздi дүр сiлкiндiрдi. Осы кезде әлгi сотталып, ақталып келе жатқан, орта жастағы сымбатты қонақ: “Молдеке, рахмет, ата бiздiкi, бiрақ өлең шiркiн Ақан Серiсi, Үкiлi Ыбырайы бар Қарауыл атаңызға қонған ғой, сiзден Шал ақын жайлы ұлы сабақ алып қалдық. Жасымда өзiмнiң де бiр қағарым бар едi” — деп, дайын домбырамды көп түземей шырқап салды.
Қанша қажып келе жатсадағы думанның қызығы дүние-дүрмектiң бар әрекеттерiн ұмыттырғандай, айтқан әнi өте әдемi шықты. Әннiң аты “Тық, тық басқан”. “Осы өлеңдi жасымыздан Шал ақындiкi — деп өстiк. Молдеке қалай қарайсыз?” — дедi. Молдекең күлкiсiн жия алмай отырған күйi, әндi қайта орындатты. Содан кейiн ән құмар, өзi де әншi Ермек өтiнiп үшiншi рет айтқызды. Жаттап алғыш құдайдың бергенi бар, мен әндi жаттап алған сияқтымын. Әсiресе, қайырмасындағы
“Гекку-гекку, Гекку-гәй,
Геккугәйдiң етiгi-ай.
Тық, тық басып кетуi-ай!
Қыз қалқаның ауылының
Жетер ме едiм шетiне-ай!”-
— деген сөздердi бiр айтқанда өмiр-бақи ұмытылмастай әсер қалдырды. “Тық-тық” басып кетiп бара жатқан сұлу қыз елестейдi, ал дыбыс “құлақтан кiрiп бойды алады”.
Молдекең көп ойланып отырды да: “бұл әннiң кiмдiкi екенiн бiлмеймiн, бiрақ, Керей жаққа барғанымда үйренiп келдiм” — деп, Ыбекеңнiң баяғыда бiр айтқанын естiп едiм. Кейiн бұл өлеңдi үшты-күйлi жоғалтып алдым, өз әуестiгiм болмады, Жантiлеудiң Қошаны анық-қанығын бiлетiн шығар”, — деп сөзiн аяқтады.
Таң сәрiде ерте тұрып Молдекеңнiң домбырасын алып, “сенек” — деп аталатын ауыз үйге шығып кетiп, әндi екi iшекке төгiлтiп, сөзiн қағазға түсiрiп өзiме өзiм айтып берiп отырғанымда дәрет алуға Молдекең шықты да, айтқанымды құптап, бiр-екi жерiн түзеттiрiп кетiп қалды. Дәрет алып келгеннен кейiн: “Жаттыға бер, жөнiң дұрыс, шәй үстiнде айтасың” — дедi, шефтiң айтқаны заң, шәй үстiнде орындап бердiм.
Сонда отырып жұрт таңданғанда Молдекең “тұқым қуалаушылық қой өнер — деген. Кәкiжанның ұлы атасы Ерторы ағамыздың Ақан Серiнiң жаңа өлеңдерiн жаттампаздықпен аты шықты. — Ереке, кешегi әндi ұмытып қалдым, еске түсiршi” — деген Ақан-ағаңның сұрағын бұлжытпай орындайтын грамафоны дерсiң, сол қасиет немересiне дарыған да” — деп жақын шақырып, бетiмнен сүйдi. Тау-кен инженерлiк дипломы бар жас ақынға бұл мақтау зор қуаныш бiлдiрдi, атамның өнерiн де естiп, көкiрегiм жылынып қалды. Бұл өлеңдi Жезқазғанға келген жылдары айтып жүрдiм. Өлеңнiң сөздерi де, әнi де әлi есiмде, күлдiргi өлеңнiң ғаламаты — деуге болады. Жезқазғанда Ордабай Исаев деген көршi ағамыз жаттап алып айтып жүретiн, ол кiсi “Кәкiмбектiң әнi” дейтiн. Шындығы Шал ақындiкi болуы көп күмән келтiрмейдi.
Әлгi ақсақал алғашқыдай емес күнгiрт күйiн үштi-күйлi жойып, ашыла бастады да, Шал ақын жайлы жақсы әңгiме айтты. “Бiр байдың баласы, атын атамаймын, осында ұрпақтары отыр, алған жарының қыз белгiсiн дау етiп пәленi Шал ақынға жауыпты. Сонда ерке ақын осынау әндi шығарыпты” — деп желдiрте жөнелдi.
“Тәубаға кел, тәубаға,
Құнсыз iстi даулама.
Сақинасын бермей ме
Кететiн қыз сауғаға”-
— деп шырқап манағыдан бетер күлдiрдi. Бұл әннiң әуенiн жаттамадым, “Тық, тық басқан” басқа әнге жуытар емес. Жаңа әндi бiрнеше рет айтылғаннан кейiн сөзiн жазып алып, Ермек марқұм тамаша орындап бердi. Бұл әндi көбiне үлкендер жоқ, әйелдер жоқ жерде Ермекке айтқыза берушi едiк, сөзi қойын дәптерiмде сақталыпты. Ол кезде қойын дәптерге түсiрiп алып әлектенушi едiм. Осы дәстүрiм үлкен пайда бердi. Шал атамыздың тағы бiр өлеңi Мұса-ағайдың айтуынан жазылып қалыпты. Шал ақынның “Бұхарда көрдiм бұлама” — деп басталатын өлеңiн жас кезiмде бiр естiгенiм болатын. Онда ерекше назар аудармап едiм, “бұламасы” мен “сұламасын”ұқпаған шығармын.
1997 жылдың қысында Жезқазғаннан поезбен келе жатып, Мұстафа Шоқай ағамыздың немере iнiлерiнiң бiреуiне тап болдым. КГБ-ның запастағы полковнигi екен, бiз сияқты Мәскеу жақтан Кеңес Одағы ыдыраған соң елге келiптi. Таныса келе туған жерiм Солтүстiк Қазақстанда дегенге елең етiп, Ұлы Отан соғысы кезiнде майдандас досы болған, туған жерi Есiл бойындағы қазiргi Сергеев ауданының бiр ауылындағы Мәнжүр деген досын есiне түсiрдi. Досы әскерден оралмапты. Мәнжүр ағайдың фамилисы есiмде жоқ, бiрақ, бiр сыныпта орта мектепте оқыған Әгiр қыздың соғыстан оралмаған ақын ағасы екенi есiмде.
Жас ақынның өлеңдерiн бала кезiмде оқығаным да бар едi. Сол Мәнжүр-ағайдан қан майданда жүргенде естiдiм деп “Бұхарда көрдiм бұлама” — деген Шал ақынның өлеңiн жатқа айтты. Таң қалуымда шек жоқ, дереу жазып алдым да, Шал ақынға шөбере саналатын академик Қошанов Аманжолды сөз еттiм. Бұл кiсi шет жерде көп жүрiп, барлаушылық қызметте болғандықтан, қазақ зиялыларын бiле қоймайды екен. Жеңгемiз “Жезкиiктi” айтуға шебер болып шықты. Сол ән арқылы тезiрек танысып кеттiк. Өлеңдi жазып алып, Алматыға келген соң Аманжолға оқыдым.
“Бұхарда көрдiм бұлама,
Ташкентте көрдiм сұлама.
Саған да есен жетермiн
Есiлдiң қызы жылама”-
— деген өлең жолдары ерiксiз тыңдатты, әрi қарай өлеңнiң қызғылықты әзiлдiң, махаббат ләззәтiнiң ғажайып мезеттерiнен туатын, қыл сезiмнiң құштарлы шағын паш ететiн жерлерiне келгенде Шал ақынның құдiрет күшiн тағы да бiр жаңа қырынан байқайсың. Ол — эротикалық өлеңдер. Бұл саладағы ақын бабамыздың алар орны ерекше, әзiлдiң атасы десем, эротикалық өлеңнiң нағыз бабасы да осы Шал ақын.
Эротика дегенiмiз — махаббат майданындағы от сезiм мен жан толқытқан әрекеттердi сыйпаттау. Һау Ана мен һау Ата тиым салған жемiстi жеп қойып, жәннаттан қуылса да, жер бетiнiң жаңа жұмағы махаббат сырын ашты. Үрiм-бұтақ тарады, бұл да болса алланың рахматы деп махаббат пен ғадауаттың бал ләззатына бөлендi. Эротика — айқаласқан тайталас сәттегi сезiм селiнiң сыпайы толғағы, ол порнография, яғни былапыт, дөрекi тiлмен көсiлтетiн күнәһар емес, нағыз пiрадар тiлмен ашық айтылатын сыпайыгер, ләззәтшiл, рахатшыл мезеттердiң суретi.
Осы заңдылықтарды өзгеден артық бiлгендей Шал ақын атамыз қазақ поэзиясында эротикалық өлеңдердi тудырды. Ақындықтың бұл саласында оның алатын орыны ерекше. “Өлшеуiнен асырса боғы шығады” — деп Абай атамыз айтқандай, әзiлшiл ақын өлшем мен мөлшерден аспайды, дөп басады. Негiзiнде Шал ақын орта бойлының ерекше сындарлысы, аққұба жiгiттiң асқан сұлу сырбазы болса керек. Құдайым оған қоса үздiк әншi, суырып салма — импровизатор ақын еттi, байырғы өлең сөздiң-қисса, дастандардың телегей теңiзi еттi. Бұл сегiз қырлы, бiр сырлылыққа қандай сұлу мас болмас. Ақынның сұлу десе шабыты ерекше төгiле кетер ғашықшылдығы да аз болмаған-ау. Оған дәлел Күлiмжан қызбен айтысындағы:
“Таулардың мен көрмеген аңы бар ма,
Түлкiнiң мен көрмеген таңы бар ма?!”-
деген сөздерi мен кемпiрiне айтқан:
“Шал ақын Орта жүздiң мен емес пе ем,
Он бесте ұрғашыға кен емес пе ем.
Мен саған жиырмамда болдым жолдас,
Құрытқан бар қуатты сен емес пе ең”-
деп өкiнiштi әзiлмен айтқаны ел ауызында берiк сақталды.
“Махаббатсыз дүние бос, хайуанға оны қосыңдар” — деп Абай атамыз айтқандай, Шал ақын да махаббат әзiлiнiң тамаша үлгiлерiн жасап кеттi.
“Сұлу қыз көрсем қатты қуанамын,
Ән арнап, күй төгiлтiп дуаладым.
Айқарып, ақ тамақтан сүйiп, құшып,
Армансыз аршын төсiн уаладым”-
— деген ләззәттi мол рахатты шақтың тамаша көрiнiстерiн тап осылай кiм келтiрдi. Ел ұстазы, дарынды ақын, зиялы қауымның ең көрнектi өкiлi Ахмет Байтұрсынов: “Табиғат iсiнен шыққан жаратынды нәрселердiң бәрi табиғат дүниесi болады” — дейдi. Ендеше эротикалық сезiм дүниесiнiң сүйкiмдi ұғымдарынан порнографияны ғана көрiп, бiлместiкке салынып көпе-көрнеу жиiркенгенiмiз дұрыс болмас. Махаббат базарының сәттi мезеттерiмен, қайталанбас сезiм толқындарын кiм бастан кешпедi, ол да Алланың хикматы, пайғамбар сүннәтi, жаратылыстың махаббатшыл мезетi емес пе.
Тек соны сөз сарасына сыйғызып әдемi қалпында айта бiлсе, оны әбестiкке жатқызбау ләзiм. Бұл тұрғыда Шал ақын теңдесi жоқ ақын. “Сұлуынан жылуы” — дегендей, ақын бабамыздың кей өлеңдерi ашық айтуға жеңiл болмаса да, жүрекке жабыса қалады. “Жасырған жемiс тәттiлеу” — дегендей, “жасырып” айтар тәттiлiгi бар өлеңдердi Шал ақын армансыз төгiлтiп өттi, сонымен қазақ поэзиясын байыта түсер дара жол салып, қазақтың эротикалық өлеңдерiнiң тамаша үлгiлерiн жасап кеттi. Сан салалы тақырыптарда әлеуметтiк, азаматтық, зиялылық маңызы бар өлеңдерiне терең үңiлсек Шал ақынның айрықша ерекшелiгi әзiлiнде. Фәлсәфасы мен әзiлiнде табиғат пен әлеумет араласып жатады. “Әйел туралы” деген өлеңiнде әйелдiң үш түрiн айта келiп:
“Үшiншi — ашып атар, жатып iшер…
Бастама етiк көрпiлдек,
Сиыр жапасы сырпылдақ,
Сормандай ерге жолығады”-
— дейдi. Өлеңiнiң әдемiлiгi “Көрпiлдек” пен “Сырпылдақта”. Сирек айтылатын әдеби де әдемi сөздер, табиғи дыбыстарды естiп тұрғандай сезiнесiң, бiр мырс еткiзбей қоймайды, ал өлең ақ өлеңмен жазылып отыр, формасы да ерекше.
Кәрi тарлан ұлғайған шағында да:
“Шалыңның екi көзi жайнап жатыр,
Кеудемде нәпсi, шiркiн, қайнап жатыр”, — деп көз жұмғанша табиғи жаратылымдылықтың жанды сезiмдерiн еш бiр суытпай кеттi. Әзiлi жарасып қартайғанша ғашық-тық сезiмдер мен фәлсәфасын әдемi түрде араластырып өттi.
Шал ақынның ақындық дариясында сан салалы талай арна бар. Олардың ең бастысы — қазақтың тұңғыш ойшыл ақындарының бiрi болғандығы. Ол өмiрдiң сан көрiнiстерiн жырына арқау етiп өз дәуiрiнiң әлеуметтiк, психологиялық, философиялық суреттерiн жасап, үлкен ойшыл ақын екенiн танытты.
Шал ақын психологиялық портреттер жасаудың көш басын-дағы айрықша дарын, оның Абылай ханды, әкесi Құлекенi айтса-тарихты паш еткенi, өмiрдiң жарқыны мен салқынын суреттесе, халықтың хал-ахуалын терең ойлағаны. Адам өмiрiнiң әр жастағы ерекшелiктерiн айту да Шал ақынның үлкен поэзия-лық саласы.Осының бәрiн топшылай келе, бүкiл творчествосына әдемi әзiл өзек болды дер едiм. Бiрлi-жарым әзiл барлық ақын-да бар, ал бүкiл жырына жаңылмас ырғақ, тарықпас арна бол-ғандай көркем әзiлдiң жиынтығы Шал ақында ғана. Сондықтан да оны әзiл сөздiң атасы деуiм, өзiнiң қазақ поэзиясында ерекше үлгi қосқан саласын айтқаным. Бұл ойым оның барша еңбектерiнiң азаматтық үлкен ойшыл, кемеңгерлiк орнын ешқандай кемiтпесе керек, қайта айқындай түсер. Шал ақынның поэзиясы абайға апарар ХУШ-ғасырдағы ең құтты қадамдардың бiрегейi деп бiлемiн. Уытты әзiл iздегендер Шал ақынды оқысын.
КӘКIМБЕК САЛЫҚОВ,
ақын, қоғам қайраткерi.
“ЖАТ ТА ЖАҚЫН БОЛАДЫ, ТАНЫС БОЛСА”
Қадiрлi ағайын! Тағдыр қалауымен қазақ ауылында өскен немiс баласының құлағына Шал ақынның есiмi, жаңылмасам, тұңғыш рет сонау 50-шi жылдардың басында шалынған. Қаратал деген көршi ауыл төңiрегiнде сонау Бұхар-жырау заманында Құлеке батырдың Тiлеуке деген ақын ұлы болып, ол кейiн қалың жұртқа “Шал ақын” аталынып, бүкiл алашқа аты әйгiлi болды дегендi ең алғаш өзiмiздiң жерлесiмiз, ауылдасымыз, өз кезiнде кеңiнен танымал ақын ағамыз Ғалым Малдыбаевтан естiгенмiн. Сол кездiң өзiнде-ақ Шал ақын айтыпты-мыс деген бiрен-сараң өлең жолдары да жадымда қалған. Мысалы:
Кедейлiк ер жiгiтке намыс емес,
Жоқ болса, досың дағы таныс емес.
Немесе:
Ағайын жат болады, алыс болса,
Жат та жақын болады, таныс болса.
Шал ақынның есiмi мен оның кейбiр шығармашылық әуендерi менiң бұрынырақ жазылған әңгiмелерiмде оқта-текте ұшырасып жатады. Мысалы, осыдан отыз жыл бұрын жарық көрген “Ауыл шетiндегi ағаш үй” атты әңгiмемде ұйқысыздық пен сарылудан сарғайған ақын Ғалымовқа Шал ақынның рухы елес бергендей болады. “Осы өлкеде екi жүз жылдай бұрын Есiлдiң жағасында шошайған шағын киiз үйдi мекендеп тiршiлiк еткен — кейiнгiлер Шал ақын деп атап кеткен Құлеке батырдың баласы, өз жерлесi — өкiнiшке толы өмiр туралы, тән мен жанды жұртта қалған көнектей тырыстырған кәрiлiк туралы өлеңiн мұның құлағына тынымсыз сыбырлап тұрғандай-тын”.
Қысқасы, қазақ ауыз әдебиетiнен сәл-пәл хабары бар Едiл немiсiне Есiл өңiрiнiң көне көз қариясы Шал ақын жат болмай, Белинский айтқан “бейтаныс таныс” болып шықты. Қазақ халқында Абайдан бұрын да неше түрлi дүлдүл ақындардың болғанын сол балалық кезiмде де бiлетiнмiн. Және олар қандай көп десеңiзшi! Оның үстiне қандай ақындар! Өлеңдерi түгiл, аттарының өзi немiс баласының шақшадай басына сия бермейдi екен. Жиенбет жырау, Ақтанбердi, Тәттiқара дейсiз бе, әлде Бұқар жырау, Дулат, Шортанбай, Махамбет, Шөже, Шернияз, Сүйiнбай, Майлықожа дейсiз бе┘ әйтеуiр, қазақтың кеңбайтақ даласына әзер сыйып жатқан көл-көсiр рухани байлық. Оның бәрiн бiлу, бәрiн игеру тiптi мұмкiн емес.
Ал, солардың iшiнде Шал ақынның өзiндiк орны бар екен. Қалың қазақтың арасында өскеннен соң қазақтың жершiлдiгi, патриотизмi жұқпай қоя ма? “Апырай, бiздiң жақта да тiптi екi-үш ғасыр бұрын мықтылар болған екен ғой!” — деп iшiмнен масаттанып та жүретiнмiн. Бiрақ Шал ақын жайында түсiнiгiм саяз едi. Кейiнiрек, жылдар өте әртүрлi жинақтардан, топтамалардан, зерттеулерден Шал ақын туралы мағлұматымды кеңейткен болдым. Ақындығы өз алдына, ол түйсiк-түсiнiгi, көрген-бiлгенi көп, дүниетанымдық көзқарасы бар ойшыл-философ екен.
Дүние деген осы,
Жоқ қой мәңгi досы,
Егер болса досы,
Әкемнiң құламас едi қосы, — дейдi Шал ақын.
Ал, жақсы мен жаман туралы, дiн туралы, әйел туралы, кәрiлiк, жалпы өмiр туралы айтқандары да соның дәлелi. Көп қазақтай ол да өсиет, ақыл айтуға шебер екен де, мiнеу, сынау, кекету, мұқату, әзiлдеуге келгенде тiлiнiң оты, уы, қыршаңқылығы бар екенiн айғақтап, тiптi шабыттанады екен.
Таяуда бума-бума қағаздарымды ақтарып отырсам, тор көз мектеп дәптерiнен жұлынған, сарғайып қалған бiр парақ шықты. Он шумақ өлең екен. Тақырыбы: “Шал ақынның сөзi”. Аяғында “Ерғали қарттың ауызынан 1967 ж. августың 10 күнi жазылып алынған”, — деген сiлтемесi бар. Ауылымызда Ерғали деген қария болған. Ол да менiң бiр әңгiмемнiң кейiпкерi. Өзi өлең жазатын. Сол кiсiден осыдан дәл отыз бiр жыл бұрын Шал ақынның қырық жол өлеңiн жазып алған екенмiн.
Адамға талай жердi көрген артық,
Танысып, әркiмдердi бiлген артық,
Мысырға патша болып, отырсаң да,
Болмайды туып өскен жерден артық.
Ерғали қарт әрбiр шумақтан кейiн теке сақалын салалап, басын шайқап қойып, “бұл да сөз-ақ!”деп тамсанып отыратын. Кейiнiрек, сол кезде жазып алған Шал ақын өлеңдерiн баспадан шыққан үлгiсiмен салыстырып қарасам, көбiнесе белгiлi текстердiң аздаған өзгешiлiгi бар варианттары екен. Сол бiр жапырақ қағаз менде осы күнге дейiн сақталып келiптi.
Осыдан менiң пайымдауымда екi қорытынды шығаруға болады. Бiрiншiден, Шал ақынның ғибратты өсиет, нақыл сөздерi халық ауызында осы кезге дейiн қадiрлi заттай сақтаулы екен. Екiншiден, егер екi жарым ғасыр бұрын өмiр сүрген қазақ ақынына немiс азаматы кәдуiлгiдей мән берiп, шын ықыласымен сөзiн қағазға түсiрiп, оны отыз жылдан астам уақыт бойы сақтап жүрсе, бұл да Шал ақынның құдiрет рухы бар екенiне дәлел бола алмай ма?
Жиналып отырған зиялы қауымның алдында айтайын дегенiм осы едi. Рахмет!
ГЕРОЛЬД БЕЛЬГЕР,
Жазушы
АҚЫНДАР АТАСЫ
Шал ақын туралы сөз бастауды ең әуелi сонау Шоқан Уәлихановтың — “Менiң бабам Абылай ханның замандасы, Арғын,Атығай iшiндегi Бәйiмбет табынан шыққан Шал ақын қазақ халқының тегi, қазақ халқын құраған рулар жәйлi аңыздарды жинақтап, тамаша эпос жасады” — деген қазақ әдебиетiне қатысты сөзiнен бастағанды жөн көрдiк. Үйткенi, тарихта қағаз бетiне түсiп жазылып қалған нәрсе, тасқа басылған таңбадай өшпейтiн, кейiнгi ұрпақтың игiлiгiне тиетiн асыл заттар ғой.
Мiне, бұл Шал ақынның сол заманда сауатты, оқыған, дүние танымы мол, хақымыздың ескi тарихынан хабардар болғанын дәлелдейдi. Шал ақынның азан шақырып қойған аты Тiлеуке екен болашақ ақын жастайынан зейiндi, ұғымды болып өседi. Шаршы топтарды қариялар айтқан көненiң нақыл сөздерiн, өзiнен бұрынғы жыраулардың жырларын, санасына сiңiрiп құлағына құя жүредi. Осындай бiлгiштiгiне орай, бiрге жүрген құрбылары, әзiлкеш жеңгейлерi “Сен кексесiң, шалсың”- деп, қағытады екен. Ол кезде жас келiндер үлкендердiң, қайындарының атын атамай басқадай өздерiне лайықты ат қойып солай атап кеткен ғой. “Тiлеуке” дегенде аталары Тiлекенiң аты аталып кетедi деген ұятты әдептi ұстап, жеңгелерi Тiлеукенi Шалға лайықсың деп, Шал деп атапты. Сол атақпен Шал ақын атанып кеткен екен дейдi. Оның тағы да бiраз варианттары бар.
Шал ақынның әкесi Құлеке батыр Тәңiрбердiұлы (Ел iшiнде Тәйiрберлi дейдi) жоғарыда айтылған Атығай iшiндегi Бәйiмбеттен кейiнгi бесiншi буын (Бәйiмбеттен-Жоламан, Жоламаннан-Дәулетей, Дәулетейден-Тәңiрбердi, Тәңiр-бердiден-Құлеке) болады. Ол Абылай ханның ширек ғасырдай ұақытта ең жақын қадiрлес досы, сенiмдi батыры, беделдi елшiсi болып, орта жүздiң iшiндегi ел бастаған. Қолбасшы адамы болғаны тарихтан белгiлi.
ХIII-ғасырдың бiрiншi жартысындағы Жоңғар шабуылының бас кезiнде әр бiр себептердiң салдарынан жеңiлiс тапқан- Шу, Сыр бойындағы қазақтардың бiразы арқаға, жайық өңiрiне қарай үдере көшкен ғой. Сол үдере көштiң iшiнде Атығай рулары да болған. Жоғарыда айтылған Құлеке, Тiлеке (Тiлеке Құлекенiң ағасы) ауылдары көштерiн Көкшетау маңындағы Азат бекетi маңында тоқтатып, сол жерде бiрнеше жыл тоқтап тұрып қалады. Халқымыздың туған жерiнен, суынан айрылып үдере көшуi, артынан жау қуып аса бiр қырғынға ұшыраған тұсын ата тарихымызда “ақ табан шұбырынды, алқакөл сұлама” деп атаған. Мiне, сол қырғыннан құтылып азат қонысына келiп орныққан тұста 1748-жылы өмiрге Тiлеуке (Шал ақын) келедi.
Ендi елiн, жұртын түпкiлiктi қонысқа орналастыру үшiн ел басылары жер, қоныс таңдап байқаса, Есiл өңiрiн естектер, қалмақтар аралас игерiп жатқанын көредi. Өмiрге қолайлы өлкеге өз ұлыстарын орналастыру мақсатында Құдайбердi, Бәйiмбет ұрпақтары Есiл өңiрiн ата жауы болып келе жатқан қалмақ пен естектерден босату науқанына кiрiседi. Сол соғыстарда Құлекенiң ағасы Тiлеке және Мендеке, Жантелi тағы сол сияқты батырлар қаза табады.
Бұл жөнiнде ел ауызында осы күнге дейiн ұмытылмаған бiрнеше аңыз әңгiмелер бар. Ақыры Құлеке бастаған Құдайбердi, Бәйiмбет ел басшылары Есiл өңiрiн босатып өз елдерiн Есiлдiң екi жақ жиегiне түгелiмен орнықтырады. Бұл осы күнгi аумақтық түсiнiк пен айтқанда Шал ақын, Есiл аудандарының жерi.
Құлекенiң қоныс тепкен жерi осы күнгi Сергеевка қаласының тұрған жерi. Осы ауылдың түстiгiнде бiр шақырымдай жерде өзеннiң үстiне төне орныққан, ол кезде кiшi-кiрiм таудай көрiнетiн биiк шың болатын (тың игеру кезiнде ол жер тас карьерiне айналып бүгiнде мүжiлген қаңқасы ғана қалған). Сол шыңның астында аюдың апаны болып, сол апаннан Құлекенiң балалары бiрнеше аю алады да әлгi шыңның аты — Аютас аталады. Құлекенiң ауылы “Аютастағы ауыл” (кейiн Аютас ауылы) атанып кетедi. Осы айтып отырған Аютас аулының орнын 1898-99- жылдары жаңа көшiп келiп жатқан қарашекпендiлерге беретiн болып Аютас аулын түгелiмен Есiлдiң оң жағасындағы қалың орманның iшiне көшiрiп тығады да ол орға село салынып “Сергеевка”деп аталады.
Мiне, осы ауылда Шал ақынның балалық шағы, арқыраған ақындық өмiрi, қартайған шағы өтiп 1819 жылы бұл дүниеден өтедi. Ақынның қабiрi Аютастың қарсы бетiндегi екi жүз жылдан артық ата бабаларымызды қойнына алған зират-қорымда болатын. 1969-жылы осы қорым Сергеевка су қоймасының астында қалды. Шал ақынның ақындық шығармашылық мән-жәйiне тоқтау — әдебиеттi, поэзияны зерттеушiлерiнiң iсi ғой. Менiң айтайын дегенiм: — Шалдың жаңа типтегi ақын екендiгi, оның жыраулық үлгiсiнен шығып, қазақтың сүйiктi, ырғағына айналған қара өлең буындарын енгiзiп, қазақ әдебиетiндегi зор бетбұрыстың атасы болғанын осы заманның әдебиет-поэзия зерттеушiлерiнiң де мойындап отырғандығы.
Мәселен: филология ғылымының докторы Ж.Тiлепов — “Қазақтың ақындық поэзиясының бастауында тұрған Шал ақын осы дәстүрдiң төлбасы, әрi көшбасы болып танылған. Ол қазақ әдебиетiнiң айтыс өнерiнде шығармасы сақталған бiрiншi ақын” — дейдi де — өз заманының деңгейiмен қарағанда бiлiмiнiң дәмiн молынан татқан оқымысты адам — деп бағалайды.
Ұлы ғалымымыз Шоқан Уәлихановтың жазуынша Шал ақын — қазақтың шығу тегi жәйлi барлық аңыздардың басын қосып жыр еткен үлкен эпопеяның авторы, терең ой, биiк парасат-пайымның иесi және Алаштан тараған хандар мен ру басыларының, тайпалардың генеологиясын Құдайбердi батырға дейiн таратып айтады екен. Бiрақ менiң қолымда бұл эпос жоқ — деген екен. Эпикалық жыр жазу үшiн тарих ғылымының астарына үңiлу қажет қой. Сондықтан Шал ақынның:
Мен өзiм талай сөздi хатпен жазғам
Әзiлден мерт болады артық қазған
Өткен iске өкiнсем өмiрiм зая
Тұяққа iлiнгендi қайта жазбан —
деп келедi де
Дария сия болса, қамыс қалам
Жержүзi қағаз болса рахаттанам —
деп өзiнiң оқу, жазу өнерi бар екенiн анықтайды.
Ал, белгiлi қоғам қайраткерi, ақын Кәкiмбек Салықов “Шал ақын сегiз қырлы, бiр сырлы, онда бәрi бар” — деп келедi де: “Ол айтыскер, суырып салма, импровизатор, қолы тиген жердi жұлып алар, көзi түскен жердi үзiп алар, өткiр экспромт иесi, тапқыр сөздiң үздiк шеберi, ауыз әдебиетiнен жазба әдебиетiне көше бастаған қазақ поэзиясының көш басындағы кеменгерi” — деп бiледi. Ал, филология ғылымының докторы, профессор Ө.Күмiсбаевтың айтуынша — “қазақтың он бiр буынды қара өлеңiнiң құдiретiн Абайдан бұрын бiр ғасыр ерте танытқан (Шал) қарт шеберлердiң бiрi — осы Шал ақын” деп қортындылайды.
Айта кететiн бiр жағдай, Шал ақынның шығармышылық асыл дүниесiнiң бар екенiн Шоқан бастап берген болса, Қазақстаннан тыс жерде Хасен Шаяхметұлы Ғали атты түркi халықтарының тiлi мен әдебиетiнiң бiлгiрi, үлкен ғалым XX-ғасырдың басында-ақ Шал ақынның бiраз туындыларын хатқа түсiрiп үлгерген екен. Ол қазақ университетiнiң кiтапханасында сақталған екен. Оның бержағында тұңғыш рет 1929-жылы “Жаңа әдебиет” журналында, 1958-жылы “Қазақ әдебиетi” газетiнiң 28 қарашасында Ғ.Малдыбаевтың жариялаған 8 өлеңi жарық көрген. Әрине, ел iшiнде Шал ақынның өлеңдерiн бiр күн айтып, тауыса алмайтын құймақұлақ ақсақалдарды тыңдаған да едiк. Бiрақ бiздiң әттегенайымыз да қалмайды ғой. Солардың аузынан жазып алсақ, Шал өлеңiнiң қоры осы күнгiден де молырақ болар едi.
Әсiресе, 1930-40 жылдарға дейiн өмiр сүрген ақсақалдарымыз: Ақымның Есқағы, Әбушахманның Бiржаны, оның бер жағындағы Шегеннiң Сәкенi, Досмағұл, Қарып, Әбдiр, Қошан, Сұраған, Баянтайдың Жүнiсi, Асылтайдың Ерғалиi, Елеусiздiң Ғаббасы тағы сол сияқты қасиеттi шалдарымыз Шал ақынның сөздерiн, өлеңдерiн майын тамызып айтып отырушы едi. Ол кезде тоталитарлық басқару жүйесiнде ескiден келе жатқан елiмiздiң асыл заттарына, бiлгiр адамдарына, тарихи тұлғаларға мән бергiзбеу, оларға көңiл бөлген адамдарды ескiнi құндаушы, жаңашыл жолдан шегiну деп өрескел сөгiске ұшыратқаны мәлiм.
Соған қарамастан, сол заманның өзiнде Шал ақынның творчестволық iзiн зерттеу мақсатында 1964 жылдың күзiнде ауданымызға КАЗГУ-дiң аспиранты Мұхтар Мағауиннiң келуi, оның Шал өлеңiн жақсы бiлетiн Жантiлеудiң Қошанымен кездесуi, үлкен iске түрткi болады. Мұхтардың өзiнiң айтуынша -“Шал атамызға тиiстi ақсақалдың аузынан шыққан асыл сөз, қымбат мағлұматтарды таңбаға түсiрiп, не керек, қарияны сарқа тауыспасам да, қатемдi түгел тауып, қаншама дерек, өлең жазып алып едiм — дегенi арқылы атамыздың шығармаларының өмiрде екiншi рет тiрiлуiнiң басты себебi болып едi.”
Атақты жазушы “Жұлдыздың” бас редакторы, Шал ақынның еңбегiн ғылыми тұрғыдан тiк тұрғызған Мұхтар Мағауиннен қолдау сұрадық. Сол сияқты өзiмiздiң сүйiктi газетiмiз “Солтүстiк Қазақстан” да үнемi 5 жыл бойы Шал ақын туралы жазылған мақалаларды үзбей берiп тұрды. Газеттiң редакторы Бахыт Мустафинге де айтатын алғысымыз мол. Ауданға Шал ақын есiмiн беру жөнiнде елдi мекендерде жиналыстар өткiзiп, олардан қолдау тапқан соң аудандық ономастика комиссиясында қаралып, одан өткеннен кейiн, аудандық маслихат сессиясында шешiмiн тапты. Осыдан кейiн облыстық ономастикада қаралып, онда шешушi сөз айтқан облыстық ақсақалдар алқасының төрағасы Жақсылық Ысқақовтың қолдауымен комиссия ұсынысты қабылдаған едi.
Уақыт өте келе ой жаңарды, жаңа түзетулер туындайтыны да шындық. Осы кезде “Қазақ әдебиетiнде”, өзiмiздiң “Солтүстiк Қазақстанда” — “үлкен тұлғаға — үлкен құрмет лайық” деген тақырыппен елiмiздiң бiр топ әдебиет, мәдениет және ғылым қайраткерлерiнiң, ауыз әдебиетiнiң даңқты өкiлдерiнiң бiрi Шал ақынды мәңгi есте қалдыру жөнiнде Президентiмiз Н.Назарбаевқа, Мемлекеттiк қатшы Ә.Кекiлбаевқа, Солтүстiк Қазақстан облысының әкiмi Д.Ахметовке ашық хат жарияланды. Онда Республикамыздың сүт бетiне шыққан қаймағы, белгiлi ақын жазушыларымыз, академиктерiмiз, ғалымдарымыз — Шал ақынның туғанына 250 жыл толуына байланысты оның есiмiн туған, өскен жерi Сергеев ауданына беру жөнiнде ұсыныс айтылды. Осы сәттерде “Солтүстiк Қазақстан” газетiнде журналист Бiржанов Хамиттiң, Баязиев Құрмаштың, Төлеген Қажыбаевтың, университет мұғалiмi Құлыбекованың, менiң де т.б. мақалалар жарық көрдi. Ауданның орыс тiлдi жұртшылығына Шал ақын туралы орысша газетке бiрнеше мақала берiлiп жарияланды.
1998-жылдың 25 қарашасында Алматыда ұлттық ғылым академиясының ұйымдастыруымен “Шал Құлекеұлы және ақын-дық өнер” атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция өттi, оған менi де шақырды. Конференцияға Қырғызстаннан, Түркиядан оқымысты ғалымдар қатысып сөйледi. Өзiмiздiң Қазақстандық академиктер, ғылым докторлары, тiл мамандары, ақын жазушылар Шал ақын туындыларының тiлдiк, стильдiк, психологиялық шеберлiк қырлары хақында, әйелдер тақырыбы мен әзiл-сатирасы жөнiнде ғылыми тұрғыдан ой толғады. Әдейi шақырумен барған маған “Шал ақын өлеңдерiнiң ел арасында таралуы” деген тақырыпта сөйлеуге тура келдi.
Конференциядан кейiн де бiраз жұмыстар атқарылып жатты. 1999-жылдың мамыр айында облыстық маслихаттың сессиясында осы мәселе қаралатын болған соң орыс тiлдi депутаттарын Шал ақын шығармалары мен оның қазақ поэзиясында алатын орны жөнiнде Солтүстiк Қазақстан университетiнде жиын болып, жиналысқа қатысқан депутаттар-ды Шал өнерiне бас игiздi. Осындай өте бiр шешушi кезеңде жанашырлық жасап белсене ат салысқан университет ректоры Ғалым Мүтановқа да алғысымызды айтамыз.
Осы сәттерде облыстық маслихат депутаттарының атына Алматыдан Бәйкен Әшiмов бастаған мемлекет қайраткерлерiмен бiрге оқымысты, ақын-жазушы жерлестерiмiзден жедел хат келiп түскенi, оның сессия отырысында оқылуы, iстiң абройлы болып аяқталуына себеп болды. Мiне, осындай жолдардан өтiп, басталуы мен аяқталу мерзiмi бiраз созылып кеткенiмен 14 желтоқсан 1999-жылы республика президентiнiң жарлығымен ауданымызға Шал ақын аты берiлдi.
Осылай, бiрнеше жылғы созылған жанкештi еңбегiмiз жанып, ауданымыз ардақты атамыз, қазақ жерiне аты түгел тараған Шал ақын есiмiмен аталып, Солтүстiк облыстардың iшiнде бiрегейi ретiнде ата-бабаларымыз мекен еткен жерiне өздерiнiң ие екенiн көрсеттi.
Қазақстан Ғылым Академиясының мүше-корреспондентi Р.Бердiбай айтқандай — “Поэзия тұғырын биiкке көтерген ақындар атасы Шал Құлекеұлының мұрасы болашақта да қадiр қасиетiн сақтай беретiнi кәмiл” — деген аталы сөзiмен аяқтауды жөн көрдiм.
УӘП ЛАТАНОВ
ӘЙГIЛI АҚЫН БАБАМЫЗ
Шыңнан шыққан бұлақтай өзiнiң мөлдiр таза үнiмен, асқақ өлеңiмен ақын бабамыз арамызға екi жарым ғасырдан соң қайта оралып, қайта түлеп, жаңаша жаңғырығып жетiп отыр. “Таза мiнсiз асыл тас су түбiнде жатады, таза мiнсiз асыл сөз ой түбiнде жатады” деп Асан Қайғы айтқандай асыл сөздiң атасы, шақпақ сөздiң шеберi Шал ақынды қайта еске аламыз. Еске алған сайын жаңа бiр қыры көрiнедi. Иә, Шал ақын десе бәрiмiз де елең ете түсемiз.
Оның себебi, бала кезiмде әкем өзi ақын болмаса да, Шал ақынның өлеңдерiн жатқа айтып отырушы едi. Сол кездегi көкiрегi ашық ауыл қариялары Ерғали, Серәлi, Құлмырза, Бопат, Зiкiрия т.б. бас қоса қалса “Шал ақын айтқан екен” деп оның өлеңдерiн тақпақтап, жарыса айтып, бiрден-бiрге iлiп әкетушi едi. Әрине, кезiнде оған аса мән бермедiк, көңiлге тоқымадық. Ақынның асыл қасиетiн, өлеңдерiнiң құдiретiн кейiн түсiндiк.
Ақынның арғы атасы Қалқаш батыр. Одан тараған Құдайбердi мен Бәйiмбет Есiл өңiрiн жайлаған ел. Бәйiмбеттен Жоламан, одан Дәулетей туады. Дәулетейден жетi бала тарайды. Сол жетеудiң бiрi Тәйiрбердiден Құлеке батыр (Шал ақынның әкесi), екiншiсi Қабайдан менiң аталарым тарайды екен. Соған қарағанда бiз ақынмен бiр бұтақтың екi жапырағы сияқты екенбiз. Сайып келгенде, Шал ақынның әкесi де, арғы атасы да батыр болған. Ақындық пен батырлықтың ұштасуы да табиғи заңдылық сияқты.
Шал ақынның әкесi Құлеке батыр, ру басы, қолына қару алып елiн, жерiн қорғаған iрi тұлғалардың бiрi. Ол Ресей мен Қытай арасында хан тапсырмасымен елшiлiкте жүрген, атақты Абылайдың сенiмдi серiгi болған, қоластында қызмет атқарған. Бұл тарихи шындық, жазба деректерiнде сақталған. Құлекенiң шешесi Үйсiн атақты Төле бидiң қызы екен. Құлекенiң өзiнен алты ұл туады, Шардақтан ұрпақ қалмайды. Ал, Құлекенiң басқа Бәбеке, Мәңке балаларынан қалған ұрпақ бүгiнгi Шал ақын ауданында көбейiп тұрып жатыр. Сайып келгенде, Құлекенiң батырлығы мен ақылдылығы тең болған. Ол жөнiнде мына жәйттердi айта кетуге болады. Орта жүз рулары XVIIIғ. орта кезiнде Түркстаннан солтүстiкке қарай ауысады.
Бүгiнгi Солтүстiк Қазақстан облысының Есiл өзенi аймағын ол кезде естектер (башқұрттар) мекендеген едi. Атығай рулары мен естектер арасында iрi қақтығыс, кескiлескен ұрыс басталады. Сол ұрыста елдiң Жантелi, Меңдеке, Тiлеке батырлары қазаға ұшырайды. Олардың кегiн кейiн Құлеке (Тiлекенiң iнiсi) алады. Ол кездегi Орта жүздiң ханы Әбiлмәмбет Түркiстанда тұрды. Абылай сұлтан Атығай елiн басқарды және ол түстiктегi (Ресеймен шекаралас) елдi мекендердiң мәселесiн шешуде үлкен роль атқарды. Мәселен, Абылай сұлтан өзiнiң сенiмдi серiктерi Құлсары, Құлеке батырлармен орыстың Троицк қорғанына елшiлiкке барады. Онда өзара қарым-қатынас, келiсiм мәселелерiн талқылайды. Орынбор қаласында өткен Ресеймен ерiктi қосылу жөнiндегi “ант беру” рәсiмiнде де болады. Хан алдағы аталған үшеуiне темiр сауыт сыйлайды.
Бұл деректер жазба түрiнде сақталған (Казахско-русские отношения в 16-18 веках. Алматы, 1961г.,Ч.Валиханов собр.соч. т.1, “Қобыз сыры” М.Мағауин. Алматы, 1968г.). Құлеке батырдың елi Есiл бойындағы Борлық өзенiнiң маңын мекендеген, Абылай сұлтан Атбасар өзенi мен Жыланды тауын жайлайды, ал Құлсары батыр Қызылжар маңында қоныс тебедi. Құлеке батыр шамамен 1765 жылдары қайтыс болады. Ол Есiл өзенiнiң жағасындағы Аютас деген жерге жерленедi. Бұл бүгiнгi Шал ақын ауданының орталығы Сергеевка қаласының маңы. Бiрақ батырдың өзiнiң өсиетi бойынша, ол өлген соң 40 жылдан кейiн зиратын қопарып, сүйегiн былғары қапқа орап, Шал Түркiстанға апарып жерлейдi. Бұл арада мына деректердi де айта кеткен жөн.
Түркiстанның 1500 жылдық тойына қарсы Жолтай Жұматпен Есберген Алаухан деген азаматтардың ресми деректерге сүйенiп жазған “Қасиеттi мекендегi қала” атты кiтабы жарық көрдi (Астана, 2000 жылы). Сол кiтапта “бабалар рухы тiл қатса” деген тақырыпта Қожа Ахмет Иассауи кесенесiнде елiмiз бен жерiмiздi қорғаған атышулы аталарымыз бен бабаларымыздың сүйегi жерленген делiнген. Олардың көпшiлiгi ақтық сапарға аттанар алдында өсиет, аманат айтып кеткен.
Бүгiнгi таңда табылған зираттың (кесенеде жатқан) құлпытасында жазылғандар саны 121. Соның iшiнде (төре тұқымдарымен қатар) Қойлы Атығай Аңдықожа батыр мен Бәйiмбет Құлеке батыр Тәйiрбердiұлы да бар. Тарихи деректерге сүйенсек, Құлеке батырдың болған кезеңi, ортасы, халыққа сiңiрген еңбегi жорамал емес, айдан анық. Соған қарап Шал ақынның да өмiрiн, кезеңiн дұрыс болжап айтып отыр.
Шал ақын өзiнiң өлеңдерiнде Атығай руының бес батырын атап кетедi. Олар: Жантелi, Жәпек, Меңдеке, Тiлеке, Құлеке батырлар. Жантелi мен Жәпек батырлар, Құдайбердi ұрпағынан, ал, Құлеке, Тiлеке, Меңдеке Бәйiмбеттен тарайды. Жәпек батыр да Абылаймен бiрiгiп қалмақтармен соғысады, тұтқынға да түседi, кейiн Уәли ханға да қызмет етедi. Ал Жантелi, Меңдеке, Тiлеке батырлар естектермен (башқұрттар) соғыста қаза табады дедiк жоғарыда.
Шалдан бiр ұл -Мәлiбай және қыз — Мәлике туады дейдi. Мәлiбайдан — Сәкiбай, ал одан Төлеген туады. Төлегенннiң артында Жәмила деген бiр қыз қалады. Ол бұрынғы Рузаев (Бүгiнгi Целинный) ауданында тұрып (Қара-Ағаш ауылында), бертiн 71 жасында қайтыс болады (1944жылы). Ал қызы Мәликеден Айтпай, одан Наушабай, одан Нүржан туады. Соңғысы Шал ақынның жиеншары. Яғни, Нүржан Наушабаев нағашысына тартып белгiлi ақын атанады (Қостанай облысында).
Жас Тiлеуке батыр әкесiмен ерiп жүргенде хан алдына кез болады деген сөз бар. Сонда баланың талабына риза болған хан “Шал болсын” деп батасын берген екен. Одан соң ерте есейген Тiлеукенi жеңгелерi де, замандастары да “Шал” деп атап кеткен. Сөйтiп, ол жас кезiнен бастап “Шал ақын” атанады деген аңыз бар. Шал ақынның өмiрдеректерi қай жерде болсын қысқа берiледi. Бiрақ оның өлеңдерiн оқи келе қандай адам болғанын байқау қиын емес.
Адамның бесiктегi кезiнен бастап, шау тартып шал болғанға дейiнгi жағдайын ол өлеңмен суреттейдi. “Бiр жаста, екi жаста бесiктемiн, Бес жаста тәңiрi берген несiптемiн, Он жаста сүт емген қозыдаймын — деп келiп, Жиырмадағы жасым-ай , Көлге бiткен құрақтай, Отыздағы жасым-ай таудан аққан бұлақтай, немесе Отызында ор қояндай, Қырқында қынаптан шыққан қылыштай” деп армандайды. Ол қартайған шағында: Елу-ердiң жасы, Жетпiс — оттың басы, Сексен- шоқтың қасы — деп өкiнiш сезiмiн бiлдiредi. Шал ақын шығармашылығының тақырыбы әр қилы: Қазақтың салт — дәстүрi, әдет — ғұрпы, дiн, оқу, тұрмыс, адам өмiрiнiң кезеңдерi, жанұя, әйел т.б.. Әйел жөнiндегi өлеңдерi көбiне қалжың, сықақпен берiледi. Ата — тегiнiң шежiресi, қоңторғай кедейлiк кезеңдерi де өлеңдерiне арқау болады.
Шал ақынның өлең жырларының қаймағы бұзылмай, iркiлмей ел арасында сақталуы ақынның дарындылығынан, адалдығынан, сезiмталдығынан, ұшқыр — әзiлқойлығынан деп бiлемiз. Зерттеушiлер ақынды суырыпсалма, төкпе ақын деп тегiн айтпаған. Сондықтан да мұндай ақын халық жүрегiнен мықтап орын алып, сүйiктi ақынға айналуы заңды құбылыс. Ол өзiнен бұрынғы ақын — жыраулардың дәстүрiн жалғастырып, айтыс өнерiнiң негiзiн салушылардың бiрi болып отыр және қазақ поэзиясын тақырыптық жағынан байыта түскен ақын. Шал ақынның бiлiмдар,дiндар болғанын оның өлеңдерiнiң мына жолдарынан байқаймыз: “Мен өзiм талай сөздi хатпен жаздым”. “Молдадан сабақ алсаңыз алуа, шекер балмен тең”.“Дария — сия болса, қамыс — қалам, жер жүзi қағаз болса рахаттанам”┘ Ол бiлiмдi, сауатты, пенделiгiн мойындап, дiнге сенген адам. Бiрақ дiндi аса уағыздап, үлкен саясатпен айналысқан адам сияқты емес.
Екi ғасыр бұрын өмiр сүрген Шал ақын бiзге қалай жеттi? — деген ой туындайтыны сөзсiз. Шал ақын жөнiндегi деректер де бүгiнгi таңда аз емес. Мұның сыры неде? — деген екiншi сұрақ туындайды. Ұрпақтан ұрпаққа жетiп, ауыздан ауызға жатталып келген Шал ақын өлеңдерi өзiнiң құндылығымен, қасиеттiлiгiмен сыпатталады. Өткен ғасырдың екiншi жартысында Шал ақын туралы деректер жинастырылып, баспа беттерiнде жариялана бастады. Табылған дүниелердiң бәрi де Қазақстан Ғылым Академиясының Орталық кiтапханасындағы сирек қолжазбалар қорында және М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және Өнер институтының Қолжазба орталығында сақталуда.
Шал ақын шығармашылығы және ол жөнiндегi зерттеулер жеке кiтап болып шықпағанмен көптеген жинақтарда басылды. Атап айтсақ алғашқы жинақ “18-19 ғ. қазақ ақындарының шығармалары” деген кiтапта Шал ақынның 14 өлеңi берiлдi (1962ж.). Одан соңғы жинақтар “Үш ғасыр жырлайды” (1967ж.), “Алдаспан”құрастырушы М.Мағауин (1971 ж.), ақынның мұнда 80 өлеңi басылған. Тағы да “15 — 18 ғ. қазақ поэзиясы” (1982ж.), “Бес ғасыр жырлайды” (1989ж.), “Қазақ хандығы дәуiрiндегi әдебиет” (1993ж.) жинақтары баспадан шықты. Онда Шал ақынның 90-нан аса өлеңдерi басылған. Сөйтiп, келесi басылымдарда ақынның өлеңдерiнiң саны көбее түскен.
1999 жылы Шал ақын шығармашылығын кеңiнен жариялаған, ол жөнiнде жеке кiтап болып шыққан “Шал ақын Құлекеұлы” атты еңбек. Бұл кiтапта ақынның жүзден аса өлеңдерi және ол жөнiндегi көптеген зерттеулер берiлген. Бұл үлкен қажырлы еңбектiң, iзденiстiң, әдеби,ғылыми зерттеулердiң нәтижесi деп бiлемiз. Сөз жоқ, бұл iспен айналысқандар зерттеушi-ғалымдар, аспирант-жастар екенi белгiлi. Оларға жағдай жасап, қол үшiн бергендер Шал ақынның жанашырлары, жерлестерi, туыс — ұрпақтары болды. Шал ақын туралы алғашқы сөздi Шоқан Уалиханов айтқан едi.
Ол өзiнiң шығармаларында Шал ақынды жоғары бағалап, құрметтеп жазып кеткен. Шоқан шығыс елдерiне тән ақындық дәстүрдi айта келе, қазақ халқының шежiресiн эпос етiп жырлаған ақындық өнердiң бiрден-бiр атақты өкiлi Шал ақын едi дейдi. Яғни, ақынның ата-тегiн жазады, оны “Шал жырау” деп атаған. Ендеше Шал ақынның дәрежесi Шоқан кезiнде де жоғарыдан байқалады.
Өткен ғасырдың (20ғ.) бiрiншi жартысында Шал ақын аз айтылады, аз зерттеледi. Тек 1929 жылы “Жаңа әдебиет” журналына ақынның бiр-ақ өлеңi басылады. Содан кейiн 1937 жылы белгiлi фольклорист, түркi тiлдес халықтардың ауыз әдебиетiн зерттеушi Хасан Шаяхметұлы Шал ақынның 125 жол өлеңiн Ғылым Академиясына табыс еткен. Бұл өлеңдер Қазан университетiнiң кiтапханасындағы шығыс қолжазбалары қорынан табылған. 1958 жылы “Қазақ әдебиетiнiң” бетiнде жерлес жазушы Ғалым Малдыбаевтың “Шал ақын кiм?”- деген тамаша мақаласы және ақынның сегiз өлеңi жарық көрдi. Шал ақын шығармашылығына алғаш қозғау салған Ғалым Малдыбаевтың еңбегiн ерекше атаған жөн. Одан соңғы iстi жалғастырған, ақын мұрасын тырнақтап жинаған Мұхтар Мағауин. Ол белгiлi зерттеушi, әдебиетшi — ғалым.
Шал ақынға деп әдейi арналып шыққан алғашқы кiтаптың алғы сөзiн жазған белгiлi азамат Жұмат Тiлепов (ф.ғ.д. қолжазба және текстология бағытындағы iрi ғалым) Шал ақын жөнiнде әдемi пiкiрiн жазыпты. Онда былай делiнген: “Екi жарым ғасырға жуық уақыт бойы шығармалары ел жадында осыншама көлемде сақталған Шал Құлекеұлы — тек бiздiң ұлттық әдебиетiмiзде ғана емес, жалпы дүние жүзi халықтарының әдебиетiнде өте сирек кездесетiн феномендiк құбылыс. Ол қазақ әдебиетiнiң айтыс өнерiнде шағын да болса шығармасы сақталған бiрiншi ақын”.
Бұл, әрине, ақынға берiлген үлкен баға. Елiшi алтын қазына, рухани байлықтың көзi, әсiресе, ауыз әдебиетiнен қалған көне поэзияны сақтаушы. Шал ақын жөнiндегi көптеген деректердiң ел аузынан алынғандығы осының дәлелi болмақ. Әрине ақындық та, ақын өлеңiн жадында сақтау да кез-келген кiсiнiң қолынан келе бермейдi. Ауызы дуалы, белгiлi дарыны бар адамдар ғана ескi, көне мұраларды бiзге жеткiздi. Мәселен белгiлi ақын Ғалым Молдыбаев, ағаш шаруашылығы (Шал ақын ауданы) орталығында тұрған, Шал ақынның ұрпағы Қошан Жантiлеуов, Жаңажол ауылында тұрған Ғаббас Елеусiзов (кейiн Алматыда аудармашы болып iстеген) ақынның ондаған өлеңдерiн қолжазбалар қорына табыс еткен.
Осы аталған ауданның Приишим кеңшарында тұрған Жанақым Әлiбаев, Мырзахмет Өзбеков, Балуан ауылынан Қазақстан республикасына еңбек сiңiрген мұғалiм, жазушы Сейтен Сауытбеков, Баян ауылынан Шадат Есмағанбетов, Самарқан Жұмадiлов, Көктерек ауылынан облыстың халық ақыны Ахметжан Нұртазин, Еңбек ауылынан, халық ақыны Молдахмет Тырбиевтер Шал ақынды келесi ұрпаққа жеткiзуге атсалысты, ақынды танытты. Шал ақын шығармашылығын қайта түлеткен Қазақстанның әдебиетшi, тарихшы ғалымдарына, ақын-жазушыларына, одан соң бүгiнгi атақты жерлесiмiз Аманжол Қошановқа, Кәкiмбек Салықовқа, Шота Уалихановқа, Герольд Бельгерге, Еслам Зiкiбаевқа т.б. мұндағы жұртшылық атынан үлкен алғысымызды бiлдiремiз. Шал ақынға арналған кiтаптың шығуы алдағы аталған азаматтардың арқасы деп бiлемiз. Ақынның есiмiн мәңгi сақтау жөнiндегi iс-шаралар да осы азаматтардың әсерi деп түсiнген жөн.
Сонғы жылдардың iшiнде Шал ақынға деген үлкен бетбұрыс, игiлiкi iстер атқарылып жатыр. Атап айтқанда, Алматыда республикалық (халықаралық) деңгейде, облыстық көлемде ақынға арналған ғылыми-теориялық конференциялар өткiзiлдi. Сергеев ауданына Шал ақын аты берiлдi. Айта кетсек, 1993 жылы облыс әкiмшiлiгiнде бұл ауданға “Аю тас” атын беру жөнiнде мәселе қаралған едi. Сол мәжiлiсте Қабдырақым Жақыпов бұл ұсынысқа қарсы шығып, “бұл iске бiз асықпайық” деп көрегендiк көрсеткен едi. Соның нәтижесiнде кейiн ауданға “Аю тас” емес, “Шал ақын” аты берiлдi. Қабдырақым Жақыпов мырзаға үлкен ризашылығымызды бiлдiремiз. Сонымен қатар Шал ақын жөнiндегi бастамалардың басы — қасында болып, терiн төккен Сергеев қаласының тұрғындарына, аудан басшыларына, ақсақалдар алқасына, әсiресе, ақын ұрпағы Уап Латановқа шын жүректен алғыс сезiмiмiздi бiлдiремiз.
Атқарар iстер алда көп. Шынын айтсақ, қазақ әдебиетiнiң алыптары Қожаберген жырау, Сегiз Серi, Шал ақын, Үкiлi Ыбырай сияқты жерлестерiмiздiң асыл мұралары мектеп және басқа оқу орындарының оқу бағдарламасынан тыс қалған. Бүгiнгi жастар түгiлi, бүгiнгi ақсақалдар да бұларды бiлмейдi. Олардың шығармалары жетiспейдi, жарыққа шыққан дүниелерi жергiлiктi жерге жетпейдi. Оқулық пен хрестоматиялар жоқ. Әрине, бұл оқу жүйесiнiң жұмысы, келешектiң iсi.
Шал ақынның есiмiн мәңгi сақтау үшiн жасалып жатқан жұмыстар ендi ғана басталды деуге болады. Шал ақын ауданының орталығы Сергеев қаласында ақынның ескерткiш-мүсiнiн орнату iсi қолға алынуда. Келешекте Қызылжар қаласында бiр көшенiң аты ақынға арналуы тиiс. Шал ақын атындағы айтыстар, жарыстар, кездесулер, естелiктер, зерттеулер өз жалғасын табары сөзсiз. Сөйтiп, бiрте-бiрте әйгiлi ақын бабамыз ұлт тарихынан, халық жүрегiнен лайықты орынын алады деп сенемiз.
ҒАЛЫМ ҚАДIРӘЛIҰЛЫ: ШАЛ АҚЫН ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ-ТӘРБИЕЛIК ОЙ-ПIКIРЛЕР
1998 жылы XVIII ғасырдың екiншi жартысында өзiнiң тамаша шығармаларымен қалың елге танылған жырау-ақын жерлесiмiз Шал (Тiлеуке) Құлекеұлының туғанына 250 жыл толуы бүкiл республикада аталып өттi.
Кезiнде Шал жырларының халық арасына кең тарауы, оның есiмiнiң жұрт аузында зор сүйiспеншiлiкпен аталуы жыраудың ардагер ақын, қоғамдық мәселелердi келелi сөз еткен азамат болғанын байқатады. Оның шығармаларында қоғамдағы әлеуметтiк теңсiздiк, заманның өзгерiсi, әйел тендiгi, адамгершiлiк мәселелерi, табиғат, тiршiлiк тынысы жан-жақты сөз болады.
Ақынның өмiрi мен шығармашылығы туралы облыстық газетте бiрнеше мақала шықты. Мен оның поэзиясындағы педагогикалық тәрбиелiк ой-пiкiрлерi туралы айтпақпын. Өйткенi, ақынның педагогикалық ой-пiкiрлерiнiң бiздiң қазiргi жастарымыз үшiн де тәрбиелiк мәнi зор.
Шалдың дүниеге көзқарасында дiншiлдiк сарын сезiлiп отырады. Өйткенi ақын өз заманының перзентi ғой. Бiрақ ақын әрбiр сөзiн құдай, пайғамбар атымен байланыстыра бермейдi. Оның өлеңдерiнiң басым көпшiлiгiнде адамгершiлiк мораль мәселесi сөз болғандықтан, не жақсы, не жаман деген дидактикалық ой-пiкiр көбiрек айтылып, өзi өмiр сүрiп отырған қоғамның мүшелерiне ақыл, насихат айтуды басты мақсат еткен. Ақын өз өлеңдерiнде жақсылық қайдан шығады, жамандық неден туады, жақсы мен жаманның айырмашылығы неде деген мәселенiң төңiрегiнде сөз қозғайды.Бiр өлеңiнде ақын:
Жақсыны алыс, жаманды жақын деме,
Жақсы атансаң, бiреудiң қақын жеме.
Жақсымын деп бiреудiң қақын жесең,
Жаман адам сол болар, мақұл деме,-
дейдi. Бұл пiкiр халық педагогикасында айтылатын “Тура биде туған жоқ”. “Жақсы — көпке ортақ” деген ой-пiкiрмен ұштасып жатыр. Тағы бiрде ақын:
Жаман сол жақсы сөздi ұға алмаса,
Ғалым болмас ұстаздан бұға алмаса.
Молда есiмiн алғандар толып жатыр
Не керек ғылым бойға жұға алмаса, —
деп жастарға ғылым жолын қуып, ғалым болуға тырысуды нұсқайды. Жас кезде шама келгенше оқу мен өнерге молынан сусындау кажет, өйткенi жастықта не болса да бойға оңай және тез сiңедi деген идеяны паш етедi, жастардың бойында өнерлiлiк, зиялылық, парасаттылық болуы тиiс деп тұжырым жасайды.
Жақсының жүрген жерi той болады
Ақыл жоқ кей адамда бой болады.
Көрмеге қандай жаман болса дағы
Парасат кей шаһбазда ой болады…
— деген ақын сөздерiнен парасаттылық бойға, көрiкке байланысты емес, көзге қораш адамдардың iшiнде де жаны жайсаң, рухани байлығы мол адамдар болуы ықтимал деген пiкiрдi аңғарамыз. Шалдың мұндай өлеңдерiнiң мақсаты — жұртшылықты жаманшылықтың кесепатынан жирендiрiп, бойына жақсылық шапағатын дарыту. Бұл шығармалардың өз кезiнде жастарды тәрбиелеуде игiлiктi роль атқарғаны күмәнсiз. Сонымен бiрге бұл шығармалар қазiргi кезде де өзiнiң тәрбиелiк мәнiн жоғалтқан жоқ.
Майда бол жiгiт болсаң тал жiбектей,
Жарамайды қатты болу тiкенектей.
Бiлiмiң болса дағы ұшан-теңiз.
Пайда жоқ өз халқыңа қызмет етпей…
— деп ақын өнерлi, бiлiмдi азаматтың халқына адал қызмет етуiн қалайтынын көрсетедi. Адам қоғамда көп жасағандығымен емес, бiлiмiмен, еңбегiмен бағаланады деп ұққан ақын:
Адамды жөн бiлетiн дана деп бiл,
Iстерiң жалқау жанның шала деп бiл.
Құр жасы елулерге келсе дағы
Бiлiмсiз сондай жандар бала деп бiл, -дейдi.
Отбасы бақыты, алған жар мен өсiрген балаға байланысты деген ой ақын өлеңдерiнде жиi кездеседi:
Жақсы әйел дәулетiңе жөн келтiрер,
Әйелiң долы болса күнде өлтiрер.
Жақсыдан жаман туған бала болса,
Атағы үйде жатқан сөз келтiрер… — деп өз ойын жайып салады.
Ақын өлеңдерiнде нәресте, бөбек, сәби, бозбала сана-сезiмiнiң қалыптасып даму ерекшелiктерi жайында да салиқалы ой түйiндерi кездеседi. Оның пiкiрiнше, адамдық қасиеттерге кiсi бiрден жетiлiп, iштен тумайды, балалық сана-сезiм, тәлiм-тәрбиенiң, ойынның, ортаның арқасында өсiп, дамып қалыптасады.
Бiр жаста, екi жаста бесiктемiн,
Бес жаста тәңiрi берген несiптемiн.
Алты жаста қайыңның тозындаймын,
Он жасымда сүт емген қозыдаймын,
Он бесте жарға ойнаған лақтаймын,
Бой түзеп жиырмада сылақтаймын…
-деген өлең жолдарынан бала сана-сезiмiнiң даму жолы, бой мен ойдың қатар дамуындағы әр жастың өзiне тән ерекшелiктерi, түрлi iшкi-сыртқы ой мен iс-әрекет баланың жан дүниесiн бiртiндеп нәрлендiрiп, жаңа мазмұнға ие болып отырғандығы байқалады. Шал ақын бiр толғауында жастарға досыңа адал бол, түрлi ғылым мен өнерге жас кезiңнен кiрiспесең, соңынан өкiнерсiң деп ескертедi:
Досқа жалған сөйлесең,
Өзiңдi-өзiң ұрғаның.
Түрлi ғылым, өнерге
Жаста ғадет қылмасаң,
Бәйтеректей қайыспай
Қоңырайып тұрғаның…
(Бұл толғау Шалдың бесiншi ұрпағының бiрi Досмағанбетов Рашит ақсақалдың есiнде сақталыпты).
Қазақ халқында келiнге деген iлтипат оған деген зор құрметке айналған. Бала тәрбиесi, отбасы ұйтқысы келiндерге байланысты. Келiн жақсы болса, отбасы тату, ағайын-туыстың аралас-құраласы да келiннiң кiшпейiлдiлiгiне, сыйластығына байланысты деген халық қағидасы ақын өлеңдерiнен өзектi орын алған. Ақын “ақырған аждаһадай аю келiн бар, үлкенге iзет, жасқа қамқор ақылды, арлы келiн ер азаматпен тең түсер, iзгi жан, сондай әдептi үлгiлi болыңдар”, — деп жастарға өсиет айтады. Тағы бiр өлеңiнде ол:
Келiн жақсы болса,
Үйiне көп кiсi келедi.
Келiн жаман болса,
Келген кiсi кеткiсi келедi,
— деп қазақтың байырғы қонақжайлылығының өзi де келiнге байланысты екенiн көрсетедi. Сонымен бiрге Шал жастарға жас өмiрiңдi бос өткiзбе, елiңе, Отаныңа пайдалы қызмет ет дегендi уағыздайды.
Байлауы жоқ шешеннен
Үндемеген естi артық.
Бәйге алмаған жүйрiктен
Белi жуан бестi артық,
— деп,халқыңа қызмет етпесең, өмiрiңнiң мәнi болмайды, құр мақтанып, көпiрiп сөйлегенше еңбегiңдi көрсет деген ой түйiндейдi. Халқыңа адал қызмет қыл, ел қамын ойла деуден артық патриоттық сезiм болуға тиiс емес. Мiне, бұл Шал ақынның педагогикалық ой-пiкiрiнiң келер ұрпаққа айтар өсиетiнiң тобықтай түйiнi. Келер ұрпаққа осындай тәрбиелiк мәнi бар өлең-жырлар қалдырған ақынның мектептерге арналған қазақ әдебиетi оқулығында орын алмауы таңдандырады.
Орта мектептiң 9 сыныбына арналған қазақ әдебиетi оқулығында (Алматы, “Рауан” 1995ж.) “XI-XVIIIғасырлардағы қазақ әдебиетi” деген тарау бар. Сонда Қазтуған жыраудан (XVғ.) бастап, Бұқар жырауға (XVIIIғ.) дейiн орын берiледi де, XIXғасырдың бiрiншi жартысындағы Махамбет Өтемiсұлына түсе қалады. Ал жыраулар мен ақындарды жалғастырып тұрған әрi жырау, әрi ақын Шал Құлекеұлы туралы бiр сөз айтылмайды.
Бiздiңше, бұл үлкен ағаттық. Қазақ мектептерiнiң мұғалiмдерi шәкiрттерiн Шал ақын мұраларымен таныстырып отырулары жөн. Шал ақынның қазақ әдебиетiнде алатын өз орны бар. Ол Бұқар жыраудан кейiн тұруға тиiстi. Қорыта келгенде айтарымыз, ақындардың атасы атанған Шал ақын шығармаларының тәрбиелiк мәнi де зор. Сондықтан мектептiң әдебиет оқулығы бағдарламасына енгiзген жөн.
Басқа да материалдар Мұғалімдерге Ашық сабақтар Сабақ Жоспарлары Оқушыларға Рефераттар ҰБТ Шығармалар СӨЖ
