Алматы қалалық Білім Басқармасының «Н. Островский атындағы зағип және көздері нашар көретін балаларға арналған № 4 арнайы мектеп-интернаты» мемлекеттік комуналдық мекемесі\r\n\r\n \r\n
«Шығыстың зерттеу әлемінің аспанынан аққан жұлдыздай өте шыққан»
\r\n \r\n\r\nШ. Ш. Уәлихановтың шығармашылығымен өміріне арналған дөңгелек үстел\r\n\r\n Өткізген: Таширеева Жұмағаным Наймашқызы\r\n\r\nТарих пәнінің жоғарғы санатты мұғалімі\r\n\r\n \r\n\r\nСабақтың тақырыбы: \r\n\r\n«Шығыстың зерттеу әлемінің аспанынан аққан жұлдыздай өте шыққан»\r\n\r\n \r\n\r\nБілімдік мақсаты: \r\n\r\nХіх ғасырдың ІІ жартысындағы орыс-қазақ қатынастарының тереңдеуі, ұлы ғалым Шоқан Уәлихановтың өмір тарихын, өзінің қысқа өміріндегі шығармашылығы мен саяхаттары, зерттеулерімен таныстыру. Шоқанның шығармашылығын тану. Шоқан өмірінің үлгісі мен өнегесі\r\n\r\n \r\n\r\nДамытушылық:\r\n\r\nОқушылардың іздену дағдысына сүйене отырып, олардың тарихи ойлаау (есте сақтау) қабілетін үнемі жетілдіре түсу, өздігінен білім алуға, ізденулеріне жағдай жасау, ой қорытып, оны жеткізе білуге дағдылландыру.\r\n\r\n \r\n\r\nТәрбиелік мақсаты:\r\n\r\nОқушыларды рухани білімділікке, еңбексүйгіштікке, мәдениеттілікке тәрбиелеу.\r\n\r\n \r\n\r\nСабақтың түрі: Аралас сабақ.\r\n\r\n \r\n\r\nСабақтың әдісі: Сұрақ-жауап, баяндау.\r\n\r\n \r\n\r\nСабақтың көрнекілігі: \r\n
- \r\n
- «ХІХ ғасырдағы Қазақстан картасы»
- Шоқанның суреттері
- «Шоқан саяхаттары» карта-сызба
- Теледидар мен арнайы жазылған диск «Шоқан Уәлиханов»
- Ұлы ғаламдардың пікірлері
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n«Корпустың оқытушылары Шоқанды болашақ зерттеуші, тіпті ғалым болуы да ықтимал деп жүрген кезде Шоқан небары он төрт – он бес жаста ғана болатын» (Г. Н. Потанин)\r\n\r\n«Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов шығыстану ғылымында аққан жұлдыздай жарқ етті де жоқ болды.» (академик И.Н. Веселовский)\r\n\r\n \r\n\r\nСабақтың барысы:\r\n
- \r\n
- Ұйымдастыру сәті
- Сабақтың жоспарымен оқушыларды таныстыру
\r\n
\r\n
\r\nСабақтың жоспары:\r\n\r\n \r\n\r\nІ Шоқанның өмір жолдары\r\n\r\nАрғы тегі, туып-өскен ортасы\r\n\r\nБалалық шағы\r\n\r\n \r\n\r\nІІ Оқушылардың баяндамалары:\r\n\r\nБілім алу кезеңі (Омбыда оқуда болған жылдары)\r\n\r\nШоқанның ғылыми қызметі\r\n\r\nШоқан – трихшы, саяхатшы\r\n\r\nШоқан — әдебиет зерттеушісі\r\n\r\nШоқан – суретші\r\n\r\nШоқан және музыка\r\n\r\nШоқан этнограф\r\n\r\n \r\n\r\nІІІ Шоқанның шығармалары:\r\n\r\n«Манас» жыры (Шалқар Бекарыс)\r\n\r\nБатырлар жыры (Манап Ғалымжан)\r\n\r\n«Қазақтар мен қырғыздар» (Дамирова Индира)\r\n\r\n«Жоңғар очерктері» (Нұрсаинов Кеңес)\r\n\r\nҚашғар сапарына әзірлік (Смақов Думан)\r\n\r\n \r\n\r\nІV «Шоқан» кроссворды\r\n\r\nІ.\r\n\r\nШоқан Уәлихановтың өмірбаяны туралы қысқаша мәлімет\r\n\r\n \r\n\r\nШоқан 1835 жылы қараша айында Құсмұрын көлінің жағасындағы Құсмұрын бекінісінде өмірге келді. Шын аты – Мухаммед-Қанафия. Үлкендердің қасында табжылмастан шоқиып отырып әңгіме тыңдайтын баланы ата-анасы: «Шоқиғаным, Шоқаным» еркелетеді екен. Ақырында оны бүкіл ағайын-туғаны, ел-жұрты да осылайша атап кетті. Мухаммед-Қанафия есімі кейбір ресми құжаттарда ғана жазылатыны болмаса, негізінен туған халқының, дос-жараңдарының арасында Шоқан есімімен танылып, ғылымда да, тарихта да Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов болып танылды. Балалық шағы әуелі Құсмұрында (әкесі ғана сұлтан болғанда), кейін Көкшетаудағы ата-мекені Сырымбетте өткен. Ол жасынан алғыр,, зерделі, зейінді болып өсті. Тілі де ерте шығып, зергектігімен көзге түсті. Аға сұлтан Шыңғыстың ордасына көптеген билер, батырлар, жыраулар, өнерпаздар келетін, олардың әңгімесіне бала Шоқан қызығушылық танытатын, тарихи өлең, жыр, аңыз, әңгімелерді тыңдайтын. Тіпті Құсмұрындағы шағынын өзінде «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырын әкесімен бірігіп жазып алады. Сонымен қатар «Ер Көкше», «Едіге» жырларын қағаз бетіне түсіреді.\r\n\r\nШоқан жеті жасқа келгенде әкесі Шыңғыс ашқан Құсмұрындағы қазақ мектебінде, әжесі Айғаным ашқан Сырымбеттегі мектепте оқып білім алады. Ол араб, шағатай тілін жасынан жақсы үйренген, кейін Орта Азияның, түркі тілдерін меңгерген.\r\n\r\n \r\n\r\nІІ.Оқушылардың баяндамалары:\r\n\r\n9 «Г» сынып оқушылары\r\n
- \r\n
- Шоқан суретші – Баракова Айнұр
- Шоқан әдебиетші – Жүнісбекова гүлім
- Шоқан және музыка – Қалдыбаева Жадыра
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n \r\n\r\nІІІ. Шоқанның шығармалары:\r\n\r\n«Манас» жыры — Шалқар Бекарыс\r\n\r\nБатырлар жыры — Манап Ғалымжан\r\n\r\n«Қазақтар мен қырғыздар» — Дамирова Индира\r\n\r\n«Жоңғар очерктері» — Нұрсаинов Кеңес\r\n\r\nҚашғар сапарына әзірлік — Смақов Думан\r\n\r\n \r\n\r\nІV. Тест тапсырмалары\r\n\r\nШоқан туралы\r\n\r\n \r\n\r\nІ Шоқан Уалиханов – ұлы ағартушы – демократ, қазақтың ғұлама ғалымы, шығыстанушы, тарихшы, этнограф, фольклорист. Шоқан Шыңғысұлы Уалиханов қазақ мәдениеті мен әдебиетінің тарихында ерекше орын алады. Аса дарынды қазақ халқының ғалымы және ағартушының өмірі мен қызметі ерекше таңқалдырады. Өзінің қысқа өһмірінің ішінде ғылым саласында орсаң зор табыстары сол кездегі өзінің орыс достары мен жолдастары, орыс ғалымдарын таңқалдырды.\r\n\r\n \r\n\r\nХІХ ғасырда біздің отандық ғылым үшін Ш. Уалихановтың ммәні ерекше белгілі болғандығы туралы академик Н. И. Веселевский былай деп жазған болатын: …Шоқан Уалиханов шығыстану әлемінің үстінен құйрықты жұлдыздай жарқ ете қалды. Орыстың шығысты зерттеуші ғалымдарының бәрі де ерекше бір құбылыс деп танып, одан түрік халықтарының дағдыры туралы ұлы және маңызды жаңалықтар ашуды күткен еді. Бірақ Шоқанның мезгілсіз өлімі біздің бұл үмітімізді үзіп кетті.\r\n\r\nБұл Шоқанға берілген жоғары баға болып табылады.\r\n\r\n \r\n\r\nІІ Белгілі ғалым және саяхатшы П. П. Семенов-Тяньшанский Уалихановты «ұлттық аймақтардың ішінде ең оқыған, білімді адамдардың бірі еді», — деп бағалаған болатын-ды.\r\n\r\nШоқан алғашқы білімді ауыл мектебінен алды, сонда арабша жазуға және оқи білуді үйренді. Содан кейін 1847 – 1853 жылдары сол кездегі Сібірдегі ең алдыңғы қатарлы оқу орындарының бірі саналаты Омбы кадет корпусында оқыды. Оны «ағарту ісі мен патриотьизмнің дәнін себуші» деп атады, корпусты бітірген түлектерінің сол кезде Ресейге белгілі саяхатшы, зерттеуші, Г. Н. Потанин, белгілі публицист Я. М. Ядренцев, ғалым А. Ф. Аненский. Корпуста оқып жүрген кезінде Шоқан жағрафияны, тарихты, әдебиетті зерттеуде қабілеттілігін аңғартты. Ол көп оқыды. Естеліктерін ерекше аталғадай, саяси көзқарасының қалыптасуы мен әдебиет саласында ерекше өз достарынан, өз қатарынан көп озық жүрді.\r\n\r\nКадет корпусында оқып жүргенде туған өлкесін зерттеу ерекше қызықтырды, сол кездің өзінде ауыз әдебиеті шығармалырын жазып алып отырды, қазақ даласының тарихын зерттеуге құлшынды, тарихи – архитектуралық ескерткіштердің суреттерін салып отырды,\r\n\r\nГ. Н. Потанин Шоқан туралы былай деп есіне алады: «Шоқанды арманы алыстағы жұмбақ қырғыз еліне, Тянь-шань Тибет тауларының баурайына апарды… ол тіпті мектеп қабырғасында саяхатшының қызметіне даярланды, Паластың, Рычковтың, Леа\ващиннің, Вельяминовтың – Зеновтың және тағы басқалардың кітаптарын көп оқыды. Шоқанға 14-15 жастың өзінде, оған корпустың оқытушылары болашақ зерттеуші және ғалы ретінде қарады».\r\n\r\nКадет корпусында оқып жүргенде халқына қызмет ету идеясын ұсынған болатын-ды. Кадет корпусын бітіргеннен кейін, әуелі, Сібір қазақтары әскері кавалерия полкінің қызметінде, кейін батыс Сібір генерал-губернаторындаШоқан өзінің негізгі арманың іске асыруға кіріседі.\r\n\r\n \r\n\r\nІІІ 1854-1857 жылдары Шоқан Жетісу, Тарбағатай, Орталық Қазақстан, Қырғызстан жеріне саяхат жасайды, осы сапарларда ол көрнекті ғалым-географ П. П. Семенов-Тяньшанскиймен бірге жүрді. Ол Шоқанның қабілеттіліг мен біліміне ерекше назар аударды. Оның ғылыми еңбектерін жоғары бағалады.\r\n\r\nШоқан сол кезе Омбы және Семей қалаларына жер ауып келген орыс рефолюцияшыл – демократы ақын С. Ф. Дуровпен және жазушы Ф. М. Достоевский мен жақын кездеседі. Шоқан мен Достаевскийдің достық қарым-қатынасы өте естен кетпейстей болды. өзінің хаттарының біріде Достаевский былай деп жазды: «… мен сізді сондай сүйемін, күні бойы сіз туралы және сіздің дағдырыңыз туралы армандаймын. Бірақ армандарымның ішінде бір шындық болды: бұл сіздің тайпаңыздың ішінде бірінші еуропалық білім алған сізсіз. Демек, осы жапғдайдың өзі ерекше, ол туралы сізге еріксіз міндеттер жүктейді…. Дағдыр сізді тамаша адам ретінде қалыптастырды. Сізге жан мен жүректі сыйлады».\r\n\r\nСол кезден бастап ғылыми – зерттеу жұмысымен тығы айналысқан Шоқан 1855 жылы Омбыда Семей арқылы Іле, келесі жылы Жоңғар аАлатауына деін, одан кейінгі жылы Омбыдан Ыстықкөлге дейңін келген әскери-ғылыми экспедицияға қатысып, Жетісудың, Ыстықкөлдің өсімдіктер және жануарлар дүнисін, халқын, әдет-ғұрпын, тарихын, ауыз әдебиетін зерттеп, көптеген материалдар жинады. Ал мұның алдында Қытай империясында жататын Құлжа қаласына аттанып, онда 3 ай болып, қайтадан Омбыға оралған болатын. Осы сапарларының нәтижесінде 20 жастағы шоқан «Ыстықкөл сапарының күнделігі», «Қытай империясының Батыс провинциясы және Құлжа қаласы», «Қырғыздар туралы жазбалар» деген және т.б. құнды еңбектер жазды. Осы еңбектері мен басқа да ғылыми жетістіктері арқасында жас қазақ ғалымы Ш. Ш. Уалиханов 1957 жылдың 27 ақпанында орыс география қоғамының толық мүшесі болып сайланды.\r\n\r\n \r\n\r\nІV Оқушылардың баяндамалары\r\n\r\n \r\n\r\n1857-59 жылдары Шоқан өзінің белгілі Қашқарға саяхатын жасады. Бұл саяхат оның атын қараша халыққа паш етті. Сол елдің саяси құрылысы , табиғаты, халқының кәсібі, әдет-ғұрпы жайында қыруар ғылыми материалдар жинады. Сол саяхаты үшін арнайы Омбыдан Петербургке шақырылып, Шоқанға әскери «Бас шатабының» жолдамасында: бұл мейлінше қызықты, мейлінше пайдалы еңбек, — деп көрсетілген….\r\n\r\n \r\n\r\n1858-59 жылдары Шоқанның «Жарық жұлдыз», «Қашғария сапары» оны ғылыми зерттеушілік, ағартушылық саласында жаңа биікке көтереді. Ол кезе Қашғария Ресей тарапынан зерттелмеген өлке болатын. Еуропа ғылым үшін белгісіз, құпиясы мол ел болатын. Себебі, ХІІ ғасырдың соңғы ширегінде Марко Поло, 1603 жылы саяхатшы Голе Қашғария жерінде болғаннан кейін, бұл өлкеге ешікм аяқ баспаған. Шоқаннан бір жыл бқ\ұрын қашғарияға Үндістан арқылы немістің белгілі географы Адольф Шлагинтвейтті жергілікті билеушілер басын кестіріп өлтірткен. Адаольфтің бұл қайғылы тағдыры жөнінде алғаш мәліметті жеткізген Шоқан болды. 1870 жылдары Питребургке Шоқанның «Жоңғария очерктері», «Алты шаһардың немесе Қытайдың Хан-Лу провинциясның шығыстағы алты қаласының жағдайы туралы», «Адольф Шлагинтвейттің өліміне әкелген жағдайлар туралы мәліметтер» туралы еңбектері жиналды. Қашқарда болған кезінде Шоқан ұйғыр тілін жақсы меңгереді.\r\n\r\n \r\n\r\n1860 жылғы 8 сәуірдегі Үкімет указы бойынша поруучик сұлтан Шоқан Шыңғысұлына штаб ротмейстр әскери атағы, 4-дәрежелі ізгі Владимир ордені, 500 сом күміс ақша берілген. Шоқанның ұсынысы бойнша, осы экспедицияның жұмысына қатысы бар 22 адам қоса наградталған. Оның ішінде керуен басы Мұсабай, Семей көпесі Бұқаш, К. К. Гудковский т.б. болды. Уәлиханов 1859-61 жылдары астанада болып, өзінің шығармашылық жұмысымен барынша ынталы түрде айналысып, аса елеулі түрде айналысады. Бас штабының әскери-ғылыми комитетінің тапсыруы бойынша, ол Орта Азия мен Қазақстанның карталарын жасайды. «Балқаш көлі мен Алатау жотасы аралығының картасы», «Құлжа қаласының жобасы», «Ыстықкөл экспедициясының қорытындысына қосымша карта», «Қытай империясының Батыс өлкесінің картасы» т.б. дайындайды. Мұның өзі өоның география мен картография салаларына қосқан үлесі зор екендігін көрсетеді. Шоқан география құрамында белгілі неміс ғалымы Карл Риттердің еңбектерін баспаға әзірлеседі. Сыртқы істер министрлігін Азия департаменті жанындағы Жоғары мектепте, география құрамында, Шығыс Түркістан, Қырғызстан туралы лекция оқиды, университеттің тарих-философия факультетіндегі лекцияларға қатысып отыратын еді. Мұның өзі оның бойындағы ғылымға деген ерекше ынта-ықылысты, қажымас қайратты танытады.\r\n\r\nШоқанның денсаулығының бұзылуы туралы оның жақын жолдасы былай деп есіне алады.\r\n\r\nШамасы кадет корпусының тас қабырғасындағы өмірден бастап Шоқанның денсаулығына зиян келген болар. Оны әр жаз сайын туған жеріне жіберіп тұрғанымен, бірақ бұл сапарлардан жинаған күш-қуат ол қыс бойы жоғалтқан десаулығын қалпына келтіре алмады. Қашғар сапары аяқталғаннан кейін оны сол кездегі Ресей астанасына шақырған болатын. Бірақ астананың ауа райы мен өмірі оның денсаулығының нашарлауына әкеп соқтырды: одан өкпе ауруының белгісі табылып, дәрігерлер келесі жылы туған даласына қайтуға кеңес берді. Бұдан кейін ол қырд, туған елдің төсінде яғни Көкшетау округінде өмір кешкен болатын. Ал қыс мезгілінде Омбыға барып тұрған еді. Генерал Черняев Ташкентке алғашқы экспедиция шығарған кезде Шоқан бұл сапарға шақырылды, бірақ әскери ждорықтарға төзбей және де генералмен іс жүргізу барысында келіспеушіліктер туып Верныйға оралды.\r\n\r\n \r\n\r\nШоқанның артына қалдырған мұрасы өте ауқымды еді. Ол келер ұрпаққа өшпестей етіп із салып, дара жол көрсетіп кетті. Оның тірі кезінде де, кейіннен дүние салғаннан кейін де оның еңбектері толығымен жарық көрмеген еді.\r\n\r\n \r\n\r\n«Шоқан Уәлиханов» сөзжұмбағы\r\n\r\n \r\n
- \r\n
- Шоқанның әкесі
- Шоқанның досы
- Шоқаның атақты сапарын ата
- Шоқанның Қытайдың батыс өңіріндегі барған қаласы
- Шоқанның әжесі
- Шоқан Ыстықкөл өңірінің жер бедерін қалай деп сипаттады?
- Кіші жүздегі ру аты
- Қытайдың батыс өңіріндегі шаһарлардың жалпы атауы
- Шоқанның Чернияевке басып алуға көмектескен қаласы
- Шоқан шыққан тап
- Шоқан қай ханның ұрпағы?
- Шоқан жазып алған қырғыз халқының жыры
- Шоқанның қаламдас досы кім?
- Шоқан туралы жарқын еңбек жазып қалдырған қазақ жазушысы?
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
| Ш | О | Қ | А | Н | У | Ә | Л | И | Х | А | Н | О | В | ||||||
\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n
