Журналистиканың құқықтары мен міндеттерін айқындайтын, сондай-ақ олардың сөз бостандығы мен ақпарат алу құқығын қорғайтын өзіндік құқықтық базасы бар. Журналистиканың негізгі құқықтық негіздеріне сөз бостандығына, баспасөз бостандығына және ақпарат алу құқығына кепілдік беретін баптар жатады. Бұл конституциялық ережелер еркін журналистиканың негізін құрайды. Азаматтардың ақпаратқа қол жеткізу құқықтарын, сондай-ақ осы ақпаратты қамтамасыз ету бойынша мемлекеттік органдардың міндеттерін анықтайтын ақпарат еркіндігі туралы заңдар бар. Журналистер бұл заңдарды көбінесе мемлекеттік құжаттар мен ақпаратқа қол жеткізу үшін пайдаланады. Бұл құқықтық негіздер журналистердің де, жалпы қоғамның да құқықтары мен мүдделерін қорғай отырып, еркін және жауапты журналистиканың негізін құрайды.
Ата Заң бұқаралық ақпарат құралдары саласындағы қоғамдық қатынастарды және құқықтық негіздерді реттейді. Осы тұста журналист БАҚ-қа хабарламалар мен материалдарды жинауды, өңдеуді және дайындауды жүзеге асыратын жеке тұлға болып табылады. Журналистің міндеті – қарапайым халық білуі тиіс кез келген ақпаратты жариялау. Ал оған үкімет тарапынан ешқандай шектеу қойылмауы тиіс.
Өкінішке орай, Қазақстанда көп жағдайда журналистер өзіне қажет, халық білуі тиіс мәліметтерге қол жеткізе алмайды. Мемлекеттік мекемелердегі мамандар үкіметке емес, халыққа қызмет етіп жатқанын кейде ұмытып кетеді. Олардан ресми ақпарат алудың өзі бірнеше айға созылады. Ал берілген жауапта мекеме жұмыстарының тек позитивті жақтары ескеріледі. Қазір ақпарат құралдарының 90 пайызы мемлекеттен тапсырыс алатын болғандықтан, Қазақстандағы сөз бостандығы басқа елдермен салыстырғанда төмен орында.
«Reporters Without Borders» халықаралық ұйымының жариялаған сөз бостандығы рейтингінде Қазақстан 180 елдің ішінен 158-орынды алған. Рейтингте Ресей 148, Өзбекстан 165, Беларусь 155, Тәжікстан 149, Қырғызстан 98-орында тұр. БҰҰ-ның Даму Бағдарламасының Қазақстандағы тұрақты өкілінің орынбасары Стелиана Недера ханымның айтуынша, әлемнің кез-келген мемлекетіндегі азаматтық қоғамның қаншалықты деңгейде дамығандығы сол елдегі баспасөз еркіндігінің толық жағдайын көрсете алады. Яғни, бұл екі ұғымды бір-бірінен ажыратып бөлек қарауға әсте болмайды. Сөз еркіндігі, баспасөз бостандығы азаматтық қоғамның бір маңызды бөлшегі болып табылады.
Орта Азияның өзге елдерімен салыстырғанда, әрине, бізде сөз бостандығы көбірек. Кім не айтса да, өзі біледі. Бірақ белгілі бір шеңбер төңірегінде. Мысалы, соңғы бір жылда сол әлеуметтік желілерде сыни пікір білдірудің өзі қиындай түсті. Дәлелдеуге нақтылық жоқ, бірақ айқын сын жазсаңыз, екі жылға дейін бас бостанығынан айырылу қарастырылған. Қазір ақпарат құралдары емес, әлеуметтік желі қоғамдық пікірді тудырып отыр, сөз бостандығы елдегі саяси-әлеуметтің, экономикалық жағдайдың да түзелуіне біршама ықпал етеді.
Журналистиканың құқықтық негіздері журналистік қызмет жүзеге асырылатын елдің заңнамасымен айқындалады яғни, көптеген елдер азаматтардың негізгі құқығы ретінде сөз және баспасөз бостандығына кепілдік береді. Бұл журналистер цензурасыз және алдын ала цензурасыз өз пікірлері мен идеяларын еркін білдіруге және ақпаратты таратуға құқылы дегенді білдіреді. Журналистер заңнамалық базаны жақсы түсініп, өз қызметін жүзеге асыру кезінде міндетті түрде заң талаптарын сақтауы маңызды.
Берікқожаева Аружан Ардаққызы
Әл-фараби атындағы ҚазҰУ студенті
