Балуан Шолақ Баймырзаұлы — 1864 жылы Мойынқұмның Хан тауының маңында дүниеге келіп, 1919 жылы қайтыс болған. Ақмола облысындағы Тасты өзенінің бойында жерленген. Қазақтың атақты халық әнші-композиторы, айтыскер-ақын, ат үсті ойынының түрлі тәсілдерін меңгерген ерекше өнерпаз, күш өнерін көрсеткен спортшы, жауырыны жерге тимеген балуан.
Оның есімін де халық осы соңғы өнеріне сүйсінгендіктен еркелетіп, жас күнінде саусағын үсітіп алуына байланысты «Балуан Шолақ» деп атаған, әйтпесе өзінің азан шақырылып қойылған шын аты – Нұрмағанбет. Шыққан тегі – Ұлы жүздің Дулат тайпасының Сәмбет руынан. Бірақ аталары ерте кезде Арқаға қоныс аударғандықтан, оның бар өмірі Көкшетау өңірінде, атығай, қарауыл руларының арасында өскен. Бала кезінде саусағын үсітіп алғандықтан, ел оны еркелетіп «Балуан Шолақ» деп атап кеткен. Ал азан шақырылып қойған аты – Нұрмағанбет. Нұрмағанбеттің шыққан тегі Ұлы жүздің Дулат тайпасындағы Сәмбет руы. Нұрмағанбеттің аталары ерте кезде Арқаға қоныс аударып, өмірлерінің соңғы күндеріне дейін сол жерде тіршілік еткен. Балуан Шолақ та атығай, қарауыл рулары қоныстанған Көкшетау өңірінде өмір сүреді. Балуан Шолақтың әкесі Баймырза ағаш шебері, шешесі Қалампыр қарулы кісі болған деседі. «Алып — анадан» деп бекер айтылмаса керек. Балуан Шолақ та шешесіне тартып, алып денелі батыр болған. Балуан 14 жасынан бастап күресті ермек етіп, ат қуып, шауып келе жатқан тұлпардың үстінде адам сенгісіз жаттығуларды шебер орындаған. Ат үстінде тігінен не басымен тұруы, аттың бауырынан өтуі, аяғын үзеңгіге қыстырып, жатып шабуы батырдың тұла бойындағы қара күшті айқындайды. Түрлі жиындарға қатысып, 51 пұт қара тасты көтеріп, жиналған қалың жұрттың таңдайын қақтырған балуан 35 жасында орыс балуаны Иван Коренмен бақ сынасып, оның қабырғасын сындырады. Бұған қоса, Балуан Шолақ бала кезінен ән-күйге құмар болған. Уақыт өте келе жас балуан бұл екі өнерді өз бойында қатар дамытқан. Батырға өмір берген Баймырза мен Қалампыр қайтыс болғаннан кейін, Нұрмағанбет өз өмірін Ғаникей деген қызбен байланыстырып, қасына әнші-күйші, палуандарды, өнерлі жастарды жинап алып, ел аралап, салдық құрады. Балуан Шолақ Біржан салды ұстаз көріп, Ақан серінің әндерін тамаша орындаған. Бұл кісілілердің шеберліктерін берік ұстанып, уақыт өте келе өзі де ән шығара бастаған. Батырымыз қазақтың әншілік өнерінің дамуына айтарлықтай үлес қосып, жарыққа теңдесі жоқ туындыларды әкелген. Әнші-сазгер Көкшетау, Қараөткел, Қарқаралы, Сарысу маңындағы барлық елді-мекендерді аралап, қазақ өлеңдерін бүкіл өлкеге таратқан.
14 жасынан бастап күреске түсіп, ат құғында ойнаған спортшы болған, шауып келе жатқан ат үстінде әр түрлі күрделі жаттығуларды шебер орындаған. Мысалы: жүйткіп келе жатқан ат үстінде түрегеліп, не басымен тұруы, аттың бауырынан өтуі, бір аяғын үзеңгіге қыстырып, шалқалап жатып шабуы бойындағы жойқын күшті, ептілікті шебер игере алатындығын, қазақтың далалық цирк өнерінің іргетасын қалағандығын айғақтайды. Көкшетау қаласындағы үлкен жиындарда 51 пұт (830кг-дай) кірдің тасын көтеріп, дүйім жұртты таң қалдырған. 1899 ж. Орыс палуаны Иван Кореньмен күресіп, оның қабырғасын сындырғанда Балуан Шолақ 35-те еді.
Мұның үстіне Балуан Шолақ ән-күйге жасынан құмар болады. Бертін келе, жігіт шағында Балуан Шолақ осы екі өнерді қатар дамытады. Әке-шешесі қайтыс болған соң, Ғаникей деген қызға үйленген Балуан Шолақ ел аралап, салдық құрады және жалғыз-жарым жүрмей, маңына әнші-күйші, палуан, өнерлі жастарды жинайды. Топ құрып, «ансамбль» болып сауық құру Балуан Шолақтың дәстүріне айналған.
Өзі ұстаз тұтқан Біржан сал, Ақан сері әндерінің тамаша орындаушысы әрі насихатшысы болады. Олардың әнші-композиторлық дәстүрін берік ұстанып, кейін өзі де ән шығарады. Бұл тұрғыдан алғанда, Балуан Шолақ қазақтың әншілік өнерін өрістетуге үлкен үлес қосқан композитор. Көкшетау, Қарқаралы, Қараөткел, Сарысу бойындағы елдерді түгел аралаған. Балуан Шолақ Баян-ауыл, Семейде болады, Арқаның әндерін Жетісуға жеткізеді. Осы сапарында Кенен Әзірбаев Балуан Шолақтың көптеген әндерін үйреніп, халыққа таратады.
Балуан Шолақтың «Ащылы-айырық», «Балуан Шолақ», «Желдірме», «Дікілдек», «Көкшетау», «Қосалқа», «Қос барабан», «Қос перне», «Құлан кісінес», «Кенже қоңыр», сияқты әндері бар. Оның халық арасына кеңінен тараған әндері – «Ғалия» мен «Сентябрь». «Ғалия» нәзік сезім дүниесін, мөлдір махаббатты шеберлікпен сыршыл әуенде жырлаған ғашықтық лирикасы болса, Балуан Шолақтың әндерін шебер орындаушылар Ж.Елебеков, М.Көшкімбаев, М.Тырбаев, Ж.Кәрменов, Қ.Байбосынов, т.б. болды.
Балуан Шолақтың ән-өлеңдері «Баласы Баймырзаның Балуан Шолақ, Оң колым отқа күйіп болдым олақ», — деп жырлап, «Шолақ» атанған ақын қысқа ғұмырында ауыздан-ауызға тарап, марапат пен мадақтан кенде қалмады. Бұл күнде отыз бесте менің жасым, Қамалдың бұзып жүрмін тау мен тасын. Кешегі сентябрьдің базарында, Көтердім елу бір пұт кірдің тасын… — дейді ол «Сентябрь» өлеңінде. Балуан Шолақтың көптеген асыл туындылары Ғалия сұлудың арқасында өмірге келді. Сұлуды құлай сүйге ақын: Үш жүзге атым шыққан алуан Шолақ, Денеме тегіс біткен күш пенен бақ. Көргенде сұлу әйел есім қалмас, Жігіттің бойындағы күнәм сол-ақ. — деп ағынан жарылады. Ғалия да Балуанды ұнатады. Дегенмен, екі ғашық өмір айдынында бірге жүзе алмады… Жалған жаламен абақтыға жабылғанда ақынды сүйген жанға деген сағыныш дерті дендеп, қарс айрылған көкірегінен әдемі жырлар төгілген. Айым да — сен, Ғалия, күнім де — сен, Оң қабағым тартады күлімдесең. Менің көңілім Ғалия дуалансын, Ауған түйе секілді бейімдесең. Қара өткелде Ғалия сен емес пе ең, Бүл Арқаның шортаны мен емес пе ем. Сүмбіл шаш, құралай көз,Ғалияжан, Ынтығымды құрытқан сен емес пе ең? Музыка саласында аянбай еңбек еткен А.В Затаевич батырымыздың бірнеше өлеңдерін жинап, «Қазақ халқының 1000 әні» және «Қазақтың 500 әні мен күйі» атты жинақтарына қосады. Балуан Шолақтың кіші баласы Құдайберген Шолақов 1975 жылы Қызыл коронда 73 жасында қайтыс болды. Балуан Шолақ дүние салғанда сол кезде әкесін өз қолынан соңғы сапарға аттандырған он жетідегі Құдайберген ақсақалдың айтуынша, Шолақтың мінезі мақтадай жұмсақ, үлкенмен үлкен, кішімен кішідей сыйласатын кісі болған екен. Ғалияға ғашық болып, «Сексен қыз серуенге шықсадағы, ілмеймін Ғалияның кірпігіне» деп Қараөткел, Атбасар жәрмеңкелерінде әндетіп, шалқып жүрсе де, он сегіз баланың анасы, кешегі Отан соғысы кезінде қайтыс болған Қаныкей анамызды Шолақ отбасында қатты сыйлаған екен.
Балуан Шолақ қасына ағайындарын бес кісі ертіп, 1914 жылы жыз шыға Ұлы жүзге саяхатқа аттанады. Арғы атасының сол жақтан келген шежіре-соқпағын қуалап, ол Шу өзені бойына, Алатауға сапар шегеді. Бұл жылы Құдайберген 12 жаста болады, Шолақтың атқасшыларының бірі – ағайыны, ел ішінде қадірлі Тәуекел, енді бірі — Әубәкір молда, тағы бірі – Қасым, енді бірі – Сыздық дейтін кісі.
Шолақ Шу өзені бойын, бұл өңірдегі Үйсін, Дулат елін аралайды. Ән салады, ат ойынын көрсетеді. Ел ақсақалдары мықты жігіттерге көкпар тарту үшін бір тайыншаны бауыздап тастайды. Оны ат үстінен бір қолымен көтеріп әкете алмайды. Шөкең сонда астындағы қара атын бауырлап тастап, жердегі тайыншаны лақтай көтеріп әкеткен екен.
БАЛУАН ШОЛАҚТЫҢ ҒАЛИЯСЫ
Қазақ өнерінің «Алтын ғасыры» атанған (А. Сейдімбек) ХІХ ғасыр қазақ қоғамына таңдаулы тұлғалар сыйлады. Нәтижесінде, ауасы саумал, самалы салқын, селеулі дала Сарыарқаның «әншілік» дәуірі туды. Атақты Біржан салдан бастап Ақан сері, Үкілі Ыбырай, Иманжүсіп, Балуан Шолақ, Мәди, Естай, Майра т.б дүлдүл жыршы, бұлбұл әншілер болашағы орыстың бұғауына байланып, басы бодандық қамытына ілінген қазақтың зарын әнге айналдырды. Ұлы Ахаңның (Ахмет Байтұрсынұлы): «Адамшылық егінін шаштым, ектім, Көңілін көтеруге құл халықтың» дегеніндей, ақын атаулысы да бір сұмдықтың ұшығын аңдап, зар толғаудың тиегін ағытты. Тарих бұларға «Зар заман» жыршылары (М.Әуезов) деген баға берді.
Бұл дәуірде өтті,кетті. Тек куәсіндей болып небір әндер қалды. Соның бірі Балуан Шолақтың «Ғалия» әні. Осы ән туралы академик Ахмет Жұбанов: ««Ғалия» әні- әннің төресі. Үлкен жүректен, шын сезіммен шыққан ән. Бастаған жерден-ақ асқан ынтықтық бары сезіледі… Бірақ бабына келтіріп орындау көрінгеннің қолынан келе бермейді.»- деп жазады.(А.Жұбанов «Замана бұлбұлдары» Алматы, 2001ж, 134-б).
Осы әннің дүниеге келуіне себепкер Ғалия туралы не білеміз? Әрі балуан, әрі әнші, әрі сері Балуан Шолақты ынтықтырған Ғалия кім болды екен?
Біршама жыл бұрын байырғы журналис, қарт қаламгер Октябрь Әлібеков өзінің жеке мұрағатынан Ғалияның суретін көрсетті. Суретті өткен ғасырдың 90-шы жылдары белгілі кәсіпкер Марат Нәбиев әкеліп берген екен. Марат Әскенұлы өзі бастама көтеріп Ақмола облысы, Бұланды ауданы (бұрынғы Макинка ауданы) жеріндегі Балуан Шолақтың зиратын жөндеп, басын көтерген азамат.
Көнекөз қариялардың айтуынша қазіргі Конгрес-Холл сарайы тұрған жерде өте ертеде базар болған. Ол әдеби шығармаларда көп айтылатын әйгілі «Қараөткөл» базары екен. Арқаның ауқатты адамдары жаз шыққан соң базарға үй әкеліп тігіп, бір жағынан өнімдерін (қымыз, сүт, ет, құрт-май т.б) саудалайтын болса, екінші, тараптан қыстай ұйып жатқан ел дала серілерінің өнерін тамашалайтын болған. Арқаның айтулы әншілері бұл базарға соқпай өтпейді. Айлап жатып ән салады.Көрермені қара халық, тыңдаушысы дүйім жұрт.
Елмен бірге Ғалияда базарда қымыз сатады. Ажарына арулығы сай, анадан артып туған құлын мүшесі көз қарықтырар, қараторының әдемісі Ғалияның қымызханасына бір күні Балуан Шолақ ат басын бұрады.Бұл шамамен 1908-09 жылдары болса керек. Балуанның тасы өрге домалап, әнімен Арқаны тербетіп, күшімен жауын еңсеріп жүрген, қырықтың қырқасына шыққан керемет кезі екен. Ғалия болса 22-23 жаста.
Ғалия балуанға өз қолымен қымыз ұсынады.Дүниенің дүр сілкінген кезі де осы болар, дала серісінің жүрегіне Ғалияның ару бейнесі қашалады. Осылай «Ғалия» әні туады.
Жоғарда атап өткеніміздей тоғыз жолдың торабы Ақмолада көшпенді қазақтардың саудасын ортақтастыратын татар, ноғайлар болған. Осылардың бірі Сұлтанай Қамза деген ноғайдың саудасын жүргізетін Тілеу атты қазақ екен. Түбі Жаңа-арқа жақтан, руы-Арғын оның ішінде Аралбай. Сегіз бөлмелі үйі бар дәулеттілер санатындағы отбасы. Үлкен әйелінен Ғалия, Мәрзия атты екі қыз туыпты. Шолақтың әні арқылы тарихта аты қалған Ғалия осы.
Ғалия жайында академик-зерттеуші Ахмет Жұбанов деректер жинап, Шолақ пен Ғалия арасындағы оқиға турасында алматылық Мәкура Есілбаева деген адамнан өте ертеректе біршама толық мәлімет жазып алыпты. Осында баяндалғандай — Ғалия қара сұрлау келген, ат жақты,ұзын бойлы,бетінде аздаған шешек дағы бар, өткір, сөзге шешен, оң қолынан өнер тамған шебер екен. Әсіресе тамағында шешек дағы көп қалғандықтан орамалымен алқымын қымтап байлайтын әдеті болғаны туралы да ел ішінде әңгіме бар. Бұны осы басылым бетіндегі суреттен де байқауға болатын сияқты.
Шолақтың жеке өміріне қатысты жазылған зерттеулерде
қайшылықтар көп. Балуан қазақтың ата қонысын баса көктеп, шұрайлы жерлерге келіп қоныстанған орыс пен украйндарға түре тиісетін әдеті болыпты. Шын мәнінде бұл Шөкеңнің өзінше көтерілісі еді. Бұл әрекетін Кеңес заманының зерттеушілері «халықтар достығын» түсінбеді, біреулердің айтағына еріп қателесті, деп бағалайды. Бірақ, жазушы Әнес Сарайдың тәуелсіздік жылдары жазылып, Астанадағы қазақ драма театрының сахнасында қойылған «Балуан Шолақ» атты драмалық шығармасында жоғардағы бұрмалаушылық түзетіліп, балуанның күрескерлік қыры ашып көрсетілген.
Осы туындыда суреттелгендей Шөкең бір жылдары қатты қуғын көрген. Тіпті неше дүркін абақтыға қамалып,одан қашып шығып жасырынып жүрген күндеріде болған. Ғалиямен дәл осындай жағыдайда жүріп танысқан.
Енді Ғалия туралы жазып алған А.Жұбановтың естелігіне қайта жүгінейік: Ғалия қазақи әдет бойынша Біржан деген жігіттің атастырылған қалыңдығы ретінде ұзатылады. Барған жерінде екі жылдай тұрып, Қараөткелге төркін жұртына көшіп келеді. Шөкеңмен көңіл байласатын тұсы осы кез. Ғашығына арнап сегіз қалта жият кестелеп, оған өрнектеп атын жазады. Онысын құп көрмеген күйеуі таяқтап үйінен қуып тастайды. Ғалия қашып әкесінің үйіне келеді.
Ата-анасы қызымен ақылдаса келіп, күйеуінен ажырасыуын құп көреді. Бірақ күйеуі төлеген қалың малын даулайды.Оны төлеуге Ғалияның әкесі Тілеудің жағыдайы болмайды. Іс билер сотында қаралатын болады. Оқиғадан хабардар Балуан Шолақ неде болса мал тауып келу үшін Көкшетауға жүріп кетеді. Жолай бір танысының үйіне түсіп, тыныштала алмай, домбырасын қолына алып:
Ғалия айналайын қалып еді,
Көп жылап таңға жақын талып еді,
Білмеймін не болғанын әңгіменің,
Біржанмен биге түсіп қалып еді,-
деп бір қайырып ән салып, асқа да қарамай жүріп кетеді. Көкшетауда балуанды басқа тағдыр күтіп тұр екен. Ұстап түрмеге жауып тастайды. Ғалия болса билер сотында өз дауын өзі ұстап Біржанды жеңіп шығады. Басына толық бостандық алады. Ал, Шөкеңе жоғалған сексен өгіздің жаласына Семейден ұрланған бір топ жылқы қосылып ісі қалыңдайды. Ғалия күтумен күндерін өткізеді. Оның үстіне сотта жеңілген жақтың қыспағынан не істерін білмей қиналып жүргенде «Шолақ пәлен жылға сотталып жер аударыпты» деген хабарды естиді. Бұл қарсы жақтың таратқан жалған жаласы еді. Ғалия әрі-бері толқып, әкесінің нұсқауымен Есенжолдың Қанапиясына тоқалдыққа барады.
Шөкең Көкшетауда түрмеде жатып Ғалияның атын неше түрлендіріп әнге қосады. Аузынан шыққан әнді ел ілезде қағып алып таратады. «Ғалия» әнінің осылай әртүрлі нұсқасы пайда болады. С.Оспанов құрастырып бастырған «Балуан Шолақ» кітабында осы әннің 6 түрлі нұсқасын көруге болады.(«Жалын», Алматы, 1998 жыл)
Балуан Шолақты Қараөткелдің түрмесіне әкеліп қамайды. Енді Шөкең ғашығымен кездесетін мүмкіндікті қарастырады. Бірде түрме әкімшілігінен рұқсат алып, ауладағы биік дуалдың үстіне шығып «Ғалия» әнін аспандата шырқап шерін басады. Ондағы ойы Ғалия түрменің маңында жүрсе естісін дегені болса керек. Бір күні ғашығының біреуге тоқалдыққа тиіп кеткені жайлы хабар алады. Түрмеден босап шығып Тілеудің үйіне барып мән-жайға қаныққан соң, әйелдің опасыздығына ренжіп, қайта қайырылмай еліне аттанып кетеді.
Ғалия болса Қанапиядан тағы айырылысып, Қоянды жәрмеңкесіне барып қымыз сатады. Осында жүріп семейлік Қали деген жігітке үйленеді. Күйеуін ертіп Қараөткелге келіп қыстайды.Қалидың Семейде әйелі қалады. Арада бес-алты жыл өткен соң Қалиды ертіп Семейге келіп, оның бұрынғы әйелінен кешірім сұрап, өзі бала көтермеген соң бір қызын асырап алады. Оны өз қолымен ұзатады. Туберкулез ауыруына шалдығып 1922 жылы 35 жасында қайтыс болады. Байырғы астаналық ақсақалдардың әңгімесіне қарағанда Ғалия осы күнгі «Жастар» шағын ауданы аумағындағы ескі зиратқа жерленген.
Шөкең Ғалиядан үш жыл бұрын 1919 жылы дүниеден өткен. Бұл оқиға Аллаһтың қалауымен, тағдырдың жазуымен осылай аяқталыпты. Артында мұра болып «Ғалия» әні қалды.
Күресе кетсе жеңетін, бәйгеге шапса озатын ерекше өнер иесі болып өскен Балуан Шолақ ән-жырға да әуес болған.
Мен өзім он жасымнан зор-ақ едім,
Намаз бен оразаға олақ едім.
Барғанда о дүниеге кешір, Құдай,
Оң қолым отқа күйген шолақ едім, –
деп өзінің жайын өлеңмен жеткізген.
Балуан Шолақ өлеңдерінің қайнар көзі, бастау бұлағы – халық ауыз әдебиетінің үлгілері болған. Ақын өзінің «Қынжыл» өлеңінде:
Жапалақ құс болғанмен неге дәрі,
Жаманның кісілікке бар ма сәні?!
Жаманға айтқан сөзің еш қонбайды,
Ағады құлағынан сөздің бәрі, –
деп, ел ішіндегі пасықтық пен жамандықты сынаған. Балуан Шолақ өлеңдеріне өз өмірі арқау болғанын «Сентябрь» өлеңіндегі:
Бұл күнде отыз бесте мені жасым,
Қамалдың бұзып жүрмін тау мен тасын.
Кешегі сентябрьдің базарында
Көтердім елу бір пұт кірдің тасын, –
деген жолдардан көруге болады.
Балуан Шолақ есімімен бірге аталатын бір есім бар: ол – Ғалия есімі. Ақынның «Ғалия» әнінің жиырмаға жуық сөз мәтіні бар екені анықталған. Балуан Шолақ жан серігі Ақбоз атын:
Ақбоз ат, айналайын, менің қалқам,
Сен үшін талай тасты қылдым талқан, –
деп ерекше сүйіспеншілікпен жырлаған.
Балуан Шолақ Баймырзаұлы 1919 жылы 55 жасында қайтыс болған. Балуан Шолақтың: «Ғалия», «Дікілдек», «Сентябрь», «Қосалқа», «Желдірме», «Көкшетау», «Дүние», «Талдыкөл», «Қынжыл», «Кенже Қоңыр», т.б. ән-өлеңдері бар. Балуан Шолақтың өмірінен көрнекті жазушы С.Мұқанов «Балуан Шолақ» атты повесть жазған.
