Аяз би Жаманұлы деген кім?

Қа­зақ­ хал­қы­на ­Аяз ­би ­есі­мі, ­ең ­ал­ды­мен, ­«Аяз ­би» ­ер­те­гі­сі ­жә­не осы ­ер­те­гі ­бо­йын­ша­афо­ри­зм­ге ­ай­на­лып ­кет­кен­ «Аяз­би, ­әлің­ді ­біл, Құ­мы­рс­қа, ­жо­лың­ды­ біл»­ де­ген­ қа­нат­ты­ сө­з­ ар­қы­лы­ жет­кен.­

Кейбір деректерде­ Аяз­ биге­ Жаманұлы­ деген­ тек­ қосақталып­ айтылады. «Жа­ман»­ оның ­әке­сі­нің ­аты­ емес,­ ер­те­гі­де­гі ­қо­сал­қы­ аты. ­

Аяз­би, ­Жаман­- ­бір ­адам­ға ­тие­сі­лі ­есім. ­Аяз­ би ­аңыз­ ер­те­гі ­кей­іп­ке­рі ­ға­на­ емес, та­рих­та ­нақ­ты ­бол­ған ­адам де­ген ­пі­кір ­ұшы­ра­са­ды.­ Мұн­дай­ пі­кір­ді ­ең ал­ды­мен­ фольклор­та­ну­шы­ ға­лым­ Бал­та­бай­ Адам­ба­ев­тың­ «Ал­тын сан­дық»­ ат­ты­ кі­та­бы­нан­ та­ба­мыз.­

На­зар­ ау­да­ра­йық:­ «Аяз­ би­ –­ тари­хи ­адам.­Ол ­қы­рық ­жыл­дай­ Хиуа­ ха­ны­ның­ қо­йын­ жай­ған,­сау­ат­ты, бі­лім­ді ­кі­сі ­бол­ған. ­Хиуа­ хан­ды­ғы­ның ­ше­жі­ре­сін ­жа­зып ­жүр­ге­нін ­бі­ліп,­ хан­ өзі­не­ уә­зір­ етіп­ ал­ған.­

Кей­ін ­Аяз­ би ­Хиуа­ға ­хан­ бол­ған.­ Сыр­дария ­(Яқ­сарт) ­жә­не­Аму­да­рия­ (Жай­хун) ­бой­ла­ры­–­қа­зақ,­қа­ра­қал­пақ ха­лық­та­ры­ның­ ата­ме­ке­ні.­

Ежел­гі­ дү­ние­ та­ри­хын­да­ ол­ өл­ке­ Хо­резм хан­ды­ғы ­деп­ атал­ған. ­Қы­рым­мен ­Қы­тай ­ара­сын­да­ғы ­Үл­кен­ Жі­бек­ жолы­ның­ бо­йын­да ­жат­қан­ Хо­резм­хан­ды­ғы ­Шың­ғыс­хан­ның ­ша­буы­лы­на ұшы­ра­ған­ға­ дей­ін­ сәу­лет­ті ­қа­ла­ла­ры­мен,­жо­ға­ры ­мә­де­ние­ті­мен, ­әсіре­се, ­гүл­жа­зи­ра ­бау­бақ­ша­сы­мен ­әлем­ге ­әй­гі­лі­ екен…­1131–1153­жж.­

Хо­ре­зм­де­ екі­рет­ бол­ған­ араб­ сая­хат­шы­сы ­Әбу­ Ха­мид­ әл­ Гар­на­ти:­ «Уә­зір­лер­мен­ құр­метті ­кі­сі­лер­де ­Аун­ән ­Дин­нен­ ас­қан ­бе­дел­ді,­та­қуа, қа­йырым­ды­ уә­зір­ді ­көр­ме­дім»,­–­де­ді.

Аяз­ би­ Хо­резм­ хан­ды­ғын­да­ ту­ып ­өс­кен.­Оған ­Аму­да­рия­ның­ жаға­сын­да ­ор­ны ­сақ­тал­ған­Аяз­ қа­ла­ дә­лел.­ Сі­рә, ­Аяз ­би ­сол ­қа­ла­да ­туған­дық­тан­ не­ме­се ­сол­ қа­ла­да­ хан­дық­ құр­ған­дық­тан­ қа­ла­ның­ аты­на қо­йыл­ған ­бол­са ­ке­рек.­«Аяз ­би»­ аңы­зы­ның­ өзі ­де ­со­ған ­меңзейді.

­Мәсе­лен, ­аңыз­да ­Ма­дан­ хан­ Аяз ­би­ді ­«Бар­са­кел­мес»­ де­ген ­жер­ге ­жұмсай­ды. ­Қа­зақ ­же­рін­де­ мұн­дай­ бір­ ақ­арал ­бар.­Ол­–­Арал ­те­ңі­зін­де­гі Бар­са­кел­мес. ­Ал ­Аму­да­рия­жа­ға­сы­нан ­ор­ны­ та­был­ған ­Аяз ­қа­ла ­Арал те­ңі­зі­нен ­200­ ша­қы­рым ­жер­де ­жа­тыр…

­әл ­Гар­на­ти ­жа­зып ­отыр­ған ­Аун әд ­Дин ­Аяз ­би ­емес ­пе ­екен­ де­ген­ ой­ ке­ле­ді. ­Ау д­әд ­Дин­ 1149­ жыл­дан (53­жас­тан)­ Мұс­та­фа­мен ­Мос­тан ­жи­да­хан­дар­ға ­уә­зір­лік ­ет­кен ­аса­білім­ді ­кі­сі­ бол­ған. ­

Қа­лай­да­ Аяз­ би­–­ХІ–ХІІ ­ға­сыр­лар­да ­Аму­да­рия­мен Сыр­да­рия­ бо­йын­да­ өмір­ сүр­ген,­ел­ бас­қар­ған ­жә­не­ қа­зақ­тың­ да­налық ­ше­шен­дік ­өне­рін ­да­мы­ту­ға ­үлес­қос­қан ­та­ри­хи­ адам».­

Дереккөз:

1. Қазақ әдебиеті. Жалпы білім беретін мектептің 6-сыныбына арналған оқулық. С.Ч.Тұрсынғалиева, Р.Зайкенова
2. Б.Адам­ба­ев.­«Ал­тын­сан­дық»