Автордың мүліктік емес жеке құқықтарының арасындағы бірінші және негізгісі ол туындының авторы болып танылу құқығы. Авторлық құқық туындының белгілі бір тұлғаға тиістілігін объективті факт ретінде белгілейді және туынды мен оның жасаушысы арасындағы ақиқатты байланысты қорғайды.
Мазмұны
Кіріспе
І. Автордың мүліктік емес жеке құқықтары
1.1 Авторлық құқық және авторлық атқа құқық
1.2 Туындыға қол сұқпаушылық құқығы
1.3 Туындыны халыққа жария ету құқығы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Халқаралық деңгейде авторлық құқық туралы идея Европада кітап басу ісімен байланысты ХV ғасырда пайда болды.
Европадағы алғашқы заң XVІІ ғасырда Англияда дүниеге кледі. Ағылшынның баспагерлері мен кітап саудагерлері компаниясының автор құқығын қорғауға байланысты талаптарына сәйкес заң жобасы 1709 жылы талқыланып, ол 1710 жылдың сәуірінде «Королева Аннаның статуты» деген атпен күшіне енеді. Бұл заң тек баспагерлердің ғана мүддесін қорғады. Ал суретшілердің авторлық құқық туралы заңы Англияда 1535 жылы қабылданды.
Бүгінгі Қазақыстан аумағында авторлық құқық негіздері нақтылап айтсақ әл-Фараби заманынан келе жатқаны аңғарылады.
Авторлық құқық жөніндегі ресми құжаттар Қазақстанда тұңғыш рет ХІХ-шы ғасыр аяғы мен ХХ-шы ғасырдың басында ғылыми-қоғамдық еңбектерде көрініс берді, ал одан соң қолданылып жүрген бірқатар заң ережелерінде, оның ішінде 1928 жылғы Заң кодексінде айқындала түскені мәлім. Дегенмен бұл заңдар жүйесі 1917 жылы 29-желтоқсанда қабылданған «мемлекеттік баспа туралы» декреттен бастау алады. Ол кездегі заң авторлық құқық саласының көптеген проблемаларын шешуге дәрменсіз еді.
Қазақстандағы авторлық құқықты қорғаудың мемлекеттік негізі 1973-жылы Бүкілодақтық Авторлық құқық жөніндегі Агенттіктің (ВААП) Қазақстандағы бөлімшесі жұмыс істей бастаған күннен басталды.
Авторлық құқықты қорғаудың жаңа кезеңі Қазақстанның тәуелсіздік алуымен тікелей байланысты. 1992 жылы Бүкілодақтық Агенттіктің қазақ бөлімшесінің негізінде Қазақстанның Авторлық құқық және сабақтас құқығы жөніндегі Мемлекеттік Агенттігі құрылды. Ол 1999 жылдың басында Әділет министірлігінің құрамына беріліп, «Авторлық құқық жөніндегі комитет» деп аталған болатын.
І. АВТОРДЫҢ МҮЛІКТІК ЕМЕС ЖЕКЕ ҚҰҚЫҚТАРЫ
- 1. Авторлық құқық және авторлық атқа құқық
Автордың мүліктік емес жеке құқықтарының арасындағы бірінші және негізгісі ол туындының авторы болып танылу құқығы. Авторлық құқық туындының белгілі бір тұлғаға тиістілігін объективті факт ретінде белгілейді және туынды мен оның жасаушысы арасындағы ақиқатты байланысты қорғайды.
Берндік конвенцияның 6-шы бабында авторлық құқықты туындыға өзінің авторлығын тануды талап ету құқығы» деп көрсеткен.
1991 жылға дейін әрекет еткен заңда, авторлық құқық тікелей бекітілмеген. Бірақ заңи әдебиеттерде автордың бұл құқығының бар болуы бұрыннан көрсетілген болатын, тек оны бегілеуге қатысты ортақ пікір болмаған еді.
Заң авторлық құқықты тікелей көрсетпей ақ, авторға туындысын өз атынан жариялау және пайдалану құқығын бекіткен, осыған байланысты кейбір заңгерлер авторлық атқа құқық авторлыққа құқықтың құрамына кіреді деп санаған. Басқалары тек авторлық атқа құқық бар, ол кейде авторлық құқықты білдіреді деп санаған.
Кейбіреулер, авторлық құқық – ол дербес, авторлық атқа құқықтан бөлінген, ал заңда авторлық құқықтың жоқ болуы «авторлыққа құқық және авторлық атқа құқық дербес жеке құқық емес деп айтуға негіз бермейді, оның бар болуы және ол бұзылған жағдайда қорғау шарасы жоққа шығармайды» деп дәлелденген\8,с.33\.
Уақыт өте келе көптеген ғалым заңгерлер авторлық құқықтың дербес және негізгі мағынасы, ол тұлға өзі жасаған туындының жасаушысы ретінде саналу және танылу құқығы екендігін мойындаған және оның айналасындағы басқа барлық құқықтар оған бірігеді, топтасады (және О.С.Иофеннің айтуынша «бір бірімен құрасып жабысады») деп танылған\10,с.124-124\.
Бірақ әдебиетте басқа пікір де айтылған, онда, авторлық құқық туындының авторында жоқ және оны дербес құқық ретінде тану толық негізделмеген өйткені, «туынды жасаған тұлға авторлық құқыққа ие болғандықтан емес, оның жасаушысы болғандықтан, туындыға белгілі бір шығармашылық күшін салғандықтан автор болып саналуға құқылы», ал егер «үшінші тұлға басқа біреудің туындысын иемденген жағдайда, соңғысы өз мүддесін қорғауды талап етуге құқық авторлық құқық болғандықтан емес, үшінші тұлға туындыны жасауға қатыспағандықтан» деген.
Авторлық құқықтың дербес құқық ретінде мойындамау себебі авторға «авторлық құқықты беру, ол жеке меншік құқығының үш түрінен басқа (иелену, пайдалану, басқару) тағы да төртінші жеке меншікті тану, яғни, «ол сол заттың қожайыны ретінде саналу құқығын» тану сияқты болатын еді деп дәлелдеген.
Осыған байланысты қорытындыда авторлық құқық жоқ және атор мен авторлық құқық түсініктерін біріктіру іс жүзінде өз құндылығынан айырылған \10,с.134-125\.
Осыған қоса З.В.Ромовская субъективтік авторлық құқық деп аталатын, барлық кешенді белгілеу үшін жинаушы ретінде бұл түсініктің қолданылын жоққа шығарған жоқ.
Ондағы келтірілген дәлелдермен келісуге болмайды. Туындының авторында авторлық құқытың болуы ол авторлық құқық өзіне мүліктік емес жеке құқықты қосқандықтан ол авторлық құқықты толығымен бөлектетпейтіндей қылады. «Авторлық құқықтың жеке меншік құқығынан айырмашылығы ол туынды мен автордың арасындағы ажырамас байланыста, туындыны автордың жасуы және оның авторлық құқықта орын алуы ақиқатына негізделген байланыста». «Сондықтан да авторлық құқықта авторлыққа құқық-байланыс жоқ, иесінің затына ерекше құқығы жоқ». М.Я.Кириловтың пікірі бойынша авторлық құқықпен жеке меншік құқығын салыстыру «З.М.Ромовскаяның дәлелдерін толығымен жоққа шығарады, өйткені меншікке қатысты дау туындаған жағдайда оның меншік иесі берілген құқықтың осылайша дәлелденуіне байланысты, өзінің бөлек құқықтарын емес, жеке меншігін қорғауды талап етеді». З.М.Ромовскаяның өзі де авторлық құқықты бөлек құқық ретінде жоққа шығара отырып, «авторлық» түсінігін «туындыны жасаудағы фактілік нәтиже» деп таниды және авторлықты «уақыт ағымына тәуелді емес» дейді.
Авторлық құқық алғаш рет, заңды түрде 1991 жылы 135-ші бапта бекітілген болатын, ол авторға тиісті құқықтың біріншісі деп айтылған.
Сондай-ақ авторлық атқа құқық та бекітілген яғни ол, бұл екі құқықтың дербес екндігін куәландырады. Бірақ бұл заң актісінде, аталған құқықтарға түсініктеме берілмеген, оның мазмұнын ашып көрсеткен жоқ.
1993 жылы қабылданған Ресей Федерациясының заңында авторлық құқық пен авторлық атқа құқық екі дербес құқықтар ретінде қарастырылған. Туындыға қатысты авторлық мүліктік емес жеке құқықтары бекітілген 15-ші бапта:
«туындының авторы болып танылу құқығы (авторлық құқық)» және «автордың шын атымен, бүркеншек атпен немесе атын көрсетпей, яғни жасырындықпен туындыны пайдалануға рұқсат ету – немесе туындыны пайдалану құқығы (авторлық атқа құқық)».
Осындай авторлық құқықтың түсінігі және оның есімге құқықпен арақатынасы авторлық құқық ғылымында танылған.
Бірақ Ресей Федерациясының заңына ұқсас болып келген Қазақстан Республикасының Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы заңының 15-ші бабы, 1-ші тармағындағы 1-2 тармақшаларында бұл құқық басқа үлгіде берілген:
- «Туындының авторы деп танылу құқығы және оны тануды, соның ішінде, егер іс жүзінде мүмкін болса, туынды кез-келген жария пайдаланылған кез келген жағдайда оның даналарына автордың есімін тиісті түрде көрсету арқылы тануды талап ету құқығы (авторлық құқық)»,
- «туынды пайдаланылған кез келген жағдайда оның даналарына автордың шын есімінің орнына лақап есімін (бүркеншік есімін) көрсету және соны талап ету немесе есімін көрсе,туден бас тарту құқығы, яғни жасырынды (есімі аталу құқығы)».
Бірінші тармақшадағы анықтамада, бір жағынан авторлық құқыққа автордың атын көрсету мүмкіндігі қосылады, ал басқа жағынан авторлық атқа құқықта тек қана «шын аттың орнына лақап атты немесе авторлық атын көрсетуден бас тарту мүмкіндігін жатқызады.»
Автордың атын туынды даналарында көрсету арқылы тану туынды басып шығарылғаннан кейін және әрі қарай пайдаланғаннан кейін ғана жүзеге асырылуы мүмкін. Туындыны пайдалануға байланыссыз авторлық құқық бұзылуы мүкін, мысалы авторлықты иемдену немесе иемденгенін мойындамау. Негізінен авторлық туындыны жасау фактісінен туындайды және туынды пайдаланыла ма, жоқ па оған байланысыз қорғалуы тиіс, яғни туындысы жарияланбаған автор да авторлық құқыққа ие болады.Сәйкесінше авторлық атқа құқықты бұзу туындыны пайдалануда ғана мүмкін болады, туынды даналарын жеткізуде немесе оны орындауда басқа ат көрсетілген жағдада, авторлық туындыны пайдаланбай-ақ бұзылуы немесе дау туындауы мүмкін.
Туындыны пайдалану кезіндегі автордың атын көрсетуді талап ету құқығы басқа жеке құқықтың мазмұнына да кіреді – авторлық атқа құқыққа. Бұндай талапты авторлық құқыққа жатқызу құқықтың дұрыс мазмұнын бұрмалауға әкеледі.
Яғни Қазақстан Республикасының заңында туындаған есімге құқық және шын есімін көрсетуді авторлық құқыққа жатқызу деп бөлу, тікелей талқыланғанда дұрыс емес қорытындыға әкеледі, бұнда лақап атты көрсеткен жағдайда немесе аты көрсетілмеген туындыны пайдаланғанда, яғни жасырындық, автор авторлық құқықты пайдаланбайды, бірақ атап өткендей, туындыны жасау сәтінде пайда болған авторлық құқық авторға туынды пайдаланыла ма, жоқ па және пайдаланған кезед қандай есім көрсетілгеніне тәуелсіз тиесілі болады деген қорытынды. Егер туынды бөтен тұлғаның атымен жарияланса, ал автор өзінің шын атын көрсетуді талап етсе, ол бұл талабымен туындының авторы болып танылу мүмкіндігі ретіндегі авторлық құқықпен бірге қорғалуға құқықты жүзеге асырады, яғни тек құқығы бұзылған жағдайда дербес субъективтік құқық, авторлық құқық туындйды.
Және керісінше, өзінің авторлығын қорғай отырып автор өзінің шын атын ғана емес, халыққа танымал лақап атын да көрсетуді талап ете алады. Мысалы, М.Горьки (А.Пешков), Ахматова (Горенко), Абай (Ибрахим Құнанбаев), А.Тарази (Ашимов) және тағы басқалар. Бұл жағдайда автордың шын аты көрсетілмесе де, туындының белгілі бір тұлғаға тиесілігі қорғалады, яғни, аторлығы.
Авторлық құқықтың дрбес екендігін айтқан С.А.Чернышеваның өзі «бұл құқыққа қоса авторға автолық атқа құқық тиесілі болады, ол туындыны пайдалану жағдайында авторлықты белгілеу әдісі ретінде қаралады» деп жазады. Қандай да бір әдіспен соның ішінде шын атымен өзінің авторлығын белгілеу мен автор болып танылу мүмкіндігі арасындағы айырмашылық аталған қайшылыққа әкеледі. Заң шығарушы, авторлық құқық тармағында шын атты айта кетіп, автордың шын есімінің орнына лақап есімін көрсету мүмкіндігіне және есімін көрсетуден бас тарту мүмкіндігіне әкеле отырып, оны есімге құқықты қарастыратын тармақшада қайталану мүмкіндігін қарастырмаған.
Авторлық құқық абсолюттік құқық борлып табылады және ол басқа тұлғаларға авторлық құқықты бұзбау міндеттілігін жеткізеді. Туындының даналарында есімін көрсету арқылы авторлықты тануды тек оны пайдаланушыларға ғана қатысты талап ете алады. Бірақ бұндай талапты басқа белгісіз тұлғаларға тарату мүмкін емес.
Авторлық құқықтың мәні шығармашылық еңбегімен туынды жасаған жеке тұлғаның сол туындының авторы ретінде танылу құқығында жатыр. Туындының авторы ретінде саналу құқығы туындыны қандай да бір жағдайдағы пайдалану кезінде заңның сақталуын талап етуін қамтамассыз етеді және оны басқа тұлғалардың теріс әрекетінен қорғайды.
Авторлық құқықты тек туындыны жасаған жеке тұлға ғана жүзеге асыра алады. Ешқандай тұлға біреудің еңбегімен жасалған туындының авторы бола алмайды. Авторлық құқық туындыны жасаудағы автордың жұмысының құқықтық бейнесі және бекітуі болып табылады.
Белгілі бір тұлғаның авторлығын тану, авторлық атқа құқықтың жүзеге асырылуына әкеледі, ал ол өз кезегінде әр түрлі жағдайда туындыны пайдалану кезінде жүзеге асырылады.
Тұлғаның туындыны жасаушы ретінде танылуы заңда көрсетілген басқа барлық авторлық құқықтың жүзеге асырылуына әкеледі.
Заңда автордың шын есімі, егер іс жүзінде мүмкін болса, көрсетіледі делген. (1-тар) ал бүркеншік есімге қатысты (2-тар) мұндай ескертпе айтылмайды. Бұнымен заң пайдаланушыны лақап атын көрсетуге іс жүзінде мүмкін болмаса да мәжбүр етеді. Автордың шын аты да, лақап аты да тең дәрежеде қорғалады және оны көрсету немесе көрсетпеуіне негіз бірдей болуы тиіс.
Сондықтан да шын атын және лақап атын көрсету бір құқықтың мазмұнын құрауы тиіс – атқа құқық, ал авторлық құқыққа, жасалған туындының авторы ретінде танылу мүмкіндігі ғана жатқызылуы тиіс.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі бұл жетіспеушілікті жойды, 977-ші баптың 1-ші тармағының 1,2-тармақшаларында авторлық құқықты «туынды авторы ретінде танылу және оны пайдалану кезінде осы туындыға басқа адамдардың авторлығын тануды болғызбайтын нақ осындай туынды талап ету құқығы» деп, ал авторлық атқа құқықты «туындыны өз атынан, бүркеншік атпен немесе жасырын атпен пайдалану құқығы деп көрсеткен».
Авторлық атқа құқық – ол аталып кеткендей, тікелей заңда көрсетілген «туынды пайдаланылған кез келген жағдайда оның даналарына автордың шын есімінің орнына лақап есімін (бүркеншік есімін) көрсету және соны талап ету немесе есімін көрсетуден бас тарту құқығы, яғни жасырындық».
Авторлық құқық туралы заңда, яғни 1928 жылғы авторлық құқық Негіздерінің 7-бабы мен Қазақ ССР АК-нің 475-бабында да авторолық құқық осылайша бекітілген болатын. Авторлық атқа құқық авторлық құқық ғылымында жалпы таныған түсінік болып табылады; қазіргі кезде ол Ресей Федерациясы заңының 15-ші бабында да бекітілген, онда «Автордың шын атымен, лақап атымен немесе атын көрстепей, жасырын түрде туындыны пайдалану немесе пайдалануға рұқат ету құқығы».
Авторлық атқа құқық авторлық құқықпен сөзсіз байланыста, бірақ ол дербес болып келеді.
Объективтік ақиқатты көрсететін және туындыны жариялауға тәуелсіз болатын авторлық құқықтан айырмашылығы, авторлық атқа құқық біржақты еркімен жүзеге асырылады және туындының жариялануына байланысты жүзеге асады\23,с.67\.
Қазақ ССР АК-нің 475 бабында автордың құқықтары аталған, онда авторлық атқа құқық басқа құқықтардан бөлінбеген болатын. Жалпы бұл баптың 1-тармағында «барлық рұқсат етілген әдіспен, шын атымен, лақап атымен (бүркеншік ат) немесе атын көрсетуден бас тартумен, яғни жасырындықпен туындыны жариялау, қайта шығару және тарату» деп көрсеткен. Яғни бұл жерде авторлық атқа құқық жариялауға, қайта шығаруға және таратуға құқықтарымен біріктірілген.
Сонымен қатар Қазақ ССР АК-ның басқа бабында авторлық атқа құқық дербес құқық ретінде танылған. Мысалы, Қазақ ССР АК-нің 493-бабы 2-тарауында «авторлық атқа құқық мұрагерлікпен берілмейді» делген.
1.Дозорцев В.А. Авторские дела в суде. Научно-практический комментарий. – М., 1985. 67-бет.
Нәтижесінде, 1991 жылғы Негізінен бастап, авторлық атқа құқық бөлек бекітілді. Бірақ бұл құқықтың мазмұны, яғни бұл құқықпен қамтамасыз етілетін автордың әрекеттері заң актілерінде әрқашан дұрыс көрсетіле бермеген.
Бұл жанама бекітілгендей сияқты келген авторлық атқа құқық пен пайдалануға құқықтың бір құқықта байланысуынан көрінеді.
Мысалы Ресей Федерациясының заңы авторлық атқа құқықты «автордың шын атымен, лақап атымен немесе атын көрсетпей жасырын түрде, туындыны пайдалану немесе пайдалануға рұқсат ету құқығы» деп көрсете отырып, Қазақ ССР АК-нің 475-бабында көрсетілген норманы қайталайды.
Бұнымен туындыны пайдалануды, авторлық атқа құқықты жүзеге асыратын әрекет ретінде көрсетеді. Бірақ туындыны пайдаланудағы әрекет автордың мүліктік құқығының мазмұны болып табылады.
Осы қатынаста Қазақстан заңы авторлық атқа құқықтың мазмұнын, өз атын көрстеу, көрсетуді талап ету мүмкіндігі немесе атын көрсетуден бас тарту деп айтады.
Қазақстан Республикасы АК-нің 977-бабы 1-тармақ 2-ші тармақшасында авторлық атқа құқықты «туындыны өз атынан, бүркеншік атпен немесе жасырын атпен пайдалану құқығы» деп, Ресей заңын қайталаған.
Бірақ «туындыны пайдалану құқығы» — ол пайдалану құқығы, ал туындыны белгілі бір атпен немесе атсыз пайдалану құқығы – бұл атқа құқық екенін түсіндіру қиын. Қай жағдайда да «пайдалану» негізгі термин болады.
Бұл жағдай заңи әдебиеттерде орын алған болатын. С.А.Чернышева авторлық атқа құқық көрсетілген заңның мазмұнында басқа мазмұн көрсетілген деп қарсылық туғызған болатын. Атқа құқық – бұл туындыны белгілі бір атпен пайдалану немесе пайдалануға рұқсат ету құқығы емес, бұл автордың өзінің таңдау құқығы.
Осылайша автордың дербес, мүліктік емес жеке құқығы ретіндегі атқа құқықтың мазмұнын құрайтын әрекет, шын атымен немесе лақап атымен тындыны пайдалануда (қайта өңдеу, тарату және т.б) емес, ол туындыны пайдалану кезінде шын атын немесе лақап атын көрсетуде.
Қазақстанның заңында көрсетілген атын көрсету (шын және лақап) тек туындының даналарында және оны қандай да бір жария пайдалану кезінде, автордың жеке мүддесін міндетті шегінде қамтамасыз етпейді. Заңның өзінің мазмұнында жария пайдалану түсінігі жоқ, 16-шы бапта пайдаланудың тек кейбір әдістері қаралған, олар – жария көрсету, жария орындау, жария хабарлау. Ал туындыны жалпы жұрттың назарына арнап эфирден немесе кабнльден хабарлау жария деп аталмаған.
Егер туынды қайта шығарылса, көбейсе автордың аты даналарда көрсетілуі тиіс (кітаптарда, пластинкаларда, таспаларда және т.б). Сурет немесе ескерткіштің нағыз түпнұсқасын көрсеткен кезде, автордың аты түпнұсқада көрсетілмесе, кем дегенде оның астына қолы қойылуы тиіс, музыкалық туындыны көпшілік үшін орындау кезінде және оны эфирге берген кезде автордың аты сәйкесінше хабарлануы тиіс.
Қарастырылып отырған автордың құқығы әдет бойынша заңда және заңи әдебиеттерде атқа құқық деп аталады.
Қазақстан Республикасының АК-де алғаш рет «азаматтың аты» деген норма қосылады (15-бап) оған сәйкес азамат құқықтар мен міндеттерді өзінің атымен алады және жүзеге асырады, оған тегі мен өзінің аты және еркі бойынша әкесінің аты да жатады.
Осы бапта азаматтардың жасырын түрде құқықтар алуы және міндеттерін жұзеге асыруы немесе лақап атты (бүркеншік ат) пайдалануы туралы заңда қарастырылуы мүмкін деп бекітілген.
Осы бап атқа құқықты азаматтардың жеке мүліктік емес құқықтарының бірі ретінде бекітеді. Бұл құқық сондай-ақ өзіне заң актілерінде бекітілген рет бойынша өзінің атын өзгерту мүмкіндігін қосады (4-т), осыған сәйкес бұрынғы атына берілген құжатқа өзгерістер енгізуді талап ету құқығы (5-т), оның келісімінсіз атын пайдалнуға тыйым салуды талап етуге құқық (8-т), оның атын заңсыз қолдану нәтижесінде туындаған залалды өтеттіруге құқық «9-т» және т.б. Бұл мүліктік емес жеке құқықтарды автор басқа азаматтармен теңдей иеленеді.
Л.О.Красавчикова атқа құқықты, мынандай мүліктік емес жеке құқық, реттеу әдісі бойынша Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 15-бабына ұқсас келген азаматтың әлеуметтік өмір сүруін қамтамассыз ететін құқық деп түсінеді\30,137-140\.
Өзінің атымен, лақап атымен немесе жасырындықпен азамат әр түрлі құқықтық қатынасқа түседі. Көптеген жазушылар, орындаушылардың шығармашылық жұмысына ғана байланысты емес және де қоғамдық салада жұмыс істейтіндіктен лақап атпен танымал болған.
Заңи әдебиеттерде лақап аттың ашылуына жол беріле ма және қандай жағдайда жол берілмейді деген сұрақ қойылады. Э.П.Гавриловтың негізделген пікірі бойынша туындыға байланыссыз лақап аттың қолданылуы авторлық құқық шегінен шығады. Кейін лақап атпен немесе жасырындықпен жарияланған туындының авторы белгілі тұлға деген қорытындыға әкелген әдеби зерттеулерді жариялау авторлық құқықта атқа құқықтың бұзылуы болып табылмайды. Баспаларда танымал адамдардың лақап аттары ашылып, жарияланады, соның ішінде эстрадалық орындаушылардың лақап аттары жиі ашылады. Мұндай жағдайдағы жариялау авторлдық құқықтың емес, авторлық атқа құқықтың бұзылуы болып табылады.
Қаралып отырған авторлық құқық, ол автордың атын туынды даналарында көрсету, туындыны орындау кезінде автордың атын жариялаудан көрінеді, яғни нақты туындымен ажырамас байланыста, дұрысырақ айтқанда «атын белгілеуге құқық». Ол құқықты жүзеге асыруда автордың, заңмен қарастырылған үш әдістің бірін таңдап, қолдану мүмкіндігі бар.
Шын атын автор туындыны қандай да бір жазылған вариянтта қолдану кезінде көрсете алады — атын (тегін, өз атын, қаласа әкесінің атын) толығымен көрсету, өз атының орнына инициалын көрсету т.б. Шын атын көрсетудің
варианты да заңмен қорғалуы тиіс. Егер автор өз атын және әкесінің атын толығымен көрсетуді қаласа, оны инициялмен ауыстыруға болмайды.
Әдебиеттерде инициялдар соның ішінде нағызы да лақап ат болып табылды, өйткені олар автордың азаматтық атын жасырады деген пікір айтылан.
Бірақ бұл пікірмен келісу мүмкін емес. Лақап ат ретінде шартты (Қазақ ССР АК-нің 475-бабы) немесе ойдан шығарылған (АК 15-бабы, Авторлық құқық туралы заңның 15-бабы) атты айтуға болады. Бұл түсініктердің арасында айырмашылық жоқ. Автордың шын инициялдарын шартты немесе ойдан шығарылған деп тану мүмкін емес. Мүмкін, туындыда автордың тек инициалдары (шын және ойдан шығарылған) ғана көрсетілген жағдайда бұндай туындыны лақап атпен шығарылған деп тануға болмайтын шығар.
Лақап ат ретінде әдетте басқа азаматтық ат таңдалды. Сондай-ақ лақап ат ретінде басқа қандай да болсын сөз қолданылуы мүмкін.
Атын көрсетудің вариантын таңдау лақап атты көрсету кезінде де таратылуы тиіс. Мысалы, жалпыға танымал жазушы А.М.Пешков Максим Горький деген әдеби лақап атты таңдаған болатын. Туындыларды жарыққа шығарған кезде жазушының лақап аты толық көрсетіледі. Бұндай жағдайда автордың өзі лақап атты жазудың қандай түрін таңдау керектігін анықтауы тиіс.
Лақап атты әр түрлі себеп жағдайларда пайдаланады: ұзақ немесе қысқа ат үшін, бір автордың әр түрлі саладағы шығармашылығының бір бірімен араласпауы үшін және басқа жағдайларда. Мысалы, математик Чарльз Лютвидж Догсон өзінің математикалық жұмыстарын шын атымен жариялап, логика, балалар ертегілерін, тақпақтарды жариялау үшін Льюис Кэролл деген лақап ат таңдап алған.
Бір кездері Кеңес одағында лақап атқа тыйым салу туралы ұсыныстар айтылған оны социалистік қоғамда автор өзінің шын атын жасыратындай себеп жоқ деп негіздеген. Бұндай ұсыныстар қолдау тапқан жоқ.
Керісінше авторларға шын атымен туындыны жариялауға тыйым салып, лақап атты таңдауға мәжбүр еткен жағдайлар белгілі. Бұндай шектеулер мысалы белгілі журналист А.Аджубеяға қатысты қойылған\22,с.18\.
Бұндай жағдайды сөзсіз авторлық атты көрсетуді бұзу деп тану қажет.
Автор ешқандай атты көрсетпеуге де құқылы. Бұл жағдайда туынды жасырындықпен пайдаланылады.
Кей түрдегі өнер туындысының авторлары, көбіне бейнелеу өнерінің өзінің авторлығын белгіліеу үшін шын аттың орнына және шын атпен қоса лақап атпен қол қояды, монограмма және басқа граффикалық белгілер қояды. Бұндай белгілер әдетте суретті пайдалану кезінде қайта шығарылады, мысалы, газеттегі карикатур, соның ішінде қол қойылғаннан кейін қасына автордың шын аты көрсетілген жағдайда. Бұндай бейнелеу құралдарымен орындалған атын белгілеу, біздің ойыызша, автордың шын аты және лақап атымен қоса заңмен тең қорғалуы тиіс, өйткені олар дербес мағынада.
Автордың таңдаған атын көрсету варианты авторлық шат бойынша да еркін қолдану кезінде де туындыны пайдалануда көрсетілуі тиіс. Қазақ ССР АК-нің 488 және 490 баптарында автордың келісімінсіз туындыны пайдалануды көрсететін (регламенттейтін) баптарында, бұндай пайдалану «автордың тегін көрсетумен» рұқсат етіледі делінген, бұл сөзсіз авторлық атты көрсету құқығының мазмұнына сәйкес емес еді.
Авторлық құқық туралы заңның 19 және 20 баптарында авторлық атты көрсету талап етіледі.
Сондықтан да бұндай жағдайда пайдаланушы И.В.Савельева жазғандай «туындыны, бірінші рет автор қандай атпен шығарса, сондай атпен көрсету» жарияланбаған туындыны қандай да бір пайдалануға жол берілмейді.
Өзінің атын көрсету құқығы және пайдаланушыдардан бұндай көрсетуді талап ету, автордың белгіленген атына автордың келісімінсіз қандай да бір өзгерістер енгізуге тыйым салынатындығы туралы пайдаланушылардың міндеттерін айтады (Қазақ ССР-ң АК-нің 482-бабы). Заңда атын көрсету құқығына шектеулер де қарастырылған. Шын аттың көрсетілуі мүмкін емес жағдайда, ол міндетті емес.
Қазақ ССР АК-нің 490-бабы 4-тармағында, өнеркәсіп бұйымдарындағы туындыларды пайдалануда автордың атын көрсетпеуіне жол беріледі, өйткені пайдалануда автордың атын техникалық себептермен көрсету мүмкін емес жағдайдан басқа да себептер болуы мүмкін. Не болғанда да бұны шектен кең талқылауға болмайды.
Сондай-ақ автордң атын жария емес пайдалануда көрсету міндетті емес. Мысалы, туындыны жеке мақсатпен қайта шығаруда. (Авторлық заңның 18-ші бабы). Кейбір туындыны еркін пайдалану жағдайында атын көрсету міндетті емес, өйткені ол заңмен талап етілмейді. Автордың атын көрсету керектігі заңмен бекітілгеннің басқа жағдайдан айырмашылығы бұндай жағдайда аталған жеке мақсатта қайта шығарудан басқа, туындыны ресми түрде жария орындау (авторлық заңның 22-бабы) мен әкімшілік және соттық мақсатта туындыны қайта шығару (авторлық заңның 23-бабы). Бұндай түрмен той немесе садақа кезінде музыкалық туындыны орындауда композитордың атын жариялау егер бұл жариялау іс жүзінде мүмкін болса да міндетті емес.
Бұл жағдайдың бәрінде де автордың атын көрсету, көрсету туралы сұрақты пайдаланушы өзі шешеді.
Бірақ заңға белгілі әдіспен автордың атын көрсетуге тікелей тыйым салу белгілі.
Сонымен, 1928 ж Авторлық құқық Негізінің 9-бабымен, басқа тұлғаның туындысынан көшірме түсіріп алуға жол берілген, бірақ шын автордың көркем немесе фотографиялық туындысын, монограмманы немесе қолын көшірмеде көрсетпей және тек жеке пайдалану үшін ғана рұқсат етілген.
Бұл жерде қолы мен монограмманы көшірмеде қайта шығару, көшірмені шын туынды деп шатастырмау үшін тыйым салынған.
Туындыны құрастырушының (шығарма авторының) атын көрсету құқығында спецификалық ерекшеліктер бар екенін айту қажет.
Олардың шығармашылығының нәтижесі, қолданылған алғашқы туындылардан (авторлары аналогиялық құқыққа ие) бөлінбейтін болғандықтан, аудармашылардың, құрастырушылардың аттары сол аудармашы немесе құрастырушы екендігін білдіретіндей етіп көрсетілуі тиіс.
Әдеби туындының аудармасын шығарған кезде аудармашының атын, жазушының атының қасына көрсетуге жол беріомейді, өйткені, олар тең авторлар деген пікір тудыруы мүмкін.
- 2. Туындыға қол сұқпаушылық құқығы.
Автордың мүліктік емес жеке құқықтарының арасында, авторлық құқық туралы заңның 15-ші бабы, 1-тар, 3-тармақшасында «туындының атауымен қоса, оған қол сұғуға жол бермеу, туындыны кез келген жолмен бүлдіруге, бұрмалауға немесе өзге жолмен өзгертуге, сондай-ақ автордың ар-ожданына яки беделіне нұқсан келтіре алатын басқа кез келген қол сұғушылыққа қарсы әрекет ету құқығы (автордың беделін қорғау құқығы)» деп көрсеткен.
Бұндай жеке құқық бұрын да авторға бекітілген болатын.
Қазақ ССР АК-ң 475 бабында және 1991 ж Негізінде 135-ші бапта, «Туындыға қол сұқпаушылық құқық» қарастырылған, ал Берндік конвенцияның 6-бабының 1-тармағында «туындының бұрмалануына немесе басқа өзгеруіне жол бермеу, сондай-ақ автордың беделіне немесе ар-ожданына нұқсан келтіретіндей туындыға қандай да бір қол сұғуға жол бермеу деп бекітілген.
Қазақ ССР АК 475-бабында бекітілген туындыға қол сұқпаушылық мазмұнында, «Автордың құқықтары» сол кодекстің 482-бабында «Туындыға қол сұқпаушылықты және автордың атын қорғау» деп ашып көрсетілген. Бұл бпатың 1 және 2 тармақтарына сәйкес «туындыны жеткізуде, жарияны орындауда немесе басқа пайдалануда автордың келісімінсіз туындығына, оның атауына және авторлық атты көрсетуге қандай да бір өзгертулер енгізуге тыйым салынады.
Автордың келісімінсіз сондай-ақ туындыға,оны шығару кезінде иллюстрация, алғы сөз, соңғы сөз, комментария және қандай да бір анықтама беруге тыйым салынады».
Көріп отырғандай, туындыға қол сұқпаушылық құқық туындыны автордың келісімінсіз енгізілетін қандай да бір өзгертулер енгізуден қорғайды, соның ішінде, автордың беделі мен ар-ожданына нұқсан келтіретіндерінен қорғайды. Осылайша, туындыға қол сұқпаушылық құқық, автордың беделін қорғауға құқықтан көрі кең және оны толығымен қамтиды.
Ресей Федерациясының заңы құқықты, қарастырылып отырғанға ұқсас етіп анықтаған «автордың беделі мен арына нұқсан келтіре алатын қандай да бір бұрмалау немесе басқа қол сұғушылықтан туындыны, оның атауын қоса, қорғауға құқық (автордың беделін қорғауға құқық)». (15-баптың 1-ші тармағындағы 5-ші жол). Бұл жерде, автордың беделін қорғауға құқықтың мағынасы Қазақ ССР АК-ң 482-бабына ұқсас болып келген РСФСР АК-дегі бекітілген туындыға қол сұқпаушылық құқыққа емес, конвенциялық нормаға негізделеді.
Берндік конвенцияның 6-шы бабы шынында да авторды, оның туындысына қандай болсын өзгерістердің енгізілуінен және бұрмалауынан қорғамайды, ол тек оның беделіне, ар-ожданына нұқсан келтіретіндерінен ғана қорғайды. Бірақ та айта кеткен жөн, конвенция автордың мүліктік құқықтарының белгіленген аз ғана мөлшерін қорғауды белгілейді, бұл әр түрлі мемлекеттердің бұл сұраққа әр қалай қарауынан болған. Көптеген мемлекеттердің авторлық құқық туралы заңында бұл сұрақ ұқсас шешілген, соның ішінде Ресейде де. Бірақ та ішкі заңда жеке құқықты одан да жоғары дәрежеде қорғауға еш кедергі жоқ. Әсіресе бұл бұрынғы кеңес одағындағы мемлекетттерге қатысты, өйткені олардың Азаматтық кодексіндегі қандай да бір өзгертулерден туындыны қорғауды белгіленгенде, «автордың шығармашылық жекелігін, оның көзқарасын, ойларын, тілеулерін барынша қорғау» мақсатын көздеген.
Беделін қорғау құқығы мен туындыға қол сұқпаушылық құқықтың арасындағы айырмашылық олардың объектілерінің әр түрлеріне негізделеді. Бұл екі құқық та жеке мүліктік емес құқық болып табылса да, олардың объектілері бөлек жеке болып табылады.
Біріншінің объектісі болып, ар-ожданы, қадір-қасиеті мен іскерлік (соның ішінде шығармашылық, ғылыми) беделі табылады. Автордың беделін қорғау құқығы «ол мазмұны бойынша азаматтың немесе заңды тұлғаның ар-ожданын, қадір-қасиетін және іскерлік беделін қорғау туралы жалпы азаматтық құқықпен ұқсас келген, бірақ олардың арасында кейбір айырмашылықтар бар (қорғау тәртібі, мерзімдері және т.б)»/27,с.19-20/. Ар-ожданы, қадір-қасиетті іскерлік беделді қорғау Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 143-бабымен де қарастырылған.
Екінші құқықтың объектісі – туындыға қол сұқпаушылық құқық ол автордың туындыларында жүзеге асырылған шығармашылық жекелігі, ерекше айқындығы, бұл авторлық құқықтың объектісі болып табылады.
Бірақ та, туындыдағы автордың саяси көзқарастары, ғылыми қорытындылары немесе моральдік қағидалары бұрмаланғанда, ол бір басқа. Бұндай жағдайда автор өзінің ар-ожданы мен қадір-қасиетін қорғауды, соның ішінде «моральдық» зиянды өтеуді талап ете алады, және де туындының таралуына тыйым салу сияқты қорғау әдістерін қолдануы мүмкін.
Бірақ, туындыға автордың ар-ожданы мен беделіне нұқсан келтірмейтін, оны бұрмалайтын өзгерістер енуі мүмкін. Көптеген өзгерістер «жақсарту» мақсатымен енгізіледі және туындыны жетілдіру ретінде қарастырылуы мүмкін. Бірақ қандай болсын өзгеріс, туындының өздігін бұзады.
Бірнеше сөздің өзгертілуі немесе қайта орналастыруы сияқты жәй өзгерістердің өзі, мысалы, М. Цветаеваның өлеңіндегі «Помолись, дружок, за
бессонный дом, за окно с огнем» сөзін «ты запомни друг, тот бессонный дом. То окно со огнем» тақпақ сөзіне ауыстырылуы, туындының көркемдік формасын бұзады, яғни оның құқықпен қорғалатын элементі. Егер конвенцияда қарастырылған төменгі дәрежедегі қорғауды алсақ, онда «бұзушыға қойылған талапты негіздеу қиынға соғады».
Осы және басқа да көптеген жағдайларда, автордың ар-ожданы мен беделіне нұқсан келмейді. Бірақ та автордың шығармашылық ойы бұзылады, оны толық қорғауды туындыға қол сұқпаушылық құқығы қарастырған, ол туындыны көркемдік бейненің тұтас жүйесі ретінде, шығарылу кезінде қандай болсын өзгерістердің енуінен, ол өзгеріс қандай мақсатпен негізделсе де қорғайды; бұл құқық тек автордың ар-ожданын, қадір-қасиетін және іскерлік беделін қорғауды ғана қамтымайды.
Қарастырылып отырған құқыққа қатысты, халықаралық келісімге сәйкес критикалау заңда орын алатындығын тануға тура келеді.
Сонда да, авторлық құқық туралы заң, туындыға қол сұқпаушылық құқығын қарастырады деген қорытынды жасауға болады, өйткені ол арнайы аталған.
Одан басқа, қол сұқпаушылық құқық, кең құқық ретінде автордың беделін қорғау құқығын толығымен қамтиды.
Автордың құқық туралы заңның бабында қол сұқпаушылық құқық тікелей көрсетілгендіктен, бұл құқықты ашып көрсеткен нормаларды қарау керек. Бұндай норма Қазақ ССР АК-ң 482-бабы, және Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 977-бабы 1-тармағыны 3-тармақшасы (ерекше бөлім) болып табылады, онда «өз туындысына өзгерістер мен толықтырулар енгізуге және оның атауын қоса алғанда, туынды жарық көргенде, көпшілік алдында орындалғанда немесе өзге түрде пайдаланылғанда автордың келісімінсіз кімнің болса да өзгерістер мен толықтырулар енгізуінен туындыны қорғау құқығы (туындыға қол сұқпаушылық құқығы)». Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің Ерекше бөлімінің әрекет етуге енгізілу сәті Қазақ ССР АК-ның күшін жою сәтімен байланысты. Басқа сөзбен айтқанда, бір норма күшін жойса, бірден екінші норма күшіне енеді, ол қаралып отырған аспектідегі бірінші нормаға ұқсас келген. Осылайша Қазақстан Республикасының заңы бойынша қол сұқпаушылық құқық үзбестен автордың мүддесін оның туындысына қандай да болсын өзгерістердің енгізілуінен қорғайды.
Қазақ ССР АК-ң 482-бабының 1-2 тармақтарында және Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 977-бабы 1-ші тармағының 3-ші тармақшасында бүтіндей туындыға қол сұқпаушылық құқығын құрайтын екі дербес құқық бекітілген.
Біріншісі, туындыны, оның атауын қоса өзгеруден қорғайды, ал екіншісі автордың келісімінсіз туындыға енгізуге болмайтын иллюстрация, алғы сөз, соңғы сөз, комментарии, қандай да бір анықтама сияқты туындыны пайдалануға әсер ететін, оған қатысты сыртқы элементтерге әсер етеді. Бұл тек туындыны шығару кезінде болады. Э.П.Гавриловтың ойынша, бұндай қамтамасыз етуге автордың келісімі, тек шығарылу кезінде ғана емес, ол туындыны қандай да бір басқа пайдалану кезнде де қажет.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 977-бабы, 1-ші тармағы, 3-ші тармақшасының екінші азат жолында: «Автордың келісімінсіз оның туындысын шығарғанда безендірулер, алғысөздер, соңғысөздер, түсініктемелер немесе қандай да болсын түсіндірмелер беруге тыйым салынады». Бірақ өкінішке орай оны қайтадан туындыны шығару жағдайымен ғана шектеген.
Заң, туындыға өзгертулер енгізуге және сыртқы элементтермен қамтамассыз етуге, тек пайдалану кезінде ғана тыйым салады. Сондықтан да, туындыны коментаримен, түсіндірмемен белгілеумен және сол сияқтылармен қамтамассыз ету, мысалы, кітаптың жеке данасында берілген, музыкалық туындыны ноталық текстен бөлек жария емес орныдау кезінде және т.б. болса, бұл берілген құқықтың бұзылуы болып саналмайды.
Қазақ ССР АК-сі қабылданбас бұрын әрекет еткен авторлық құқық туралы заңда, дербес авторлық құқық ретінде, туындыға қол сұқпаушылық құқық (өзгерместік, қорғау) немесе басқа сол сияқты құқық аталмаған.
1928 жылы Авторлық құқықтық негізіндегі 18-бапта «Баспахананың, автордың тірі кезінде, оның келісімінсіз туындының өзіне, атауына, авторлық аттың көрстеілуіне өз дегені бойынша толықтырулар, қысқартулар және басқа өзгертулер әкелуге құқығы жоқ. Баспаның, сондай-ақ автордың тірі кезінде, оның келісімінсіз туындыны безендірулермен қамтамассыз етуге құқығы жоқ.
Нәтижесінде, заңда, ғылыми шығарылған, туындыға қол сұқпаушылық құқық түсінігі бейнеленді, бірақ оның мазмұны, көріп отырғандай өзгерместен, өзгертулер мен толықтырулар енгізуге тыйым салу деп бекітілген.
Э.П.Гавриловтың айтуынша, осыған байланысты қайшылық туындады, ол «бұл құқық өзінің атауы бойынша және мазмұны бойынша автордың құқығы ретінде емес, үшінші тұлғаларға қатысты тыйым салу ретінде карсетілген» дегеннен тұрады, және бұл құқықтың атауын «пайдалану кезінде туындыға аяқтық нысан беру туралы автордың құқғы» деп өзгертуді ұсынған, өйткені ол өзіне үшінші тұлғаларға қатысты өзгертулер енгізуге тыйым салуды ғана қоспайды, ол бірінші кезекте автордың өз туындысына өзгертулер енгізуге, белсенді әрекет ертуіне мүмкіндігі/27,с. 143-144/.
Автор өз туындысын өзгерткен кезде, оны аяқтап өңдейді немесе қайта өңдейд, ол қол сұқпаушылыққа құқықты жүзеге асырмайды, ол шығармашылық еркіндігін жүзеге асырады ал шығармашылық құқықтың пәні бола алмайды.
Шыққан туынды, оның объективтік формада бейнеленуі – белгілі бір уақытқа дейін ұзаратын және үзілмес процесс болуға міндетті емес. Егер туынды автордың ойынша толығымен қарастырылған болса да, оған оны қағазға жазып алуға, салуға уақыт керек болады және т.б. Шығармашылық процесінде туынды өзгереді. Бұнда бұрын жасалған оның варианты жаңасымен қамтылып кетуі мүмкін, яғни өзгертулер туындының өзіне енгізілгенде, мысалы жазушы өз қол жазбасын қысқартқанда, немесе суретші өзі салып қойған адамдар пейзажының жартысына бейнеленгенде, немесе әр түрлі эскиз түріндегі еркін мағынасын сақтап қалады, наброскалар және т.б. авторлық құқықтың дербес объектілері болып табылатын алғашқы вариантын сақтап қалуы мүмкін.
Мысалға алтын болсақ. Жазушы кітап жазып жатып және екі бөлімін жазып қойған. Бұл екі бөлімнің авторлық құқықпен қорғалатыны сөзсіз. Бірақ ол басқа бөлімін жазуға кіріседі. Бұл әрекеттерді қалай айқындауға болады? Екі бөлімнен тұратын туындыға өзгерістер енгізумен немесе үш (бес, он және т.с) бөлімнен тұратын туындыны жасауды жалғастыру? Бірақ әрине бөлімдер санын тек автор ғана анықтайды. Ол тек толықтырмайды, керісінше, екінші бөлімді жойып және туындыны бір бөлім көлемінде қалдыруы мүмкін.
Автор өз туындысын пайдалануға дайындау процесінде де және ол пайдаланылғаннан кейін де толықтыруы мүмкін. Туындының дайындық (аяқталғандық) дәрежесіне қатысты ешқандай формальді критерилер жоқ, туындының авторы мен жасалынатын сәтін де анықтау мүмкін емес, және кейін өзгертетінін де; сондықтан да автордың «туындыға аяқтық нысан беру» құқығы бұл туындыны жасауға туындыға автордың құқығын тануды білдіретін еді.
Авторлық құқық, шығармашылық нәтижесі талап етілетін белгілерге сай болғанда пайда болады және қандай болсын сәтте туындыға, сол сәтте автор қандай түрде шығарса, сондай көлемде таралады. Және қандай болсын уақытта автор оны әрі қарата дамытуы мүмкін, бірақ онымен қатар қандай болсын түрде ол аяқталған болып есептеледі, барлық басқа тұлғаларға «қол сұғылмайтын, өйткені аяқталу дәрежесі туралы сұрақты шешуге тек автор ғана құқылы.
Автордың өз туындысын өзгерту мүмкіндігіне осындай түсінік, яғни қол сұқпаушылыққа абсолюттік субъективтік құқық ретінде емес шығармашылық еркіндігі ретінде дегені, мұндай мүмкіндік неге шексіз еместігін түсіндіруге мүмкіндік береді. Кей жағдайларда, мысалы туындыны тапсырыс бойынша жасау кезінде немесе қызметтік тапсырманы орындау тәртібінде автор туындыға келісім-шарт, тапсырыс немесе қызметтік тапсырманың шарттарына сәйкес келмейтін өзгерістер (яғни, туындыны сондай түрде жасауға) енгізе алмайды.
Одан басқа, автор келісім-шартта айтылған өзгерістер енгізуге міндетті. Бұл жағдайда шығармашылық еркіндігі, басқа да еркіндіктер сияқты, жеке мүддесін қорғаудың заңмен аз қамтамасыз етілген (субъективтік құқықпен салыстырғанды) әдісі, тапсырысшы немесе жұмыс берушінің қатысты субъективтік құқығына тәуелді. Сондай-ақ бейнелеу өнері туындысының авторы, түпнұсқасы меншік құқығы негізінде басқа да тұлғаға тиесілі болатын туындыға өзгерістер енгізуге құқығы жоқ.
Авторлық құқық туралы заң авторға туындыны қайта жасауға, оранжировкалауға немесе басқа әдіспен қайта өңдеуге (қайта өңдеуге құқық) (16-бап, 2-тармақ, 10-тармақша) құқықтар берген. Э.П.Гаврилов заң ережелерінен және тәжірибеден қорытынды шығарады, онда туындыны қайта өңдеуге (қайта жасауға) құқық дербес авторлық құқық болып табылады және қол сұқпаушылыққа құқыққа кірмейді.
Туындыға қол сұқпаушылық құқық, автордың шығармашылық жекелігін қорғайтын жеке мүліктік емес құқық болып табылады.
«Қайта өңдеуге құқық» автордың басқа барлық мүліктік құқықтары сияқты, мүліктік қатынастарды яғни, туындының азаматтық айналымын реттейтін мүліктік құқық болып табылады.
Бұл құқық заңда автордың өз туындысын қайта жасау құқығы деп көрсетілсе де, қайта жасаудың өзінен өзі мүліктік мазмұны жоқ екендігін тану қажет. Сондықтан да қайта өңдеуге құқықты «туындыны қайта өңделген (өзгертілген) түрде пайдалануға құқық» деп атау дұрысырақ болар еді.
Осылайша «қайта өңдеуге құқық» өзгертілген түрде пайдалануға тыйым салуды білдіреді, ал туындыға қол сұқпаушылық құқық – пайдалану кезінде өзгертулер енгізуге тыйым салу.
Бірінші жағдайда мүліктік аспект ерекшеленеді – туындыны қандай да бір түрде айналымға шығару, ал екіншісінде – жеке аспект – автордың шығармашылық жекелігі рұқсат етілген пайдалануда сақтау.
Мысалы, егер баспа авторлық келісім-шарттың негізінде туындыны шығарса, шығару барысында автормен келісілмеген өзгертулер енгізсе (реттесе, комментаримен қамтамассыз етсе, қысқартса және т.с.с), онда туындыға қол сұқпаушылық құқықтың ғана бұзылғандығы көрініп тұр, бірақ пайдалануға мүліктік құқықтың емес.
Егер туынды автордың келісімінсіз және өзгертулермен шығарылса, онда пайдалануға құқық та, туындыға қол сұқпаушылық құқық та бұзылады.
Туындыны автор қолданған жағдайда немесе оның келісімімен қайта өңделген (өзгертілген) түрде басқа тұлғалар пайдаланса, ал кейін сол түрде екінші рет басқа тұлғалар автордың келісімінсіз пайдаланса, бұл жерде туындыны өзгертілген түрде пайдалану фактісі болса да, пайдалану кезінде өзгертулер енгізілмеген, автормен келісілген түріне қарағанда, екінші пайдаланушы туындыға ешқандай өзгертулер енгізбеген. Басқа сөзбен, соңғы жағдайда автордың жеке құқықтары емес, тек мүліктік құқықтары бұзылады.
Бұндай өзгертілген түрде пайдалануға мүліктік құқықпен пайдалану кезінде өзгертулер енгізуге жеке құқықтың арасындағы айырмашылық мәнді тәжірибелі мағынаға ие. Автордан туындыны өзгертілген түрде пайдалануға құқықты алу (қайта өңдеуге құқық), мысалы, роман бойынша түсірілген фильмді шығарарда, бұл өзгертулерді автормен келісіп қарастыру міндетінен пайдаланушыны босатпайды, яғни оған туындының жаңа қайта өңделген түрімен таныстырып көрсету, келісу, бұл жағдайда сценарий.
1.3. Туындыны халыққа жария ету құқығы.
Автордың келесі мүліктік емес жеке құқығы, ол туындыны жариялау құқығы болып табылады, оның тек өзіне ғана тән ерекшеліктері бар.
Оның бірінші ерекшелігі жоғарыда аталғандарға қарағанда, авторлық құқық туралы Қазақстан Республикасының заңында тікелей аталмаған.
Онымен қоса, Қазақстан Республикасы заңының 15-бабы, 2-тармағында автордың туындыны кері қайтарып алуға құқығы қарастырылған. Бұл нормаға сәйкес, «… автордың туындыны жариялау туралы ондай шешімінен бас тартуға құқығы бар (кері қайтарып алу)…»
Бұл шешімнен бас тарту (құқығы), яғни заңмен қамтамасыз етілген мүмкіндік деп Қазақстан Республикасы заңы «автордың жариялау туралы шешімінің заңи мағынасын таниды.»
Осыған байланысты, Қазақстанда автордың өз туындысын жариялауға мүліктік емес жеке құқығы заңмен танылады. Ал 15-ші бапта ол туралы көрсетпеу, Қазақстандық заң шығарушының бұл субъективтік құқықты мойындамау куәлігі емес, ақдақ деп санау керек. Ол Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің ерекше бөлімінен орны толықтырылған.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 977-бабы 1-тармақ 4-ші тармақшасында «белгісіз тұлғалар тобының туындыны ашуға рұқсат құқығы (халыққа жария ету құқығы)» деп тікелей бекітілген.
Халыққа жария ету құқығын автордың жеке құқықтарының арасында көрсетпей, Қазақстан Республикасы заңының 2-бабы «негізгі ұғымдар» «туындыны жариялау түсінігін береді, ол – «автордың келісімімен жариялау, көпшілік алдында орындау, қандай да бір болмасын өзге бір әдіспен эфирге беру арқылы туындыны жалпы көпшілікке алғаш рет жеткізетін іс-әрекетті жүзеге асыру» деп анықталады.
Өзінің көзқарасын негіздеуде Э.П.Гаврилов екі мысал келтірді, олар бізге өз мағынасын қазіргі кезде де сақтайтын болып көрінеді.
Біріншіден, Азаматтық кодекс туындыны жарыққа шыққан (жарияланған) деп, «егер ол басылып шығарылса немесе басқа әдіспен белгісіз тұлғалар тобына хабарланса» айтады. Егер заң шығарушы туындыны халыққа жария ету құқығымен бірінші пайдалануға құқығын бір құқық деп санаса, заң нормасында: «Туындыны жарыққа шығару (жариялау) болып оның болып бірінші басылымы саналдады» және т.б.
Екіншіден бұндай атқа құқық (атын көрсетуге құқық) және туындыға қол сұқпаушылық құқық сияқты мүліктік емес жеке құқықтар сондай-ақ қандай да бір пайдаланудан тыс жүзеге аса алмайды, ол қандай да бір пайдалану құқығымен бірге жүзеге асады, бірақ ол туындыны пайдалануға құқықпен бір құқық болады дегенді білдірмейді.
Заңда көрсетілгендей халыққа жария ету түсінігі Қазақ ССР АК-нің 472-ші бабындағы жария ету түсінігіндей құрастырылмаған (бұрын заңда белгісіз тұлғалар тобына хабарланған туынды түсінігі болса, ал қазір бұндай хабарлауды жүзеге асыратын әрекетті орындауда кемшілік жіберген).
Қазіргі заң жарияланған деп туындыны жария орындау қайта шығару жолымен жеткізетін және т.б, әрекеттерін таниды, бірақ қайта шығару немесе жария орындаудың жүзеге асуы жеке мүліктік емес құқықтың жүзеге асуына әкелсе де ол пайдалану әдісі болып табылмайды, ол туындыны халыққа жария ету құқығы.
Туындыны халыққа жария етудің ерекшелігі болып автордың оны тек бір рет жүзеге асыру мүмкіндігі де саналады. Ол туыралы заңда тікелей көрсетілген: туындыны жалпы көпшілікке алғаш рет жеткізетін іс-әрекетті жүзеге асыру жариялау деп танылады.
Бұрын әрекет еткен заңда бұлай тікелей көрсетілмесе де, көптеген зерттеушілер қарастырылып отырған ерекшелікті жариялау түсінігінің мағынасынан шығарған. Тұлғалардың кең тобына танымал болып кеткен туындыны қайталап танымал қылуға болмайды.
Бірақ, авторлық құқық бойынша әдебиетте оған қайшы көзқарас та айтылған болатын, оған сәйкес туынды жария болғаннан кейін де қаралып отырған құқық тоқтатылмайды. Ол «туынды автордың ойынша қайта өңдеуді талап етеді және автордың әрі қарай қайта шығаруда бұрын өзі рұқсат еткен басылым түріндей халыққа жеткізілуін немесе орындалуын қаламауы мүмкін» деп негізделеді/38,с.123/.
Бұндай көзқарасқа Э.П.Гаврилов «әрине егер туындыны пайдалану шарттық тәртіппен жүзеге асса, автордың әрқашан да, пайдалануға рұқсат етпеуге құқығы бар; бірақ бұндай бас тарту, туынды жарияланбаған категорияға ауысуы дегенді білдірмейді».
Құқықтық реттеу әр қашан фактілік және заңдылыққа қатысты шығуы қажет. Мысалы, автордың қайта шығару құқығы заңда ашылмаған және ашылмайды. Бірақ туындының қандай да бір материалдық нысанда бір немесе көп даналарын жасап шығару, егер ол құқық иесінің келісімінсіз жүзеге асса да қайта шығару деп танылады. Тек келісімсіз қайта шығару заңсыз деп танылады, және құқық иеі өзінің бұзылған қайта шығаруға құқығын қорғауды талап етеді.
Егер біз ұсынғандай, жариялау деп туындыны жалпы жұрттың назарына жеткізлетін әрекет деп санасақ, жариялау құқығының мағынасы, тек автор ғана бұндай әрекетті жүзеге асырады, ал басқа тұлғаларға бұл тыйым салынады дегендей болады.
Бірақ халыққа жария етудің заңда көрсетілген түсінігіне қарасақ, басқа тұлғаларды туындымен таныстыруға баытталған және автордың еркінен тыс жүзеге асқан қандай да бір әрекет халыққа жария ету болып табылмайды, ол формальді автордың құқығын бұзбайтын басқа әрекет, яғни өз өзініен халыққа жария ету құқығы өзінің нақты мазмұнынан айырылады.
Автордың келісіміндей туындыны халыққа жария ету жағдайына байланысты тағы бір сұрақ туады.
Айтылып кеткендей, еркін пайдалану заңмен тек қана «заңды жарияланған» туындыға қатысты жол беріледі, яғни, автордың келісімімен жалпы жұрттың назарына жеткізілгендеріне.
Бірақ, туынды белгісіз тұлғалар тобына белгілі болғанда іс жүзінде (кітапта немесе журналда басылған, сахнада немесе радио бойынша орындалған), бұндай жариялау заңды немесе заңсыз жүзеге асқандығы туралы әрқашан нақты белгілі бола бермейді.
Басқа сөзбен, кітаптан немесе газеттегі мақалдан үзінділерді пайдаланбақшы болған, теледидардан көрсетіліп жатқан фильмді бейне таспаға және т.б. жазбақшы болған тұлға баспа немесе телекомпанияның бұл туынды автормен арақатынастары туралы білмейді және білуі мүмкін емес, яғни туындыны басқа тұлғалардың назарына жеткізуге келісім алынған немесе алынбағандығы туралы. Іс жүзінде осыған байланысты әдетегі әдіспен туындыны пайдалану заңды болып табылады.
Бірақ, басылым немесе радиодағы хабарлама өзінен өзі автордың келісімінсіз жүзеге асырылған жағдайларда, заң талабын сақтай отырып, барлық пайдаланушыларды, мысалы, өзінің ғылыми еңбегінде басқа ғалымның кітабынан алынған үзіндіні келтірген ғалымды немесе ұнаған өлеңін магнитофонға жазып алған тұлғаны құқық бұзушылар – деп тануға мәжбүр болатын едік.
Осыған байланысты, сондай-ақ кінә болған жағдайда, жауаптылық көзделеді деген жалпы құқықтық принципке қарай, заңда бұндай пайдаланушылардың адал ниеттілік призумпциясын бекіту қажет.
Бұндай тәртіпке сәйкес тек қана жариялау автордың келісімінсіз жүзеге асқаны туралы пайдаланушыға алдын ала белгілі болған жағдайда еркін қолдануды ғана іс жүзінде заңсыз деп тануға болатын еді.
Автордың жеке құқығы, қарастырылып отырғанға ұқсастық, авторлық-құқықтық заңдарда және басқа бірқатар мемлекеттерде бар.
Мысалы, Францияның заңының 19-шы бабында «тек автордың өзі ғана өз туындысын жария етуге құқылы» деп бекіткен және, одан басқа, «ол туындыны жария етудің әдісі мен жағдайын белгілейді».
Автордың жеке құқықтарының қатарында, ГФР-ң §12-де, халықа жария ету құқығын, «оның туындысы жариялана ма? және қандай әдіспен жарияланатындығын автор өзі шешуге құқылы» (1-тармақ) және, одан басқа, «автордың келісімімен туындыны халыққа жария етпес бұрын, немесе оның мазмұнын жеткізбес бұрын, авторда өз туындысының мазмұнын халыққа айту немесе беру құқығы сақталады» (2-тармақ).
Жапония заңы моральдік құқықтар арасында туындыны халыққа танымал ету туралы авторлық құқықты қарастырған. Бұл заңның 18-ші бабына сәйкес автор әлі халыққа танымал болмаған туындысын, халықа танымал етуге немесе оны ұсынуға құқылы (бұл автордың келісімінсіз халыққа танымал болған туындыларға да қатысты). Дәл осындай құқықты автор, әлі халыққа танымал болмаған, оның шығармаларынан туындаған шығармаға қатысты да иеленеді.
Кейбір заңдарда (мысалы Франция және Жапония) тек қана автор барлық жағдайда жария етуге байланысты сұрақты шешуге құқылы делген. Бұндай жағдай, дыбыс туындыларына жиі қарастырылады.
Халықаралық конвенцияларда халыққа жария ету құқығына ұқсас қандай да бір құқық көрсетілмеген. Берндік конвенцияға мүліктік емес құқықтар туралы ережені қосу кезінде (1928ж) «туындыны жарыққа шығару мүмкіндігін шешу құқығын» қарастыру туралы ұсынылған, ол сондай-ақ «жариялауға құқық» деп те белгілі. Бірақ бұл сұрақты талқылауда, әр түрлі мемлекеттерде бұл құқықа қатысты әр түрлі ұсыныстар болғандықтан, пікірлер бөлініп кетті де бұл құқықты қосу туралы қолдау таппады, ал әрі қарай бұл қаралмаған.
Кері қайтарып алуға құқық. Ресей Федерациясының заңы бойынша ол, туындыны халыққа жария ету құқығының құрамды бөлігі. Кері қайтарып алу құқығын Ресей және Қазақстан заңдары бірдей етіп көрсеткен.
Қазақстан Республикасының заңының 15-бабы 2-тармағына сәйкес «Бұрын қабылданған шешімнен пайдаланушыға келтірілген зиян, соның ішінде оның айырылып қалған пайдасы өтелген жағдайда автордың туындыны жариялау туралы ондай шешімнен бас тартуға құқығы бар (кері қайтарып алу құқығы). Егер туынды жарияланып кеткен болса, автор оны кері қайтарып алатыны туралы жария түрде хабарлауға міндетті. Бұл ретте ол туындының бұрын дайындалған даналарын өз есебінен қайтып алуға құқылы.
Қызметтік туындыларды жасаған кезде бұл тармақтың ережелері қолданылмайды.»
Осындай құқық іс жүзінде Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 977-бабының 2-тармағында да бекітілген.
Егер халыққа жария ету құқығы ол автордың өз шығармашылық еңбегінің нәтижесін қоғамға таныстыру болса, кері қайтарып алу құқығы қарама қайшы функцияны атқарады, ол авторға оның туындысы белгісіз тұлғалардың кең тобына танымал болуына бас тартуға рұқсат етеді.
Бұрын әрекет еткен СССР заңына бұндай құқық белгісіз болған. Бірақ көптеген шетел мемлекеттерінің заңында ол бекітілген. Осыған байланысты кеңес әдебиеттерінде бұндай норманың енгізілуінің керектігі бірнеше рет айтылған, өйткені «автордың көркемдік және ғылыми көзқарастары уақыттың ағымымен өзгеріп отыруы мүмкін, сондықтан да ол өзінің халыққа жарияланған туындыларында айтылған идеялармен ережелерімен келіспеуі мүмкін».
Э.П.Гавриловтың пікірі бойынша бұндай құқық кеңес заңына белгісіз болса да, бұл кеңестік авторлық-құқықтық доктрина оны елемейді дегенді білдірмейді, ал автордың келісімінсіз басқа тұлғалардың назарына жеткізілген туындыны, автордың пайдалануға тыйым салу құқығының кері қайтарып алу құқығымен ұқсас белгілері бар.
ҚОРЫТЫНДЫ
Авторлық құқық проблемасын қарастыруда дұрыс шешім қабылдау мемлекет пен қоғам үшін өте маңызды. Авторлық құқық 18-19 ғасырларда кейбір европалық мемлекеттерде пайда болып, бүгін бүкіл дүние жүзіне таралған. Баспагерлердің құқығын қорғау әдісінен ол әлеуметтік, мәдени және экономикалық дамудың мықты факторына айналған. Мемлекетіміз автордың жеке құқықтарын қорғауға жағдай жасай отырып және де туындылардың пайдаланылғаны үшін сыйақы алу жағдайын қамтамасыз ете отырып, адамдардың шығармашылық белсенділігінің жоғарлауына, шығармашылықтың барлық салаларындағы туынды санының өсуіне әсерін тигізіп отыр.
Автордың құқықтары мүліктік емес жеке және мүліктік болып бөлінеді. Мүліктік емес жеке құқықтар туралы Қ.Р-ның «Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы» заңының 15-бабында және Қ.Р-ның АК-ның 977-бабында бекітілген. Бұл баптарда жеке құқықтардың төрт дәрежесі көрсетілген. Тағы бір бесінші жеке құқық – еркін пайдалану құқығы – 17-баптың 1-бөлігінде көрсетілген.
Авторлық құқық – туындының авторы ретінде танылу, яғни авторы болып саналу құқығы. Ол авторлық атқа құқықпен сәйкес келмейді.
Автордың фактілік еңбекті жасауына байланысты оны бекітуі және құқықтық бейнесі болып табылады.
Авторлықты басқа тұлғалар иемденген жағдайда, автор, басқа құқыққа емес, осы авторлық құқыққа сүйене отырып, өз мүддесін қорғауды талап етеді.
Авторлық атқа құқық дегеніміз туындының пайдаланылу жағдайындағы автордың атын көрсету әдістеріне құқық. Заңда есімді көрсетудің мүмкін болатындай үш әдісі көрсетілген: шын есім, лақап есім (бүркеншек есім), есімін көрсетуден бас тарту (жасырындық).
Есімге авторлық құқық кез келген жеке тұлғаға тиесілі есімге жалпы азаматтық құқықпен сәйкес келмейді.
Автордың атын көрсету әдісі авторлық шарт жасалған жағдайда, онда бекітілуі тиіс. Одан кейін автор да пайдаланушы да біржақты авторлық аттың көрсетілу әдісін өзгертуге құқығы жоқ.
Егер туынды лақап атпен немесе жасырындықпен пайдаланылып жүрсе, автордың шын атын білетін тұлғалар (оның ішінде автормен авторлық шартқа отырған пайдаланушы), автордың келісімінсіз оның шын атын ашуға құқығы жоқ.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:
1.«Авторды қорғау руханиятты қолдау» Оразалиев С.Ш. А – 2000.
2.Авторлық құқық және сабақтас құқықтар терминдерінің ықшам сөздігі. Ақыпбекұлы Д.Ж. А – 2000.
- Макагонова Н.М. «Авторское право» М – 2000.
- Казаков Ю.В. «Защита интеллектуальной собственности». М – 2002.
5.Серебровский В.И Вопросы советского авторского права. – М., 1986.
6.Антимонов Б.С., Флейшиц Е.А. Авторское право. – М., Гостюриздат, 1987. 7.Табуцадзе Ю.П. Личные неймущественные права авторов пройзведений интеллектуального творчества: Автореф. дисс на сойскание уч. степени канд юрид. наук. — М., 1987.
8.Кириллова М.Я. Развитие советского авторского права. – Свердловск: издательство УрГУ., 1982.
9.Иоффе О.С. Советское гражданское право (курс лекций) – ЛГУ,1975.
10.Ромовская З.В. Право авторства.//Проблемы советского авторского права. – М., 1979.
11.Гаврилов Э.П. Советское авторское право. Основные положения. Тенденции развития. – М.: «Наука», 1984.
12.Савельева И.В. Правовое регулирование отношений в области художественного творчества. – М.: МГУ,1986
