1мм3 қанда эритроцит саны – 5 млн-ға жақын
1 гр. Май ыдырағанда бөлінетін энергия-38,9 кДж
1гр. көмірсу ыдырағанда бөлінетін жылу мөлшері-17,6кДж
14-15 жастағы жасөспірімдердің қалыпты ұйқысының уақыты-8 сағат
Абиогенез – тіршіліктің пайда болуын бастапқы бейорганикалық қосылыстардан біртіндеп орг.қосылыстардың түзілуі арқылы түсіндіретін ғылыми теория.
Автотомия — өздігінен құйрығын үзу
Агроценоз – мәдени өсімдіктерден тұратын биогеоценоздар.
Агроценоздарда – тыңайтқыш қолдан беріледі
Агроценоздың биогеоценоздан айырмашылығы – қосымша энергия жұмсауы
Ағзадағы күрделі биологиялық сүзгіш – бүйрек
Ағзалардың бірдей тіршілік ортасының бірдей тіршілік жағдайларына көшкен кездегі ұқсас белгілерінің дамуы – Конвергенция
Ағзалардың белгілі бір ортаға өзінің тіршілігін сақтап бейімделуі – табиғи сұрыпталу
Ағзада Н дәрумені жетіспегенде тері ауруы дерматит пайда болады
Ағзадағы заттардың ыдырауы — диссимиляция
Ағзаның гуморальдық реттелуіне қатысатын ұлпа – Дәнекер
Ағзаның иммунитет жүйесін құрайтын қан компоненті – лейкоцит
Адам ағзасындағы бауырдың негізгі қызметі – мүшелердің тіршілігінен пайда болған ағзадағы улы заттарды залалсыздандыру
Адамның омыртқа саны-33-34
Адам өкпесі неше бөліктен тұрады-2
Адам бұлшықетінде түзілетін ақуыз – миозин
Адам жасушасындағы жұп аутосом хромосомалар – 23
Адам қарын сөлінің құрамында болатын тұз қышқылы – бактерияларды өлтіреді және ферменттердің белсенділігін арттырады
Адам ұйқысы қанғанда – мин.заттар көптеп бөліне бастайды
Адам ұрығында жүйке жүйесінің түзілуі басталады – 3 апталық ұрығында
Адам экологиясы – адамның тіршілігіне қатысты экология саласы
Адамда аталық жыныс жасушаларының атауы-сперматозоидтар
Адам жүрегінің бөлігі – 4
Адам демалуға болатын ауадағы оттегі мөлшері-21 пайыз
Адам ағзасы мүшелері қызметіне қарай бөлінеді – 12 мүшеге
Адам өмірінің ұйөымен өтуі – үштен бірі
Адамға бөсір ауруын тудыратын жұмыр құрт — ішексорғы
Адамның қаны – иммунды қызмет атқарады
Адамның және жас баланың тік ішегінде паразиттік тіршілік ететін жұмыр құрттар типі – үшкірқұрт
Адамның тәулік сайын түсетін шашының саны-100
Адамның бүйенінде тіршілік ететін жұмыр құрт – үшкірқұрт
Адамның шығу тегін,тарихи даму кезңдерін зерттейтін ғылым саласы-антропология
Адам мен жануарлардың мінез-құлығын зерттейтін ғылым-этология
Азональдылық – табиғат белдеулерінің жүйелілік тәртібінің ауытқуы
Айқын өзгергіштік – түрдің сыртқы орта жағдайларының әсерінен өзгеріске ұшырауы. Бұл өзгергіштік тұқым қуаламайды. Қазіргі кезде модификациялық өзгергіштік деп аталады.
Айқын емес өзгергіштік — организм гендерінің немесе хромосомаларының өзгеруі.
Жас\лар бөліну кезінде барлық гендер екі еселенеді, өзгеріске ұшырағандар ұрпаққа беріледі. Ол әртүрлі сыртқы орта факторларының әсерінен гендердің өзгеруі болып табылады.
Айқас тозаңданатын өсімдіктер селекциясында әр түрлі тармақтары өзара тозаңдандыру – Линияаралық гибридтер
Айқұлақ ұрықтанғаннан кейін жұмыртқада дернәсіл дамиды
Аксон тармақтарының ұшы — рецептор
Ақсу-Жабағылы – Талас Алатауы, 1926
Ақуызды ыдырататын фермент — пепсин
Алакөл – Алматы облысы, 1998
Алғашқы аңдар мекені — Австралия
Аллель – белгінің дамуын анықтайтын гендердің бір немесе бірнеше жұбы
Аллельдік гендердің орналасуы – гомологты хромосомада
Аллополиплоидия — әр түрлі түр және туыстардың тұтас геномдарын қосу
Алматы – Іле Алатауы, 1931
Алқа тұқымдасынын гүліндегі күлте жапырақшаларының саны-5
Алғаш рет темекі теңбілі вирусын ашты-1892ж.Д.И.Ивановский
Алғаш құрлыққа шыққан омыртқалы жануарлар-қосмекенділер
Амплификация – ДНҚ-ның немесе геннің санының бірнеше есе өсуі
Амилаза – сілекей құрамында көмірсуларды ыдырататын фермент
Амин қышқлының құрамына кіретін топтар – СООН, NH2
Анемохория – ауа ағынымен жемістердің таралу типі(қайың, жөке, бақбақ, терек, мақта, орхидея)
Ана құрсағында нәрестенің дамуы-280 күн
Аналықтың жуандаған жері-жатын
Антигендер – қанда және басқа ұлпаларда антидене түзетін ағза үшін бөгде заттар
Антибиотиктер – микробтардың өсуін тежеп, оларды жоятын заттар
Антидене – ағзаға бөгде протеиндер енгенде түзіліп, оның зиянды әсерін жоятын протеинді заттар
Анаболизм – тірі орг\дің қоршаған ортадан түрлі заттарды алып, өзінің тіршілік қажетіне айналдыру процесі
«Анализатор» деген ұғымды алғаш атаған ғалым — Павлов
Аналогтік мүше – атқаратын қызметі ұқсас, шығу тегі, дамуы әртүрлі мүшелер.
Антропогендік ландшафтылар – адамның тікелей немесе жанама әсер етуінен өзгерген табиғи кешендер жиынтығы
Антропогенез – антропология ғылымының, адамның шығу тегін, тарихи даму кезеңдерін және нәсілдік ерекшеліктерін зерттейтін саласы.
Антропология – адамды жан-жақты зерттейтін кешенді ғылым.
Антропоморфоз – адам эволюциясындағы арғы тектерінің дене құрылысында адамға тән сыртқы келбеттің пайда болуы.
Арал мен Каспийде кездесетін гүлге ұқсас көп аяқты — Актиния
Арахноидит деген – мидың торлы қабықшасының қабынуы
Ароморфоз – орг\дің қарапайымнан күрделіге қарай дамуы; эволюцияның негізгі бағыты; эволюциялық өзгерістердің құрылым деңгейлерін күрделендіретін бейімділік; әр алуан тіршілік жағдайында пайда болып, ағзаның құрылым деңгейін күрделендіретін эволюциялық өзгеріс
Аршаның бүрінен – дәрі жасалады
Архантроптар – геологиялық замандарда тіршілік етіп, кейіннен жойылып кеткен адамдардың жиынтық тобы(ежелгі адамдар, Ноmo erectus)
Асқазанның бұлшықеті – бірыңғай салалы
Ас қорыту жүйесінде суды көбірек сіңіретін мүше – тоқ ішек
Асқорыту жүйесінің қоректік заттарды сіңіруге қатысатын бөлімі – аш ішек
Асқорыту жүйесінің гуморальдық реттелуі – қан арқылы хим.заттардың олардың жұмысына әсер етуі
Ас қорыту жүйесінің мүшелерінің жұмысын бұзатын зат-алкоголь
Астық тұқымдасында бір үйлі өсімдік — жүгері
АТФ синтезделетін өсімдік жасушаларының органоиды – пластидтер
Ақуыз(нәруыз)молекуласының мономерлері-аминқышқылдар
Ата-тегі арқылы берілетін белгілерді зерттейтін генетикалық әдіс — гибридологиялық
Атавизм – бір түрге жататын орг\дің кейбір дараларында арғы ата тектерінде болатын жеке мүшелердің оқта-текте пайда болуы
Атмосфера – Жердің ауа қабаты
Аустралопитек – адамтектес маймылдардың геологиялық замандарда тіршілік етіп, кейіннен жойылып кеткен тобы(оңт.маймылы)
Ауа температурасы 120-200аралықта себіледі – темекі
Ауылшаруашылық өсімдіктерге зиян келтіретін бунақденелі – астық қиғысы
Ауылшаруашылық малдарының терісіне жұмыртқа салатын – бөгелектер
Ауылшаруашылық зиянкестеріне қарсы қолданылады – сарымсақ
Ауырсынуды сезетін сезім — ноцицептор
Аутэкология – жеке орг\дің тіршілігін табиғи ортамен байланыстырып зерттейтін экология саласы
Аутбридинг – туыс емес дараларды шағылыстыру
Ашық жерде тіршілік ететін орг-дің жауынан қорғануы үшін қажетті бейімделушілік – бүркеніш рең
Аэробионттар – тіршілігінің бір кезеңдері ауа кеңістігінде өтетін орг\дер.
Әлеуметтік дарвинизм – қоғамның тарихи даму себептерін тікелей биологиялық тіршілік үшін күрес және табиғи сұрыпталу заңдылықтарымен түсіндіретін кертартпа теория
Әлеуметтік жүйе – адам қауымдастығын қамтитын эколог.жүйелер
Әлеуметтік экология – адам қоғамына қатысты эколог.зерттеулер саласы
Бактериялар – біржасушалы, ядросы толық қалыптаспаған ағзалар
Бактерия талшығының маңызы – қозғалуға
Бактерияның споралары топырақта сақталады – 20-30 жыл
Бактериофагтар – бактерияның ішінде дамитын вирустар
Бақаның алдыңғы аяғының бөлімдері – қар, білек, алақан
Бақаның табанының саусағының саны — 5
Балықтарда ми пайда болды — Палеозой
Балық, қосмекенді және сүтқоректілердің ішкі мүшелерінде паразиттік тіршілік ететін құрттар – трематодтар
Балық бауырында, етінде, жұмыртқада болатын ағзада калий мен фосфор тұздарының алмасуын реттейтін дәрумен – Д витамині
Балықтардың қанайналым жүйесі – бір қанайналым шеңбері
Барсакелмес – Барсакелмес аралы, 1939
Балдыр жасушасына жасыл түс береді-хроматофор
Бастапқы жалпы өнім – белгілі бір уақыт аралығында өсімдіктердің фотосинтез процесінде түзілген орг.заттардың жалпы мөлшері
Бастапқы(І реттік)өнім – белгілі бір уақыт аралығында белгілі бір аудан не көлем өлшемінде продуценттер түзетін орг.заттардың мөлшері
Бастапқы таза өнім — өсімдіктердің тыныс алуына қатыспайтын бастапқы жалпы өнімнен қалған әрі консументтер мен редуценттердің қажетіне жарайтын өнім мөлшері
Батыс Алтай – Шығыс Қазақстан облысы, 1992
Бауыр мен ұйқы безінің өзектері ашылатын мүше – Ұлтабар
Бауыр мен бұлшық ет мүшелерде глюкозадан түрленеді – гликоген
Бауыр өзегі ашылады-ұлтабарға
Бауырсорғыштың дамуы: жұмыртқа-кірпікшелі дернәсіл-құйрықты дернәсіл-құйрықсыз дернәсіл-циста-ересек ағза
Бауырсорғыштың қоректенуі – тек бауыр жасушаларымен?
Бейімделушілік – орг\дің қоршаған орта жағдайларында тіршілік ету үшін белгілі қасиеттерінің пайда болуы.
Бейорг.заттарды сіңіріп, орг.заттарды түзетін ағзалар — өсімдіктер
Безгек ауруын қоздыратын паразитті ашқан-А.Лаверан
Безгек паразитінің таралуы – эритроциттер арқылы
Бентос – құрлықтағы су айдындарының және теңіздердің терең қабатында, су түбінде тіршілік ететін орг\дер жиынтығы.
Бидайдың аталығы — 3
«Биогенді заттар» — тікелей тірі орг\дің қалдықтары және олардың тіршілік әрекеттерінен пайда болған заттардың жиынтығы.
Биоәртүрлілік – Жер шарындағы орг\дің түр жағынан көптүрлілігі.
Биогендік миграция – биосферадағы хим.элементтердің тірі орг\дер арқ.үнемі айналымда болуы
Биогенез – тіршіліктің пайда болуын тікелей тірі орг\дің тіршілік әрекеті арқ. түсіндіретін ғылыми теория
Биогенетикалық заң — әрбір дара өзінің жеке дамуы кезінде өз түрінің тарихи дамуын қысқаша қайталауы.Авторы – Ф.Мюллер және Э.Геккель
Биогеографиялық аймақтар – Жер шарында тірі организмдердің таралу заңдылықтарын айғақтай түсетін әрі кең ауқымды қамтитын аумақтар
Биогеоценоз – тарихи даму барысында белгілі бір кеңістік аймағында қалыптасқан тірі орг\дер мен табиғи орта жағдайларының табиғи бірлестігі
Биожанама заттар — әрі тірі орг\дің, әрі қоршаған орта заттарының қосылуынан пайда болған заттар жиынтығы
Биол-қ айналым – табиғаттағы экожүйелердің өз ішінде үнемі жүріп отыратын табиғи процесс. Оны кейде ішкі айналым деп те атайды.
Биол-қ ластану – орг\дің әртүрлі жұқпалы аурулармен залалдануы
Биол-қ өнімділік – белгілі бір уақыт аралығында, белгілі бір аудан не көлем өлшемінде экожүйелерде түзілетін орг.заттардың мөлшері
Биол-қ прогресс – түрдегі даралар санының артуы, ареалдың кеңеюі, жаңа түрлердің түршелердің популяцияның пайда болуы.
Биол-қ регресс – биол-қ прогресске кері процесс.
Биомасса – белгілі бір өлшем бірлігі б\ша алынған бір түр дараларының, бірнеше түр топтарының немесе орг\дер бірлестігінің, не құрғақ немесе кептірілмеген жалпы салмағы.
Биосфера – Жер ғаламшарының тіршілік аймағы таралған қабаты
Биосферада атом энергиясын пайдаланғанда – радиоактивті сәулелер жинақталады
Биосфера өзін-өзі реттейді – зат пен энергия айналымы болса
Биосфера тіршілігін тұңғыш рет 1802 жылы енгізген – Ж.Б.Ламарк
Биосфера эволюциясы – Жер ғаламшарында тіршіліктің пайда болуы, оның үнемі өзгеруі және дамып отыруы
Биосфералық мониторинг – биосфера щегіндегі ауытқуларға бақылуы жасау, баға беру және болжау
Биосфералық қорықтар – халықаралық деңгейде қорғауға алынған қорықтар
Биосфераның біртұтастылығы – табиғаттың барлық құрамбөліктерінің біртұтас жүйе ретінде қарастырылуы
Биттердің ауыз мүшесі-шаншып сорғыш
Бластула-бір қабатты ұрық
Биоэкология – тірі организмдер биологиясын, оның тіршілік ортасындағы өзгерістерін, адамның іс-әрекетімен байланыстырып зерттейтін экология саласы
Биоэкологиялық мониторинг – тірі организмдердегі бақылау жасау, баға беру және болжау
Бөбек кезеңі – 1 жасқа дейін
Біздің ең алға басқан ата-тектеріміз – нендертальдықтар
Бір-бірінен екі жұп белгі бойынша ажыратылатын дараларды шағылыстыру – дигибридті шағылыстыру
Бір жасущада – 1000-ға дейін ақуыздың түрі болады
Бір өсімдіктің бүршігін алып, екінші өсімдікке будандастыру – телу
Бір үйлі өсімдік — қияр
Бір тәулікте ересек адамға қажетті майдың мөлшері – 100г
Бір түбірлі тістер – иттіс, күректіс
Бірінші болып таза асқазан өлін алған ғалым – Павлов(сілекей безін және қарындағы астың қорытылуын зерттеген)
Бірінші ретті консументтерге жататындар — өсімдікқоректі жануарлар
Бунақденелілер арқылы айқас тозаңданатын өсімдік – шие
Бунақденелілердің құрлықта дамитын дернәсілі – нимфа
Бунақденелілердің кеңінен таралу дәуірі – Кайнозой
Бунақденелілердің қанының атқаратын қызметі – қоректік заттарды тасымалдайды
Бунақталған тамырсабағы бар споралы өсімдік — қырықбуын
Бүйректен әрбір 5 минут сайын ересек адамда сүзілетін қанның мөлшері – 5л
Бүйректің сыртқы қабаты – қыртыс қабат
Бүйректің пішіні-үрмебұршақ тәрізді
Бүйректің орналасуы-бел омыртқаның екі жағы
Бүйректің ең қауіпті ауруы — Нефрит
Бүркеніш рең – шөлді мекендейтін кесірткелер, арыстандар, қарақұйрықтардың сары түсінің басым болуы
Бүршіктік қатар(вариация) – түрлі жеміс ағаштарының бүршіктеріндегі өзгергіштік
Бұғылардың негізгі азығы – Кладония
Бұлшық ет жұмысына қажетті энергияның босап шығуы – орг.заттардың ыдырауынан
Бұлшық ет пен жүйке жүйесінің жұмысына әсер етеді – В дәрумені
Бұршақ тұқымдасының түрлер саны – 12000
Бұршақ тұқымдастары өте бай – ақуызға
Бұршақтұқымдастарға тән – 1 аналық, 10 аталық
Бұта тәрізді қыналар өседі – қарағайлы орманда
Былқылдақденелілердің үккісінің қызметі – қорегін қырып жейді
«В» дәрумені бұлшық ет пен жүйке жүйесі жұмысына әсер етеді
«В1» дәрумені — сүт, жұмыртқа, жемістерде
«В2» дәрумені – ұрықтың(баланың) дамуына әсер ететін дәрумен
«В6» дәрумені жетіспегенде қояншық, селкілдеу ауруына себеп болады
«В12» дәрумені жетіспегенде қан аздық ауруына ұшырайды
Вариациялық қатар – белгінің өзгеруіне қарай орналастырылған сан арқ. берілген өрнек
Вавилов – популяцияның генетикалық құрылымын, «Тұқым қуалайтын өзгергіштіктегі ұқсас қатарлар» заңын зерттеген ғалым
Вектор – генді бір жасушадан басқасына тасымалдай алатын плзмадан немесе сақина тәрізді вирус ДНҚ-нан алынған ДНҚ молекуласы
Витаминді алғаш тапқан — Лунин
Витализм – тіршіліктің пайда болуын орг\дің өзінде болатын ерекше тіршілік күшімен байланыстырып түсіндіретін идеалистік көзқарас
Вирус – жасуша иесінің ішінде дамитын нуклеин қышқылы және протеиннен тұратын инфекциялық ағза
Вольвокстың жасыл эвгленадан ерекшелігі – шоғырланып тіршілік етуге бейімделген
Ғаламшарымызда орамжапырақгүлділер тұқымдасының түрлері-3000
Гаметалар – жануарлар мен өсімдіктердің гаплоидты жыныс жасушалары
Гарвей – қан айналуды ашты; «барлық тіршілік жұмыртқадан пайда болды»
Гейдельберг адамы – геологиялық замандарда өмір сүріп, кейіннен жойылып кеткен, қаңқа қалдықтары табылған архантроптардың жеке тобы. Аты Германиядағы қаңқа сақталған қаланың атымен аталған
Геккель – экология терминін енгізген
Гемикриптофиттер – жер бетіндегі өркендері қыста үсіп қалатын, ал пиязшықтары сақталатын өсімдіктер тіршіліктің мына формасына жатады
Гемофилия – ерекше протеинді заттың болмауы салдарынан қанның ұюымен сипатталатын, анасы арқ. тұқым қуалайтын еркекке тән ауру
Ген – хромосоманың белгілі бөлігіне орн\қан тұқым қуалай ақпаратының генетикалық өлшем бірлігі
Геном – жасуша хромосомасы немесе ағзаның гендерінің гаплоидты жиынтығы
Генетикалық карта – генетикалық рекомбинация негізінде жасалған хромосомадағы жеке гендердің орналасу ретін көрсететін сызба
Генетикалық код – ДНҚ немесс РНҚ-ның амин қышқылдары арқ. протеин түзетін кодондарының кезегін тұқым қуалау ақпараты түрінде нуклеин қышқылдары молекуласында жазу жүйесі
Генетикалық анализ – ағзаның тұқым қуалау қасиетін зерттейтін әдістер жиынтығы
Генетикалық инженерияның тарихын тұңғыш ашқан ғалым – Е.Сирс
Генетикалық зерттеу әдістеріне жатпайтыны – биохимиялық әдіс
Гендер банкісі – рекомбинантты ДНҚ негізінде алынған белгілі ағзалардың гендердің жиынтығы
Генотип – ағзалардың фенотипінде көрінетін гендер тобы
Генотипінде бір геннің екі аллелі болатын ағзалар — гетерозиготалы
Генофонд – популяциядағы белгілі жиілікпен кездесетін гендердің жиынтығы
Геномдық мутация – жасушалардағы хромосомалар санының өзгеруіне байланысты болатын өзгергіштік
Геогр.қабық – Жер шарының барлық сыртқы қабатын алып жатқан біртұтас аумақ жүйесі
Геожүйе – табиғат кешендерін біртұтас қамтитын аумақ
Геоэкология – жер қыртысына байланысты экологиялық зерттеулер саласы
Геогр.айналым – табиғатта заттардың айналымы тұратын әрі Жер шарын толығымен қамтитын процесс. Кейде биосфералық айналым деп те атайды
Гетерозигота – белгілі геннің әр түрлі жұп аллелі гомологты хромосомаларда орн\қан әр түрлі гендер
Гетерозиготалы ағзада бір ғана белгісі бойынша түзілетін жұп гаметасы – 2
Гетерозиготалы генотипті анықта-Аа
Гетерозис — әр түрлі екі тұқымды шағылыстырғандағы бірінші ұрпақ особьтарының өнімділігі, өсімталдығы, салмағы т.б. қасиеттерінің ата-анасынан артық болуы
Гиалоплазма – цитоплазманың түп негізі
Гибрид, будан – генетикалық әр түрлі пішіндерді шағылыстырғанда пайда болатын гетерозиготалы гендер
Гидраның дене қуысының саны-1
Гидраның қорегі – ұсақ шаянтәрізділер, балық шабағы, бунақдене дернәсілі
Гидраның жынысты көбею — күзде
Гидробионттар – гидросфера қабығында тіршілік ететін орг\дер жиынтығы
Гидросфера – Жердің су қабаты
Гидросфераның ең терең жері – Мариан шұңғымасы
Гидрохория – су арқылы таралу типі(қамыс, жалбыз, тұңғиық, қияқ, қоға)
Гирудин – сүлік бөліп шығаратын ерекше зат
Гистон – хромосомада құрылыс қызметін атқаратын ақуыз
Гистондар кездеседі – жануарлар мен өсімдіктердің жасушаларының ядросында
Гликолиздің оттекті ыдырауы кезіндетүзіледі – 2600 кДж
Гомеостаз – тіршілік деңгейлерінде жүретін биол.процестердің сыртқы ортаның түрлі өзгерістеріне қарамай өзінің құрамы мен қасиеттерінің тұрақтылығын сақтай алатын жағдайы
Гомозигота – гомологты хромосомада белгілі геннің бірдей жұп аллелдері орн\қан диплоидты ағза
Гомозиготалы генотипті анықта —ВВ
Гомологиялық мүше – шығу тегі мен құрылыс бірдей, атқаратын қызметі әртүрлі мүшелер.
Гондвана – Пангея құрлығының бөлінуінен пайда болған құрлық
Гонадалар – жыныс жасушалары қалыптасатын жыныс жүйесінің мүшесі
Гормон дегеніміз – биологиялық активті заттар
Гормондардың белгісі мен қасиеттеріне жатпайтыны – дене қуысына заттарын бөлу
Гүлді өсімдіктердің көбеюі – тұқыммен
Гүлдердегі гүлсағақтарының ұзындығы әр түрлі болғанымен бір деңгейде орналасқан гүлшоғыры – Қалқанша
Гүлшоғырдың биологиялық маңызы – тұқым мен жемісті көп беру
Ғаламдық экология – бүкіл Жер шарын қатысты эколог.проблемалар
Даралардың айналадағы әр түрлі күрделі орта жағдайларымен қарым-қатынасын
Ч.Дарвин тіршілік үшін күрес деп атады
Дайын органикалық заттарды пайдаланатындар-консументтер
Дәрумендер ферменттердің түзілуіне қатысады
Дегенерация – орг\дің кейбір мүшелерінің жойылып, биолог.маңызын жоғалтуы(құрттардың асқорыту, тынысалуының жойылуы)
Денатурация кезінде нәруыз — өзгеріске ұшырайды
Дивергенция – туыстық форма белгілерінің ажырауы, түрлердің ішінде тіршілік ету жағдайының өзгеруінен түр белгілер ажырап, даралардың жаңа тобы түзіледі.
Дигибридті будандастыру – бір-бірінен екі жұп белгі бойынша ажыратылатын дараларды шағылыстыру
Дигибридті будандастырудағы Ғ2 ұрпақта фенотипі төрт түрлі генотипті көрініс береді – 9:3:3:1
Диморфизм – орг\дің жыныстық жағынан ерекшеленуі.
«Динозаврлар дәуірі» болып есептелетін заман — Мезозой
Диплоидты ядроның митозды жолмен бөлінген кезде түзілетін хромосомалардың жиынтығы – диплоидты
Дисахаридтерге жататын — сахароза
Дискреттілік – тірі орг\дер құрылысының жекеленген деңгейлік құрылымдарының көрінісі.
Делеция – хромосомалардағы немесе цитоплазмадағы генетикалық материалдың бөлініп қалуы
Демоэкология – популяцияның ортамен, популяцияның ішкі үдерістерімен тура және кері байланыстырып зерттейтін экология бөлімі.
Диплоид – хромосомалардың толық жиынтығы
Дифтерия ауруына қарсы егілетіні – емдік сарысу
ДНҚ молекуласына кіретін – 4 типті нуклеотид
ДНҚ – төрт нуклеотид өзара байланысқан қос тізбекте генетикалық ақпарат сақталған жоғары молекулалық полимер
ДНҚ-полимераза – бір тізбекте ДНҚ-дан қос тізбек синтездейтін фермент
ДНҚ-лигаза – қос тізбекті ДНҚ-ның біреуі үзіліп қалғанда фосфоди эфир байланысын қалыптастырып, үзілген жерді «тігетін» фермент
ДНҚ-ның жабысқақ ұшы – ДНҚ-ны әр түрлі рестриктазалармен үзгенде ДНҚ-ның ұшында пайда болған бірнеше нуклеотидтерден тұратын ДНҚ-ның бір тізбегі.
Долана ағашының түрін өзгерткен сабағының атауы – Сояулар
Долана тұқымдарының таралу жолы — жануарлар
Доминанттық – гетерозиготалы ағзаның бір аллелінің ғана фенотипте көрінуі
Досмұхамедов Халел – 1922ж «Жануарлар» оқу құралын жазған
Дриопитек – адамтектес маймылдардың геологиялық замандарда тіршілік етіп, кейіннен жойылып кеткен тобы.(ағаш маймылы)
Дупликация – белгілі бір бөлікте бір реттен көбірек біркелкі хромосомалар жиынтығы болатын хромосомалардың құрылымдық өзгерісі
Егер өсімдікке фосфор жетіспесе – жемістің түзілуі баяулайды
Екі жұп мұртшасы бар жәндік – шаян
Екі немесе бірнеше аллельді емес доминантты гендердің бірін-бірі толықтырып жаңа белгіні жарыққа шығаруы аталады – комплементті
Екіжылдық өсімдік-сәбіз
Екінші реттік өнім – экожүйелердегі консументтер мен редуценттер арқ. белгілі бір уақыт аралығында түзілген биомасса мөлшері.
Екінші спермия ұрықтану нәтижесінде зиготадағы өзгерістер – триплоидты жиынтығы бар жасуша қалыптасуы
Еменді орман өсімдіктерінің ішінен
Ең маңызды орг.тыңайтқыш – көң
Ең ауыр ұшатын құс-ДУАДАҚ
Епті адам – адамдардың жер бетінде алғаш пайда болған бір түрі. Олар аустралопитектермен бір уақытта, яғни бұдан 2 млн. жыл бұрын өмір сүрген. Еңбек құралдарын жасаған.
Ересек кененің жүретін аяғының саны – 4 жұп
Есту мүшесінің толтырылған сұйықтық қуысы – Ортаңғы құлақ қуысы
Есту аймағы орналасқан ми бөлімі – самай бөліміндегі иірім
Еуропоидтық нәсілдерінің белгілері – бет пішіні сопақша, қыр мұрынды
Жабайы шомыр гүл формуласы – Т2+2К4А2+4(Ж2)
Жабықтұқымдылардың жер бетіне таралуының себебі – автотрофтыларға жататындығнда және тұқымдары жемістермен қорғалғандығында
Жазда жас балауса күйінде пайдаланатын орамжапырақ – ерте пісетін
Жай масақ – шашақ гүлшоғырына өте ұқсас, бірақ гүлдері сағақсыз бекінеді
Жай шатыр – негізгі сабағы қысқарған; дәл ұшынан сағағы ұзын біркелкі шоғырланған бірнеше гүлдер бір жерден шығып таралады(пияз, адамтамыр(женьшень), наурызшешек, ақшұнақ)
Жалған түлкіжем саңырауқұлағының кәдімгі түлкіжемнен айырмашылығы – Қалпақшасының үсті тегіс, қызғылт-сары түсті, қалпақшасын бөлгенде шырын бөлінбейді
Жалпақ құрттардың жүйке жүйесі – денені бойлай созылған екі бағана
Жаңа түрлер немесе түршелердің географиялық немесе экологиялық жағдайда түзілу үдерісі-микроэволюция
Жануарлар жасушаларында АТФ-тің синтезделуі – митохондрияларда
Жапырақтары арқылы көбейетін бөлме өсімдігі — Бегония
Жапырақ пен сабақтың дамуына, тірек ұлпасының жетілуіне қажетті элемент — калий
Жалбызтікеннен алынған тұнба ем болатын ауру – қақырық түсіруге
Жалпақ бұлшық еттер – кеудеде
Жалпақ құрттардың қанайналым жүйесі – ЖОҚ
Жалпақ құрттар типінің қатарынан дара жынысты түрін белгілеңіз – қаншыл сорғыш(айырдене)
Жамбастың бір-бірімен тұтасып кеткен сүйектерінің саны – 3
Жануарлар селекциясында депрессияға ұшырататын әдістер – жақын, туыстар арасындағы сұрыптау
Жануардағы жоғары дәрежелі жүйке жүйесінің мінез-құлық физиологиялық негізін қалаушы ғалым – И.П.Павлов
Жапырақтары арқылы көбейетін бөлме өсімдігі — бегония
Жапырақтың жұмсақ бөлігін құрайтын жасыл ұлпа негізгі ұлпаға жатады
Жапыраққа жүйке арқылы өтеді – су, минералдар
Жарық сүйгіш өсімдік — қарағай
Жарғаққанаттыларға жататыны – шаншар
Жас өркеннің сыртқы қабаты — Өң
Жасыл түсті көпқылтанды құрт – нереида
Жасыл эвглена қоректенуі – фотосинтез
Жасымықшалар дегеніміз – тірі жасушалардан тұратын саңылаулар
Жасырынғыш – жануарлардың дене пішіні мен түсі ортаның заттарымен сәйкес келетін бейімделушілік
Жасуша ішінде тіршілік ететін паразит- вирус
Жасушадағы майдың түзілу жері – тегіс эндоплазмалық торда
Жасуша ішіндегі ақуыз мөлшері – 10-20%
Жасушаның мөлдір,қоймалжың заты-цитоплазма
Жасуша қабықшасының қызметі – орг.зат түзу
Жасуша құрамындағы орг.зат – нуклеин қышқылы
Жасуша рибосомасындағы түзілетін заттар – ақуыздар
Жасушалары үнемі бөлінетін ұлпа-түзуші
Жасушаның тіршілігіне қажетті энергияның пайда болуы – орг.заттар қарапайым заттарға ыдырағанда
Жасушаның бейорганикалыққосылыстарына жататындар-су
Жатаған бидайықтың көбеюі – тамырсабақ арқылы
Жауынқұрттың денесіндегі қылтанының атқаратын қызметі – денені орнықты ұстау
Жел арқылы тозаңданатын өсімдік – қарабидай
Жел арқылы айқас тозаңданатын өсімдік – жүгері
Желілердің барлық өкілдері үшін ортақ белгі-желінің болуы
Жер тарихының алғашқы кезеңінде тек химиялық эволюция жүріп отыратындығы туралы болжам жасаған – А.Опарин
Жер бетінде өсетін барлық ағаштар,бұталар шөптесін өсімдіктер тіршіліктің мына формасына жатады-фанерофиттер
Жемісі пісіп ашылған кезде тұқымын шашу – акация, шытырлақ, атқаштан өсімдіктеріне тән
Жердің қатты қабығы-Литосфера
Жемісі жел арқылы таралатын өсімдік – бақбақ
Жемісі жел арқылы таралатын — үйеңкі
Жемістер пайда болды – мезозой
Жер ғаламшарының пайда болу кезеңі – 4,55 млрд жыл бұрын
Жоғары дәрежелі нерв қызметінің негізін қалаушы ғалым – И.П.Павлов
Жорғалаушылардың терісі – мүйізді қабыршақ,қатпарлы қабыршақ
Жорғалаушының мойын омыртқалылардың саны-8
Жылудың түзілетін жері – тері мен өкпелерде
Жыныстық сұрыпталу – көбейер кезде бір түрге жататын даралардың аталықтарының арасында болатын күрес.
Жыныс хромосомасы – құрылымы мен қызметі аутосомадан өзге және жынысты қалыптастырудың генетикалық құрылымы
Жыныс гормондарының түзілетін жері – жыныс бездерінде
Жыныспен тіркескен гендер – жыныс хромосомаларында орналасып өзара тіркесіп тұқым қуалайтын гендер
Жыртқыш құстардың табиғат тазалығын сақтайтын түрі — сақалтай
Жүйке жүйесінің қосымша жасушалары – нейроглия
Жүйке жасушасының қысқа өскіні-дендрит
Жүйке ауруларын емдейтін дәрігер-невропатолог
Жүйке жүйесінің шеткі бөлімдері-жүйке,түйіндер
Жүрек жұмысын бәсеңдететін жүйке жүйе бөлімі — Парасимпатикалық
Жүректің жұмысын реттейтін гормон – адреналин
Жүректің өте жұқа қабаты — эпикард
Жүрек қабырғасы тұрады – көлденең жолақты бұлшықет ұлпасынан
Жұп хромосомалар – гомологты
Жүректен шыққан қанды денеге трартатын тамыр-салатамыр
Жұмыртқа салып көбейетін сүтқоректілер-үйректұмсықтар,ехидналар(түрпілер)
Зат алмасудың икемділігіне жатады – Даму.Анаболизм
Зат алмасуға, бауыр жұмысына әсер етеді – РР витамині
Зеравшан аршасы жеміс беретін жыл — 50
Зигота – гаплоидты аталық пен аналық жыныс жасушаларының қосылуынан пайда болған диплоидты жасуша
Зиготаның бастапқыда жасушаларға бөліну саны-2
Зональдылық – табиғат белдеулерінің белгілі бір жүйе бойынша орналасуы.
Зоопланктон – су айдындарында су ағынымен қалқып жүріп тіршілік ететін жануарлар тобы.
Зоохория – жануарлар арқылы таралу типі(итошаған, кәріқыз, иттікен, шетен, таңқурай, шегіргүл)
Ивановский – вирустарды ашты
Идиоадаптация – құрылым деңгейі күрделенбей, өзгермей, тек өзіне пайдалы орта жағдайына орг\дің бейімделуі. Тірі орг\дің тіршілік ортасына жеке бейімделуі.
Инбридинг – жақын туыс дараларды өзара шағылыстыру
Исландия қынасының басқаша атауы-Цетрария
Инверсия – хромосома немесе плазмиданың бір бөлігінің 1800-қа бұрылып орналасуы
Инсектохория – жәндіктер арқылы таралу типі(бүлдірген, шегіргүл, долана)
К дәрумені жетіспегенде қан ұюы баяулайды
Кальцийдің жинақталуына әсер ететіндер — маржандар
Кариотип – жасушасының немесе ағзаның барлық хромосомаларының саны, формасы және құрылым ерекшеліктерін бояу арқ. анықтап көрсету
Картоп түйнегінің өну температурасы-50-60С
Картоп түйнегінен орг.заттар гүлге жеткізіледі – тін арқылы
Картопқа ерекше көп қажет тыңайтқыш — Калий
Катаболизм – тірі орг\дер денесіндегі күрделі орг.-қ заттардың қарапайым заттарға ыдырап, энергия бөліну процессі.
Кәдімгі аршаның басқаша атауы – Бүржидек
Кемірушілер отрядына жататындар – құндыз
Кеңістікті бағдарлау кезінде ультра дыбыстар шығаратын сүтқоректілер – қолқанаттылар
Киімдерге дернәсілдері зиян келтіретін бунақдене — қаракүйе
Клон – бір дарадан өсімді жолмен даму арқ. пайда болған генетикалық бір типті жасушалар тобы
Клондау – жасанды ортада өсіру арқ. рекомбинантты ДНҚ молекуласын анықтау әдісі
Коацерват – сыртқы жұқа су қабықшасымен қапталған көп молекулалы тамшы түріндегі жиынтық.
Коацерваттар эволюциясы сәйкес келетін кезең — ІІІ
Кодон – белгілі амин қышқылын немесе трансляцияның соңын анықтайтын нуклеин қышқылының 3 нуклеотидтен тұратын бөлігі
Колхицин әдісімен өсімдіктердің полиплондты іріктемелерін шексіз алуға болатынын 1932ж дәлелдеген ғалымдар – Блексли және Эйвери
Комбинативтік өзгергіштік – гаметалардың кездейсоқ қосылып, жаңа үйлесімдердің түзілуі
Конвергенция – бір-біріне туыс емес топтардың ұқсас белгілерге ие болуы; белгілердің үйлесімділігі; әр түрлі систематикалық топтың жануыарларының тіршілік ету жағдайы бірдей болса, олардың сол ортаға бейімделуі де ұқсас болады(кит тектестер мен балықтардың дене пішіндерінің ұқсастығы)
Коньюгация – бактериялардағы ДНҚ алмасу процесі. ДНҚ беретін жасуша және ДНҚ алатын жасуша қосылады; гомологты хромосомалардың бірігуі
Кох – туберкулез таяқшасы ашылды(бактерия)
Көлденең-жолақты ұлпадан тұратын бұлшықет-жүректе
Көкнәрда көп тұқым болу себебі – Аналық санына
Көз қарашығының орталығы – жұлынның арқа бөлігінде орналасқан
Көз алмасы қабаттары — 3
Көздің ішкі қабықшасы – торлы қабықша
Көз алмасының қасаң қабықшасы – жарық сәулесін еркін өткізеді
Көкек зығырының спораларынан өсіп шыққан тарамды жасыл жіпшелерден не пайда болады? Ж: аналық, аталық жыныс жасушалары
Көмірсулардың алмасуына қатысатын гормон – инсулин
Көміртегінің топырақта жиналуы – орг.қосылыстар түрінде
Көпқылтандылардың сезім мүшесі – сипап сезу, көру, тепе-теңдік
Көпшілік ағзаларға тән маусымдық өзгерістердің негізгі себептері – күннің ұзаруы
Көру аймағы мидың бөлімінде орналасқан — шүйдеде
Креационизм – табиғаттағы түрлер өзгермейді, оны «құдіретті күш» жаратқан деген көзқарас.
Криптофиттер – топырақтың терең қабатында тамыр түйнектері, пиязшықтары, сабақтары сақталып қалатын көп жылдық өсімдіктер тіршілігінің формасы
Кроманьон – адам эволюциясының соңғы кезеңінде өмір сүріп, кейіннен жойылып кеткен саналы адамдардың тікелей арғы тегі саналатын тобы.
Кроссинговер – гомологты хромосомалардың бөліну кезінде айқасуы
Күріштің өсу мерзімі – 90-165 күн
Күрделігүлділер тұқымдасына тән гүлшоғыр-себет
Күрделі көз құрамындағы барлық көзшелер бірігіп, затты толық көре алатын, яғни «жинақтап көру» тәсілімен көретін жәндік — өзен шаяны
Күрделі қалқанша – негізгі сабақтың буынаралығы қысқарып, түрін өзгерткен күрделі шашақ(қара ұшқат, шәңгіш, кербезгүл)
Күрделі масақ – орталық сабаққа бірнеше жай масақша гүлдер топтанады(бидай, қарабидай, бидайық)
Күрделі шатыр – жай шатыр гүлшоғырларынан құралады(сәбіз, балдырған, аскөк)
Күрделі шашақ – негізгі сабақтар бұтақтанып, гүлдері екі қатарда шашақтанады. Жанама бұтақтануы ұшына жақындаған сайын кішірейеді(жүзім, гүлшетен, тары, күріш)(сыпыртқы)
Күріш гүлінің формуласы – Гс2А3+3Ж(3)
Күдерин – 1920-1930жж «Өсімдіктану» оқулығын жазған ғалым
Кірпікшелі кебісше – су жануарлары үшін қорек
Кірпікшелі кебісшенің табиғаттағы маңызы – жануарлар ішегіндегі қоректі қорытуы
Қабыршақты қыналар бір жылда өседі – 1-8 мм
Қабыршақтылар отряды өкілі — жылан
Қазақстанның ең шиеленіскен экологиялық проблемасы – Арал
Қазақстанның эндемик өсімдігі — дермене
Қағаз алуға қолданылады — Шырша
Қағаз өндірісінде пайдаланады – Кладофора
Қазақстанда ұыймдастырылған қорықшалардың саны-62
Қазақстандағы ұлттық саябақ саны-5
Қазақстанда алғаш рет трансплонтациялық жолмен қозы алған академик – Ф.М.Мұхамбетқалиев
Қазақстан Республиканың «Қызыл кітабына»енген құс-Дуадақ
Қалқанша гүлшоғыры – негізгі сабағында ұзын орн-қан гүлдерінің сағақтары ұзарып, гүлшоғырдың беткі деңгейімен бірдей болып теңеледі(алма, алмұрт, долана)
Қалдықсыз технологияның қамтитыны – атмосфераға зиянды заттар бөлмейтін тұйық жүйені пайдалану
Қан жасушаларын бөліп алғанда қалатындар – плазма
Қан құю үшін қандай дәрумен қажет-К витамині
Қандай төрт элемент жасушаның негізгі хим.құрамы болып табылады – көміртегі, оттегі, азот, сутегі
Қаңқаның дұрыс дамуына қажетті дәрумен – Д дәрумені
Қарапайымдылар үшін цистаның маңызы-қолайсыз жағдайдан сақтайды
Қарағай қылқанының тіршілік ұзақтығы – 2-3 жыл
Қарағайдың әрбір қысқарған өркенінде дамитын жапырақтар – 2 қылқан
Қаратау – Оңт.Қаз. облысы, 2004
Қарын сөліндегі ферментті күшейтетін – тұз қышқылы
Қарындағы температура – 38-390С
Қарында ақуыз ыдырататын фермент – пепсин
Қанның ұюына қатысады-тромбоциттер
Қанның эритроциттері-қанның қызыл түйіршіктері
Қанның ұюы кезінде түзілетін ерімейтін ақуыз – фибрин (ал фибриноген-ериді)
Қан ұйығының сығындысы – сарысу
Қан пластинкасы – эритроциттер
Қанша жұмыртқа жасушасынан дамыған егіздер бір-біріне ұқсас болады-бір
Қандауыршаның онтогенезінде энтодермадан түзілетіні — желбезек
Қантамырларының қабырғасы түзілетін ұлпа – бірыңғай салалы бұлшық ет ұлпасы
Қантамырларға бай қабықша – Ортаңғы қабықша
Қантышқақ амебасы цистасының адам организміне енуі – қайнамаған су арқылы
Кеме үшін қауіпті, бірақ әк өндіретін аралдар – рифтер түзген маржан қаңқалары
Қимыл нейрондары арқылы импульстер өтеді – жұлыннан бұлшық еттерге
Қолдан сұрыптау — өсімдіктер мен жануарларды адамға пайдалы жақтарына қарай іріктеп алу
Қоңыздың зәр шығару жүйесі — мальпигий
Қорытылмаған қалдықтарды қылаулатқыш арқылы сыртқа шығарады – кірпікшелі кебісше
Қорғаныш реңге жатады – усыз жәндіктердің улы жәндіктерге ұқсауы
Қосалқы тамыр өсіп шығады – сабақ пен жапырақтан
Қорғалжын – Ақмола облысы, 1968
Құрбақа терісінің құрылысы ерекшелігі – терісі бұдырлы кілегейлі безбен қапталған
Құлық бөлетін құлақ бөлімдерінің бездері – сыртқы есту жолдарында болады
Құс қауырсындары – қауырсын, мамық
Құстар тыныс алады-өкпе,ауа қапшықтары
Құстардың көзінде болады-екі қабақ және жыпылықтағыш қабыршақ
Құстың жүрегі неше камералы-4
Қызғалдақты көбейту жолы – пиязшық арқылы
Қызыл балдырлар – коралина, плюмария
Қызыл кітапқа енгізілген лалагүл тұқымдасына жататын өсімдік — Інжугүл
Қызыл гүлді ас бұршағын (генотипі АА) гүлі ақ түсті дарамен будандастырғанда (генотипі аа) бірінші ұрпағында (Ғ1) алынатын гибридтері – 100% қызыл гүлділер
Қызыл маржан қаңқасынан жасалатын зат — моншақ
Қызыл түсті бұтақты қаңқалы көпаяқты ішекқуысты жәндік – көпаяқты маржан
Қысы –жазы адамның дене температурасы-36,6
Қыршаянның шаншары – құрсағының соңғы буынында
Лавразия – Мезозой заманының триас кезеңінде бастапқы біртұтас Пангея құрлығының бөлінуінен пайда болған құрлық.
Лалагүл тұқымдасына жататын дәрілік өсімдік – сарымсақ
Лалагүл тұқымдасындағы жеке ірі гүлі бар өсімдік – қызғалдақ(жауқазын)
Лалагүл тұқымдас өсімдік — аспарагус
Ламарк – орг\қ дүниенің эволюциялық теориясын алғаш рет қалыптасты
Ландшафт – геологиялық қалыптасу кезеңі, топырағы, жер бедері, климаты, биотасы бірегей аумақтар.
Латимерия келесі балықтар өкіліне жатады – саусаққанатты балықтарға
Левенгук – бактериялар мен қарапайымдар ашылды; тірі организмдер құрамындағы пластидтер мен хроматофоралар ашылды
Латынша У деген сөз-вирус
Лейкопластардың қызметі – қор затын жинауға қатысу
Лимфа келіп құяды – оң жақ құлақшаға
Лимфаның түзілуі – ұлпа сұйықтығынан
Линней – 1735 жылы адамды сүтқоректілер класы приматтар тобына жатқызған ғалым
Липидтердің қызметі — энергетикалық
Локус – геннің хромосомада орн\қан жері
Лунин – витаминдер ашылды
Маса арқылы жұғатын ауру-безгек
Майлардың, көмірсулардың синтезделу әрекеті жүреді – тегіс бетті эндоплазмалық торда
Мальпиги — өте ұсақ қан тамырлары – капиллярларды ашты
Макроэволюция – түрлерден жаңа туыстар, туыстардан жаңа тұқымдастардың және т.б. түзілуі.
Мақтаның биіктігі – 1,5-2 метр
Марқакөл – Оңтүстік Алтай, 1976
Мәдени өсімдіктер-адамның қолымен өсетін өсімдіктер
Мендель – тұқым қуалау заңдылықтарын анықтады
Мендельдің үшінші заңы – тәуелсіз тұқым қуалау
Метаболизм – тірі орг\дер мен қоршаған орта арасында тұрақты түрде болатын заттар мен энергия алмасу процесі.
Мечников – иммунитеттің биологиялық теориясын ашты
Мейоздың бірінші бөлініуі-редукциялық
Ми сауыты сүйектері мен сегізкөз-қозғалмайтын
Ми бағанасына кіретін бөлігі – Сопақша ми
Ми бағанасынан тарайтын жүйке саны – 12 жұп
Мидың торлы қабығы қабынады – тұмауда
Микроскоптың бірнеше линзасы бар бөлігінің атауы-объектив
Микроскоптың үлкейтетін екі шынысы бар бөлімі — окуляр
Миллер – Опарин-Холдейн болжамын сынақ тәжірибемен дәлелдеген ғалым
Микроэволюция – түрдің ішінде жүретін және гендік қорын өзгертуге әкелетін эвол.процесс. Эвол.процесстің ең бастапқы сатысы.
Миксидема ауруының себебі – қалқанша безі жұмысының жеткіліксіздігінен
Мимикрия — өздігінен қорғна алмайтын орг\дің қорғанышы бар орг\ге еліктеуі.
Миоглобин – түленнің бұлшық етінде болатын пигмент. Су түбінде оттексіз ұзақ уақыт шыдауы осы пигментке байланысты.
Митоздық бөліну кезіндегі аналық хромосома 16 болған жағдайдағы саны — 32
Мойынның алдыңғы жағында орналасқан іші қуыс шеміршекті мүше — кеңірдек
Моноцентризм – ертедегі адамдардың барлығы бастапқы кезде бір аймақта тіршілік етіп, кейіннен басқа аймақтарға таралуының нәтижесінде жеке нәсілдерге бөлінген деген тұжырым.
Морган Томас – тұқым қуалаудың хромосомалық теориясын ашқан ғалым
Мутация – генетикалық материалдағы нуклеотидтердің санының, орналасу ретінің және түрлерінің өзгеруі
Мутация ұғымын қалыптастырған голландиялық ғалым – Г. Де Фриз
Мутагендер – мутация туғызуға қабілетті заттар
Мутациялық сұрыпталу – тәжірибелік жолмен алынған мутанттардың көмегімен жүретін сұрыптау
Мұрын қуысының сілемейлі қабығының қабынуы – гайморит
Мұрынның иіс сезімталдығын төмендететін жұқпалы ауру — тұмау
Мысық сорғышының дамуы – жұмыртқа-құйрықты дернәсіл-ересек құрт
Мінез-құлық, есте сақтау, сөйлеу байланысты – ми сыңарларына
Нағыз ауа тазалығының индикаторы-қына
Навашин — өсімдік ұрықтануын ашқан шетелдік ғалым(қосарлы ұрықтану)
Наурызым – Қостанай облысы, 1959
Нәресте үйге келгендегі алғашқы тойы – шілдехана
Нәруыз өндіру үшін су қоймаларында өсірілетін бактерия – спирулина
Нәсілдер – саналы адам түріне жататын тіршілік тұқым қуалайтын өзгергіштігі айқын байқалатын жекеленген адам топтары.
Нәсілтану – нәсілдердің шығу тегін, туыстық жақындықтарын, тарихи қалыптасуын және олардың орта жағдайларына бейімделуін зерттейтін антропология ғылымының саласы.
Нәсілшілдік – нәсілдерді бір-біріне қарама-қарсы қойып, әлеуметтік факторлардың оларға әсерін кертартпа ұғымда бағалайтын көзқарас.
Неандерталь адамы – геологиялық замандарда тіршілік етіп, кейіннен жойылып кеткен палеантроптардың жекеленген тобы. Оның атауы Батыс Германиядағы қаңқа қалдығы табылған өзен аңғарына байланысты аталған.
Нейронның бойымен қозудың дұрыс бағыты – дендриттер-дене-аксон
Нейрула сатысында мезодермадан дамиды – бұлшық ет, қаңқа, бүйрек, қантамыр
Неоантроптар – адам эволюциясының соңғы кезеңінде өмір сүрген қазіргі саналы адамдар түрінің жиынтық атауы.
Неоарктикалық аймақ – Солт.Американы, Ньюфауленд, Гренландия аралдарын қамтитын биогеографиялық аймақ.
Неотропиктік аймақ – Оңт. Және орт.Американы Мексиканың оңтүстігін Кариб теңізіндегі аралдарды қамтитын биогеографиялық аймақ.
Ноогеноз – Жер ғаламшарында адам санасының, ақыл-ойының үстемдік құруы.
Ноогения – ноогенез ұғымының баламасы.
Неогеника – ноосфера ұғымының баламасы.
Ноосфера – биосфераның өзгеруін және дамуын адамның санасы, ақылойы басқаратын саналы жаңа деңгейі, яғни «саналы қабығы»
Нуклеин қышқылдарының атқаратын қызметі – ақпараттық
Нуклеин қышқылдары түзіледі – ядрода
Оң жақ өкпе неше бөліктен тұрады-3
Опарин-Холдейн болжамын сынақ тәжірибиемен дәлелдеген ғалым-С.Миллер
Озон – атмосфера қабатының 20-50км биіктікте тірі орг\ді күннің ультракүлгін сәулелерінен қорғайтын қабаты.
Оксигемоглобин түзіледі — өкпе көпіршіктеріндегі оттегі қылтамырдың қабырғасындағы гемоглобинге қосылып
Онтогенез – орг\дер дараларының ұрықтанған жұмыртқа жас\нан бастап тіршілігін жойғанға дейінгі жекелей даму кезеңі.
Ортаңғы мидың алдыңғы жағында жатады – аралық ми
Орамжапырақгүлділердің тұқымдастарының ғаламшар бойынша түрлері – 3000
Орамжапырақ пен шомырды будандастырып түраралық буданның тұқым бермеуін жойған ғалым – Г.Д.Карпеченко
Орг.заттармен қоректенетін бактериялар аталады – сапрофитті
Орманның бесінші қабаты — САҢЫРАУҚҰЛАҚТАР
Организмге тән ішкі және сыртқы белгілер жиынтығы – фенотип
Организмдердің табиғи ортаға бейімделуі – Акклиматизация(жерсіндіру)
Орг.заттарды бейорг.заттарға айналдыратын ағзалар – редуценттер
Орг.заттардың жасушада түзілуі үшін қажет болатындар — энергия
Орнитохория – құстар арқылы таралу типі(бүлдірген, таңқурай, шие)
Ортаңғы құлақ бөлімдері – дыбыс сүйекшелер
Өсімдіктер әлемін зерттейді- ботаника
Өсімдіктер мен жануарлар қорғалатын арнайы тұтас табиғи аймақ-қорық
Өзен шаянының қорғаныш және қорегін аулайтын мүшесі – қысқыштары
Өзен шаянының жүрегі – бес бұрышты қалта
Өзгергіштік – орг\дің жаңа белгілерге ие болу қасиеті.; ағзалардың өз ата-енелерінен айырмашылығындағы ортақ қасиеті
Өкпенің қабынуы — пневмония
«Өлі заттар» — «қоршаған орта» деген ұғымды береді.
Өркен мен тамырлардың бойлай өсуін тоқтату үшін – шырпу әдісін қолданады
Өсімдік май мен көкністе болатын дәрумен жетіспесе жыныс бездері әлсізденеді – Е витамині жетіспесе
Павлов – шартты, шартсыз рефлекстерді зерттеді(фистула)
Палеоантроптар – геологиялық замандарда тіршілік етіп, кейіннен жойылып кеткен адамдардың жиынтық тобы.(Неандерталь адамы)
Палеоарктикалық аймақ – Еуразияның солтүстігін, Африканың солтүстігін, Үндістан, Үндіқытай түбегіне дейінгі аумақты қамтитын биогеографиялық аймақ.
Палеоботаника – ертедегі өсімдіктердің қазба қалдықтарын зерттейтін ғылым
Пангея — Жер тарихындағы (570-280 млн.ж.б) ең алғашқы біртұтас құрлық.
Панспермия – тіршіліктің пайда болуын басқа ғаламшарлардан тіршілік тұқымы арқ.таралған деп түсіндіретін көзқарас.
Параллелизм – туыстық жағынан жақын болса да ұқсас белгілерінің бір-біріне тәуелсіз дамуы. Ұқсастық белгілері шығу тегінің бір екенін және бірдей орта жағдайына бейімделуін дәлелдейді.
Паразит саңырауқұлақтар тарататын тері ауруы — теміреткі
Партеногенез – табиғатта сирек болатын жыныстық көбеюдің ерекше түрі
Питекантроп – геологиялық замандарда тіршілік етіп, кейіннен жойылып кеткен архантроптардың жеке тобы(маймыл адам).
Пироплазмоз ауруының қоздырғышы – Нәзікбас кене
Планктон – құрлықтағы су айдындарында және мұхиттарда су ағынымен қалқып жүріп тіршілік ететін орг\дер жиынтығы.
Полимерия – ұқсас жұп хромосомалардың сәйкес бөліктерінің өзара айқасуы
Полиморфизм – кейбір орг\дің этностық белгілерінің әр түрлі болып ерекшеленуі.
Полиптер – көпаяқты қозғалмайтын жәндіктер
Полицентризм – қазіргі адамдар бастапқы кезде Жер шарының бірнеше аймақтарында тіршілік еткен ежелгі және ертедегі адамдардан пайда болып, кейін олардан жеке нәсілдер шыққан деген тұжырым.
Популяция – белгілі бір жерде ұзақ уақыт тіршілік ететін бір түрге жататын даралар тобы; популяциядағы даралар саны жылдан-жылға мерзім бойынша күрт ауысып тұрады.
Популяциялық экология – популяцияларға қатысты экологиялық зерттеулер саласы
Протобионт – Жер бетінде алғаш рет пайда болған орг\дер
Рамапитек – адамтектес маймылдардың геологиялық замандарда тіршілік етіп, кейіннен жойылып кеткен туысы. Үнді тайпасының құдайы Рама атымен аталған. Қаңқа қалдығы алғаш 1934ж Үндістан жерінен табылған.
Раушангүл тұқымдасына жататын жабайы өсімдік – Түзу қазтабан
Реди – шыбын дернәсілдерінің жұмыртқалардан дамитындығы тәжірибед дәлелдеді
Редукция – мейоз процесі кезінде диплоидты хромосома санының екі есе азаюы. (лептонема, зигонема, пахинема, диплонема, диакинез)
Рефлекс – орг\дің сыртқы және ішкі орталарының түрлі тітіркендіргіштеріне тікелей жүйке жүйесі арқ. жауап қайтару реакциясы.
Репликация немесе редупликация(ДНҚ) – ДНҚ-ның матрицалық молекуласының оның жаңа тізбегін синтездеу. Оны ДНҚ-полимераза жүргізеді
Репорация – физикалық және химиялық мутагендердің әсерінен бұзылған ДНҚ құрылымының қалпына келуі
Рестриктазалар – ДНҚ-ның нуклеотидтер тізбегін белгілі жерден үзетін фермент
Ретровирустар – генетикалық ақпаратты РНҚ-дан тұратын жан\лар вирусы
Рецессивтік – доминантты белгі дамыған жағдайда аллельдің басылып қалуы
РНҚ – рибонуклеотидтерден тұратын полимер.
Рибосомалық РНҚ – рибосома құрылымына кіреді
Рибосома – полипептидтер синтезделетін цитоплазмалық құрылым
Рудимент – орг\дің тарихи даму кезеңінде өзінің бастапқы маңызын жойған әрі толық жетілмеген қалдық мүшелер.
Сабақ қалемшесінен өсірілетін өсімдік — Традесканция
Саналы адам – адамның пайда болуы мен тарихы даму кезеңдеріндегі ең соңғы түрі
Санитарлық-ұлылық мониторинг – адамға, жануарлар мен өсімдіктер әлеміне және қоршаған ортаға әсерін зерттеу мониторингі
Сәндік үшін өсірілетін бұршақ тұқымдас өсімдік – ақ қараған
Сәбіз бен қызылша,шалқанда дамитындар-негізгі тамыр
Сәулелілердің қабыршақтарын – металлдарды тегістеп, жылтырату үшін қажет
Себет – қысқарған, әрі жалпақ. Жуан негізгі сабаққа ұсақ гүлдер топтанып, тығыз орналасады. Оның жиегін жасыл орама жапырақтар қоршайды(күнбағыс, бақбақ, өгейшөп, гүлкекіре)
Сеченов – «Ми рефлекстері» еңбек авторы(1863ж); орталық жүйке жүйесінде тежел құбылысы болатындығы анықталды
Семей полигонында атомдық жарылыс дауысы естілген уақыт – сағат 7-де
Селекцияда кеңінен қолданылатын жасанды мутагенезг жатпайды — Модификация
Сибстер – адам генетикасында монозиготалы егіздер емес ағайындарды айтады
Синантроп – Қытай адамы деген ұғымды білдіреді. Архантроптардың жеке тобы.
Синэкология – табиғи бірлестіктерді зерттейтін экология саласы
Сиыр цепенінің көзі – дамымаған
Сиыр цепенінің ұзындығы – 1-10 метр
Собық – масақ гүлшоғырына ұқсас, бірақ орталық негізгі сабағы жуан және жамылғы оралма жапырақтары бар(жүгері, калла)
Соматикалық жүйке жүйесінің ролі – қозғалысты басқару
Соматикалық жүйке жүйесінің нейрон денесі — жұлын түйіндерінде
Спорамен көбейетіндер тобына жатады — құртамыш
Спораның өніп тіршілікке бейімделіп бактерияға айналуы – барлық қажетті жағдайлар жеткілікті болғанда
Сыртқы секреция безі – тер безі
Сыртқы ортадағы маусымдық өзгерістердің ең негізгі әрекеттері – күн жарығының ұзақтығының өзгеруі
Сыртқы ортамен тікелей байланыс жасайтын мүше – сезім мүшелері
Сырға гүлшоғыры – масақ пен шашақ гүлшоғырына ұқсас, бірақ негізгі орталық сабағы өте иілгіш және гүлдеп болған соң өсімдіктен тұтас үзіліп кетеді(қайың, терек, тал, көктерек)
Сілекей бөлінуін реттейтін орталық – Ортаңғы ми
Стратосфера – атмосфераның тропосферадан жоғары орн\қан қабаты
Су арқылы таралатын өсімдік – қамыс
Су планктондарының және балық шабақтарының қорегі – кірпікшелі кебісше
Суда бунақталған құрсағын лезде бүгіп, құйрық жүзбеқанатын қатты серпу арқылы жүзетін жәндік — өзен шаяны
Суда тіршілік ететін өрмекші — мизан
Судың ең терең қабатында тіршілік етеді – қызыл балдыр
Сүйек пен тіс мықтылығын жақсартатын, әртүрлі жұқпалы ауруларға ағза қарсылығын арттырады – С витамині
Сүйектің қай бөлігі қан түзейді-қызыл сүйек кемігі
Сүйектердің жуандап өсуі есесіне – сүйек қабы
Сүйекті құрғақ жемісті өсімдік – грек жаңғағы
Сүтқоректілердің қорегі ауыз қуысынан кейін жұтқыншаққа түседі
Сүтқоректілерде неше мойын омыртқалары болады-7
Сүтқоректілердің паразиті — бүрге
Сүтқоректілердің жиналып тұратын тырнақтарының қызметі – қорегін ұстау
Сіңір созылғанда, сүйек тайғанда көрсетілтін көмек – зақымдлған жерге суық басып, қатты орап тастау
Сілекей безінің әсерінен крахмал – глюкозаға айналады
Сіріқауыз бен өкпе арасында болады – серозды сұйықтық
Сүзгілі түтіктердің қызметі – орг.заттарды өткізеді
Сүліктің зәр шығаруы – аналь тесік арқылы
Сұрыптау – табиғатта, ауыл шар\да өсімдіктер мен жануарлардың қажет белгілерінің іріктелуі
Табиғат біртұтас, ондағы даму қарапайымнан күрделіге қарай жүреді деген пікір айтқан – А.Н.Радищев
Табиғатта жарықтық маусымдық ырғағының әсері – тәуліктік және маусымдық
Табиғи сұрыптау — өсімдіктер мен жануарлардың барлық мүшелерінің өзгеріске ұшырауы. Адамның қатысынсыз.
Тағам ретінде пайдаланылатын былқылдақденелі – каракатица
Тағамдық заттардың құрамында болатын ерекше органикалық қосылыстар- дәрумендер
Таксис – бір жақты тітіркендіргіштердің әсеріне өсімдік мүшелерінің өсуі үшін қозғалу арқ. жауап қайтаруы.
Таспа құрттардың дене мөлшері-1мм-30м
Талшығынан арқан жіп, себет тоқылады — зығыр
Тамаққа тәбеті шаппай, тершіл болу ауруының белгісі — туберкулез
Тамырдың сору бөлігі орналасады — өсу аймағының үстінде
Тамырдың, пиязшықтың, түйнектің өсуін тездететін – калий
Тамыры жоқ биіктігі 70 см орман өсімдігі- мүк
Таспа құрттың көбею айналымы – жұмыртқа-қармақшалы дернәсіл-финка-ересек құрт
Таяқшалар сезімталдығы байланысты — родопсинге
Тәулігіне қажетті көмірсу мөлшері – 400-500г
Теңіз ішекқуыстылары,буылтық құрттар,ұлулардың басым көпшілігі дамыған заман-Протерозой
Тез жиырылатын бұлшық еттер — жүректің
Тек қайың, қарағай, шырша маңында өсетін саңырауқұлақтар – арышқұлақ
Тек су бетінде қалқып өсетін шаңжапырақ — сальвиния
Телоцентрлі тип – егер центромера хромосоманың ұшында орналасса, ол осылай аталады
Терісімен және жедбезекпен тыныс алатын құрттар – көпқылтанды құрттар
Табиғат байлықтары толығымен қорғалатын жерлер аталады- қорықтар
Тамыр қалемшесі арқылы көбейе алады — ақжелкен
Тамыры жоқ биіктігі 70 см орман өсімдігі – мүк
Тасқа жабысып өсетін қына – қабыршақты қына
Терофиттер – жер асты жер үсті мүшелері тегіс үсіп немесе қурап қалатын бір жылдық өсімдіктер тіршіліктің мына формасына жатады
Тер бездері арқылы сыртқа шығарылатын заттар-су мен тұз
Тері қан тамырларының рефлексті түрде тарылу себебі – қоршаған ортаның температурасы төмендегенде
Тоқ ішектің тұйықталған бөлігіндегі өсінді — соқырішек
Толық түрленіп дамитын бунақденелілер отряды – бүргелер
Толық түрленіп дамитын бунақденелі- қоныз
Топырақты құрғақ тыңайтқанда қосылатын – күл
Топырақтану ғылымының негізін салушы ғалым – В.В.Докучаев
Топырақтан қоректік заттарды соруға қатысады – жанама тамыр
Топыраққа күзде себілетін тыңайтқыш — Суперфосфат
Тоспа ұлуының қан айналым жүйесі – ашық
Тоспа ұлуының бақалшағының бұрала иірленуі – 4-5 бұрама
Тостағанша жапырақшалары піскен жемістерінде түспей сақталатын өсімдік-баклажан
Топтасып жинақталған спорангийлер-сорус
Төменгі сатыдағы өсімдік — балдыр
Транскрипция – ДНҚ-матрицадан РНҚ-ның синтезделуі; ядрода жүреді
Транслокация – геномдағы геннің немесе хромосома бөлігінің бір локустан екіншісіне орын ауыстыруы
Трансплантация – бір дараның жасушасын, ұлпасын, т.б. басқа дараға тасымалдап, салу
Тритикале – бидай мен қарабидай гибриді.
Трематодтар – сорғыш құрттар
Тропиктік ормандарда өсетін ағаштарда болатын қосалқы тамыр – тіреу тамыр
Тропизм – бір жақты тітіркендіргіштердің әсеріне өсімдіктің мүшелерінің өсуі үшін қозғалу арқ. жауап қайтаруы.
Тропосфера – атмосфера қабығының төменгі қабаты
Тұмаумен ауырғанда микроорганизмдердің әсерінен құлақтың қабынатын бөлімі-ортаңғы құлақ
Тұқым қуалаушылық – барлық орг\дің құрылысы мен қызметінің белгілерін сақтап, ұрпақтарына беру қасиеті
Тұқым өнбестен бұрын судың белгілі мөлшерін бойын сіңіріп, бөртеді
Тұқымы жел арқылы таралатын өсімдік – Қайың
Тұқымдары жел арқылы таралатын өсімдік — Терек
Тұқымы су арқылы таралатын — жалбыз
Тұқымның өнуі – ұрықтан өскіннің дамуы
Тұқымының өнгіштігі +150С болатын өсімдік — қауын
Тұқымның ұрық тамыршасынан дамитын тамыр — негізгі
Тұтас ағзаны салыстырып, қатарлап орналастыруға негізделген – анатомиялық дәлел
Түйсік-сезімдік бейімделу – жыл мерзімінің қолайсыз кезеңдеріне бейімделу
Түйнек бактериялары селбесетін өсімдік — жоңышқа
Түр – морфологиялық және физиологиялық белгілері ұқсас, шығу тегі бір, табиғатта өзара шағылысатын даралар жиынтығы
Түрдің критерийлеріне жатпайтыны — цитогенетикалық
Түраралық күрес – әр түрге жататын даралардың ара\дағы күрес
Тырнақты алу-айына 2 рет
Тыныс алу мүшелерінің қызметі – оттегінің қанға өтуін қамтамасыз етеді
Тыныс алу құбылысына тән – орг.заттар ыдырайды
Тыныш отырғанда адамның жұтатын ауа мөлшері – 500см3
Тырнақтың қызғылт түсті болуының себебі – тырнаққа қылтамырлар жақын орналасқандықтан
Тілі болмайтын ұлулар – айқұлақ
Тірі жасушалардан тұратын саңылаулар – жасымықшалар ағаш сабағының тоз қабатта орналасқан
Тірі табиғат факторлары, яғни тірі ағзалардың өзара әсерлесуі және олардың өлі табиғатқа ықпал жасауы биотикалық фактор деп аталады
Тірі ағзада жүретін химиялық процесс – сыртқы және ішкі температураға байланысты
Тірі ағзалардың ортақ белгілері-тыныс алады,қоректенеді,өседідамиды,көбейеді
Тіршілік – тірі орг\дің қоршаған ортадан алған энергия арқ. өзінің арнайы құрылымын сақтай отырып, артына үнемі ұрпақ қалдырып, өзін-өзі реттейтін ашық жүйе.
Тіршілік етуге барынша қолайлы фактор — Оптималды
Тіршіліктің негізгі жаратылым деңгейлерінің саны – 6
Тіршіліктің пайда болу кезеңдері — 5
Тіршіліктің алғаш рет қарапайым эволюциялық өзгерістер байқалатын деңгейі – популяциялық-түрлік
Тіршілік деңгейлері – тірі орг\дің әрі құрылымдық, әрі функционалдық, өздеріне тән қасиеттері бар оқшауланған тіршілік әрекеттерінің жиынтық көрінісі
Тістері жақ сүйектеріндегі ұяларға орналасқан жануарлар – сүтқоректілер
Тіс сауытының сыртын қаптайтын зат-кіреуке
Түрішілік үшін күрес – бір түрге жататын даралардың өз ішіндегі күрес
Усасыр жапырақ — тең споралы өсімдік
Ішек сөлі ерітінді күйге айналдырады – барлық орг.заттарды
Ішекқуыстылардың дернәсілі – Планула
Ішекқуыстылардың ертедегі шоғырлы бір жасушалылардан шыққандығын көрсететін дәлелдемелер – бір ғана ұрықтанған жасушадан дамуы
Ішекқұрттармен күрес шараларын зерттеген – К.И.Скрябин
Ішкі секреция бездерінің жұмысын реттейтін ми бөлігі – аралық ми
Үлкен тоспа ұлуының жүйке жүйесі – бес жұп
Үстірт – Маңғыстау облысы, 1984
Үсудің белгілеріне жатпайтыны – көгеріп, қараю
Үйректің аталығы – Кежек
Үш түбірлі тістер – үстіңгі азу
Ұйқы және сергектікті реттейтін орталық – ми көпіршесінде
Ұйқы ауруының қоздырғышы – трипаносома
Ұйқы безі өзегінің ашылуы – он екі елі ішекке
Ұйқы безі бөлетін гормондардың қызметі – көмірсу алмасуын реттейді
Ұлудың ас қорыту жүйесінде шұбалшаңмен салыстырғанда пайда болған жаңа мүше – бауыр
Ұрықтың, жас нәрестенің дұрыс дамуына себеп – В2 витамині
Ұрықтан өскіннің дамуы – тұқымның өнуі
Фагоцитоз құбылысын ғылымға енгізген ғалым – И.И.Мечников
Фанерофиттер – жер бетінде өсетін барлық ағаштар, бұталар, шөптесін өсімдіктер тіршіліктің мына формасына жатады
Фенотип – генотип пен айналадағы ортаның әсерінен қалыптасқан белгілердің жиынтығы
Фермент – тірі ағзадағы биохимиялық процестерді жеделдетіп және бағыттап, катализатор қызметін атқаратын протеиндер тобы.
Ферменттер табиғаты жағынан – ақуыздар
Ферменттердің қатысымен глюкозаның тотыға отырып ыдырауы-гликолиз
Фибриногеннен фибрин түзілуін қамтамасыз етеді – тромбоцит және кальций тұзы
Физикалық ластану – табиғи бірлестіктердің жылу, энергетикалық, радиоактитік заттармен залалдануы.
Физиологиялық бейімделу – ылғал аз жерде қорегін түнде аулау, шөлді жердегі жануарларда май қорының жиналуы, суда оттексіз ұзақ шыдау т.б.
Филогенез – орг\дің жеке жүйелік топтарының тарихи даму кезеңі.
Фосфопротеидтер – фосфор қышқылының қалдығы бар күрделі нәруыз
Фитопланктон – су айдындарында су ағынымен қалқып жүріп тіршілік ететін өсімдіктер тобы
Фотосинтез құбылысы жүретін бактериялар – гормогониялар
Фотосинтездегі хлорофилдің рөлін алғаш сипаттаған ғалым-К.А.Тимирязев
Фототаксис – орг\дің жарықтың әсеріне жылжу немесе бұрылу қозғалыстары арқ. жауап қайтаруы
Фотохим. тұмшалар – ауа алабының күкірт, азот, көміртек диоксидтерімен шектен тыс ластануы
Харди-Вайнберг заңдылығы – популяциялардағы тұқым қуалау заңын ашты
Хемосинтез процесін ашқан ғалым – Виноградский
Хитинді жабынның атқаратын қызметі — қорғаныш
Хризантеманы көбейтуге болады – қалемшесімен
Хромосома бөлігінің 180градусқа бұрылып орналасуы-инверсия
Хромосомалар – жасуша ядросында құрылымы жіпше тәрізді орн\қан нуклеопротеиндер
Хромосомдық мутацияға жатпайтыны — Полиплоидия
Хроматин – негізінен ДНҚ мен гистоннан, аздаған бөлігі РНҚ-дан тұрады
Цистицеркоз ауруының әсерінен – көз көрмей қалады
Цитоплазмалық тұқым қуалауды зерттеудің негізін салған – К.Коренс, Э.Баур
Шала піскен және қуырылмаған ет пен балық арқылы жұғатын ауру – ішқұрт ауруы
Шала піскен және шала қуырылған финкасы бар еттен жұғатын ауру – Финноз
Шала піскен еттен жұғады – сиыр цепені
Шалқанды себу керек – ерте көктемде
Шаңқая түскен жарықтың көзге әсері – рецепторларды тітіркендіреді
Шамалы қозғалмалы сүйектер — омыртқа
Шараналық – ұрықтың 4 айдан кейінгі дамуы
Шашақ гүлшоғыры – жеке гүлдері орталықтан таралатын сабаққа гүл саақтары арқ.кезектесіп орналасады
Шаянның көкірегіндегі бунақты аяқтарының қызметі – жүру
Шаянның баскөкірегіндегі жұп аяқтарының саны-5
Шаянтәрізділердің дене бөліктері-баскөкірек,құрсақ
Шаянтәрізділерге жататын – дафния
Шаянтәрізділердің есту және тепе-теңдік мүшесі – екі қысқа мұртша
Шванн мен Шлейден – жасуша теориясын қалыптастырды
Шоғырбас – қысқарған жуан негізгі сабаққа сағақсыз гүлдер топтанып, тығыз орналасады(беде)
Штамм – бір жасушадан тараған жасуша линиясы. Ондағы барлық жас\лар бірдей
Шұбалшаңның жүйке жүйесі – жұтқыншақүсті, жұтқыншақасты түйін және құрсақ тізбекшесінен тұрады
Шығу тегі ортақ қалпында қалады – гомологиялық (сәйкес) мүшелер
Шылым түтінінің ішінде болады – Улы газ, шаң, күйе
Шыршалы орманның үшінші қабаты – қарақат
Шыршаның жасы – 120-300жыл
Шыршаның биіктігі – 30-40 метр
Эволюция – тарихи дамуға, қарапайымнан күрделіге қарай өзгеруге қабілетті процесс.
Эволюцияның қозғаушы күшіне жатпайтыны – бейімделушілік
Экожүйе терминін 1935ж ғылымға енгізген – А.Тексли
Экология дегеніміз — тірі ағзалардың сыртқы ортамен өзара байланысы
Экологиялық болжам – табиғаттағы өзгерістерге қысқа және ұзақ мерзімде тұжырым жасау.
Экологиялық критерий — әр түрдің нақты алып жатқан орнын анықтайтын критерий
Экологиялық күрделі міндеттерінің бірі – халықаралық стандартқа сай ауыз сумен қамтамасыз ету
Экологиялық мәдениет – далалық экологиялық бақылауларда, зертханада өңдеудің әдс-тәсілдері.
Экологиялық модельдеу – теориялық тұжырымдарды кескін, нұсқа түрінде көрсету
Экологиялық факторлар – орг\ге әсер ететін абиотикалық және биотикалық факторлардың жиынтығы
Экологиялық этика – адамның табиғат аясында өзін-өзі ұқыпты ұстай білуі
Эукариоттар – жасушаларында ядросы қалыптасқан ағзаларды ядродан ДНҚ бөлінгенде ядро протеині гистондармен бірге хромосома түзеді
Экспрессия – ДНҚ-да кодталған генетикалық ақпараттың транскрипция және аРНҚ трансляциясы арқ. іске асуы.
Энергетикалық нуклеотид – АТФ
Энергиясы мол орг.заттардың ыдырауы — катаболизм
Эндоплазмалық торды алғаш рет ашқан ғалым – К.Портер
Энцефалит ауруын жұқтырушы жәндік – Тайга кенесі
Эритроциттердің тыныс алуға қатысуы(тәулігіне) – 120
Эритроциттер мен сперматозоидтар құрылысын 1683ж жан-жақты зерттеген – К.Линней
Эритроциттерді бұзады, сөйтіп оттегін нашар тасымалдайтын зат – Алкоголь
