Бухгалтерлік есеп (есеп жүргізу ретінде) дүниежүзіндегі кез келген бухгалтерияның іс жүзіндегі қызметінің мәнін айқындап, бағалауға мүмкіндік береді.
Қоғамның даму барысында бухгалтерлер үш міндетті шешеді:
- есепті барынша ақпаратты, әрі дәл жасау;
- оның қарапайым және арзан болуына қол жеткізу;
- шаруашылық өміріндегі деректер жөнінде дер кезінде ақпарат алу.
Алайда бұл міндеттер едәуір шамада бірін-бірі өзара жоққа шығарып, болғызбайтын, өйткені меншік иесінің, әкімшіліктің, қызметкерледің бағынышты тұлғалардың, кредиторлар мен дебиторлардың мүдделері қарама-қайшы және осы қарама-қайшылықтар есепті регистрде міндетті түрде бейнеленеді. Сондықтан әрдайым кейбіреулердің бухгалтерлерге реніш білдіріп, риза болмауының себебі осында.
Есеп қашан пайда болғанын тура тауып айту мүмкін емес. Оның пайда болуының алғы шарты-адамдар арасындағы экономикалық қатынастардың дамуы.
Бухгалтерлік есептің пайда болып, қалыптасуын мынандай кезеңдерге бөлуге болады:
- Ежелгі дүние
- Ортағасырлық
- Ренессанс пен қосарлы бухгалтерияның пайда болуы.
- Ғылымның пайда болуы. ХІХғ.екінші жартысы.
- ХХғ.- бухгалтерлік есептің үдемелі (интенсивті) дамуы.
- Есеп және оның техникасы қашанда оның есептік регистірлерінің түрлеріне байланысыты.
Алғашқы сауда операциялары б.з.д. 3200ж. Саз кестелерде (таблицаларда) тіркелді (бұл есептегі жүйелік тіркеуді алдын ала белгіледі). Ертедегі Мысырдағы (Египеттегі) Папирустар хранологиялық тіркеудің дамуына жол ашты. Осыдан бес мың жыл бұрын есеп жүргізу үшін тіл сүйегінен жасалған кестелер қолданылды. Ерте замандағы Үндістанда сапты аяқтар шот- регистр ретінде пайдаланылды, оларға уақ тастар- бастапқы құжаттар (картотека бейнесі тәрізді) салынатын. Греция мен Римде балауыз кестелер, мыс тақталар. Кенеп, пергамент (май мен ылғал өткізбейтін жылтыр қағаз), папирус пайдаланды. Галияда керамикалық тас тақталар мен қыш сынықтары, Перуде жіптер қолданылды. Кейіннен кодекс кітаптар пайда болды.
Қытайда бухгалтерлік есепті жүргізудің елеулі ерекшеліктеріне 8000 жыл толды.
Адамзат тарихындағы бірінші рет ірі еңбек бөлінісі – жалпы жер иеленушілер қауымынан мал бағушылырдың бөлініп шығуы – тұрақты сипатқа ие болған шын мәтіндегі экономикалық айырбастау тудырды.
Адамзат тарихындағы екінші ірі еңбек бөлінісі – айырбасты одан сайын дамытуға жағдай жасады. Өмірімнің біраз бөлігі ең алдымен айырбас үшін өндіріле бастады, яғни тауарға айналды. Мұның бәрі айырбастың баламалығы ұғымын қалыптастыруға және құн өлшемінің пайда болуына мүмкіндік берді.
Үшінші ірі еңбек бөлінісі – көпестер тобы бөлініп шыққанда болды. Сауда айқын қоғадық сипатқа ие болғандықтан, шаруашылық қызмет деректерін бейнелейтін бухгалтерлік теорияның пайда болуы мен дамуына жол ашты.
Бухгалтерлік есептің ғылыми ретінде сауданың арқасында шықты. Осылайша 1458 ж. Көпес Бенедетто Котрульидің «Сауда және нағыз көпес туралы» деген бірінші кітабында бухгалтерлік есептің ғылым ретінде пайда болып, қалыптасуы қарастырылды. Тараулардың бірі «Сауда кітабының жүргізу тәртібі туралы» деп аталады. Ал 1494 ж. Итальандық белгілі математик, монах Луки Пачоли (1445-1517) жазған «Есептер мен жазбалар туралы трактат» атты бухгалтерлік есеп жөніндегі алғашқы кітап басылып шықты. Италияда, Францияда, Германияда, Англияда ол бірнеше ғасыр бойы бухгалтерлік есеп бойынша негізгі басшылық ретінде пайдаланылды. Екі жақты жазу тәсілі (мұның жәрдемі мен материалдарды, дайын өнімді, негізгі қаражат пен тағы басқа құндылықтарды сақтауға қойылған бақылау жүзеге асты) әлі күнге дейін өзінің мәнін жоғалтқан жоқ.
Луки Пачолиден кейінгі көрнекті автор – Жак Савари (1622-1690). Ол «Нағыз көпес туралы» жұмысын жариалады, шоттарды синтетикалық және аналетикалық деп бөлді, сауда калькуляциясын түсіндірді, мүліктік (өзіндік құны бойынша бағалау) және конкурстық (ағымдағы бағалар бойынша бағалау) баланстырды жіктеді, соңғысына меншік несиемен жеке мүлкі де кіреді. Ол басқару есебін құрушылардың бірі болып саналады.
Матье де ла Порт Саваридің мықты бәсекелесі болды. Оның еңбегі мынады, ол шоттарды үш топқа жіктеді:
- Меншік иесі — экономикалық қызмет атқарады (капитал қозғалысы);
- Мүліктік (материалдық) – арнайы шаруашылық қызметін орындайды (кәсіпорын ішіндегі ресурстарды басқару);
- Жеке (корреспондеттік) – заңдық қызмет атқарады (үшінші субъект үшін бөгде, тыс тұлғамен есеп айырысулар).
Бухгалтерлік терминология әлі белгіленбесе де, ол өзінің кітабын бухгалтерлік терминдермен толықтырады.
1796 жылы Бристолда Эдварда Томастың «Есеп жүргізудің ағылшындық жүйесі» кітабын шығарады. Оның тек есептік регистрді ғана емес, алғаш рет бухгалтерлік есепті түгел қамтитын теориясын қарастыратын Дегранж жүйелеп баяндаған «америкалық үлгі» келді. Дегранж есептің екі мақсатын көздеді: уақыттың кез келген сәтінде еспетердің жағдайын айқындау және субъектінің меншікті капиталы мөлшерін анықтау. Бұл үшін ол бес есеп шотын пайдаланды: касса, тауар, алынуға тиісті құжаттар, төлемге алынған құжаттар, шығындар мен пайда. Ол барлық осы есепті бір регистр Басты Журналда біріктірді.
ХVII ғ. Ортасында Англияда өндірістік шығындарды есептеу жұйесі қалыптасты. Бухгалтерлік және өндірістің табиғи- құндық есеп техникасын жете баяндаған, математика мұғалімі Джеймс Додсон (1750) жаңа бағыттың негізін қалаушыға айналды. Дегенмен, оның есебінің мақсаты – дайындалған бұйымға кеткен шығындар емес, оны қай шебер дайындағанда қанша ақы табуға болатындығы жөніндегі қорытынды еді.
Әрбір бөліс бойынша нәтижелікті есептеуге назар аударғандардың бірі — философия профессоры Роберт Гамильтон (1788). Зығыр өндірісін жете зерттеген ол үш бөлісті: шіру, тоқу және ағартудың әрқайсысы бойынша пайда мен шығынды анықтауды бөліп көрсетті. Бұл өнеркәсіпті: бөлістің бар болғаны жөн бе, әлде сатып алатын жартылай өнімдерді пайдаланып, неғұрлым көп кіріс әкелетіндерін қалдырған дұрыс па деген шешімге жетелейді.
Ф.В.Кронхейльм (1818) өндірістік есептің алғашқы теоретигі болды. Ол есепті екіге бөлді: өндірістік және бухгалтерлік. Өндірістік есептер тек заттай ғана бейнеленді; ал бухгалтерлік қалыптасқан дәстүрлі жүйемен ұсынылды. «Өндіріс» есебіндегі дебет сальдосы әлі бітпеген өндірісті көрсетті. Алайда ол материалдар бірлігі калькуляциясы туралы ойға әлі келе қойған жоқ еді.
Алғаш алгоритм машинасын жасаушы, астроном және ұлы математик Чарльз Беббидж (1832) әрбір өндірістік процесс бойынша шыққан шығынды есептеуді, бұзылған жабдықты жөндеуге байланысты негізгі құрал-жабдықтың тозуы мен шығын сомасын анықтауды бірінші болып түсіндірп жазған болатын.
ХІХ ғ. ортасынан бастап Еуропаның әр түрлі елдерінде бухгалтерлік есеп тәжірибені қорытатын, сонымен бірге оны жетілдіретін ғылым ретінде дами түсті. Үш атақты итальян мектебі дүниеге келді.
Бірінші – ломбарттық мектепті құрушы Франческо Вилла (1801-1884) болды. Бұл бағыт, бухгалтерлік есепті техникалық тәртіпке жалғастыркуға болмайды деп санайды, өйткені ол экономикалық -әкімшілік ұғым кешені екендігі айтылады. Ол еспетер көмегі арқылы ұйымдастырылады. Бухгалтерлік есеп шаруашылық процксімен шұғылданған тұлғаларды бақылау үшін әкімгерге (администратор) қажет. Ол басқа екі – тоскан және венеция мектебін құрушыларға үлкен ықпал етті.
Токсан мектебінің басшысы Джузеппе Чербони (1827-1917) еді. Ол Э.Дегранждің ісін жалғастырды. Д.Чербони үш бухгалтерлік есеп — әкімшілік міндет пен іс қимылдар ғылымы еді.
Д.Чербони ілімі логисмография (логос-ой, графия баяндау) деп аталады. Оның ізбасарлары көп (Джити, Боналуми, Беллини, Рива, Масса).
Винченцо Джитти (1856-1945) Д.Чербониді жақтаушысы болды, ол логисмографикалық жазбалардың талдаушылық мүмкіндіктері синтетикалық-аналитикалықтардан гөрі кеңірек екендігін көрсетті. Джити сметанның мәнін айқын ұғынды. Оның пікірінше, бұл- меншік иесінің әкімгерге ұсынатын өкілеттіктерінің шегі.
Итальян мектебінің орталығында әрқашан шаруашылық болды. Ф.А. Боналуми (1832-1904) бухгалтерияда мүдделер жиынтығы барын көре білді: бір жағынан қожайынның, екінші жағынан –үшінші тұлғалардың. Оның пікірінше, есептің мақсаты – орындалған шаруашылық операциаларының экономикалық және заңдық салдарын анықтау. К.Беллини (1852-1935) ағымдағы іс жағдайын көрсететін мүлік пен болашақты болжайтын смета арасындағы паралелльді жүргізді. Ол есепті басқару жөніндегі ғылым ретінде қарастырады. Мұндай көзқарасты Д.Масса: «Есептің мақсаты мен міндеті шаруашылық қызмет қорытындыларын шығару мен іс-әрекетті бақылау, сонымен бірге бақылаушы орган бухгалтерия әкімшілікпен тәуелсіз болуы тиіс», — деді.
Д.Масса Италияда отыз жыл бойы шығып тұрған бухгалтерлік журналды бірінші болып шығара бастады.
Венециандық мектептің көшбасшысы –Фабио Беста (1845-1923). Ол Чербонидің ілімін теріске шығарды. Ол үшін бағалау – есептің мақсаты. Құндылық – зат, бұйым, бухгалтерлік есеп – бақылау туралы ғылым. Оның пікірінше, бақылау алдын ала, ағымдағы және кейінгі болады.
Бестаның шәкірттерін смета есебі идеалары баурады.
Эмануэль Пизани (1845-1915) тоқсан мен венециан мектептерінің идеалдарын синтез жасауға тырысты. Ол токсан мектебінен есептер теориясын, ал венециан мектебінен –олардың сипатын алды.В.Армуции амортизация төлеудің үш нұсқадан тұратын тәртібін ұсынады:
- Үдемелі өтеу (қызмет ету мерзімі соңында зат бастапқы құнына қарағанда тезірек тозады.)
- Желілі (тең тамашада) өтеу, жылдан –жылға бірдей пайда болса.
- Жылдамдатып өтеу, егер алғашқы жылдары кейінгі жылдарға қарағанда көбірек есептелсе, ал мерзімді қарыздарды ауық-ауық төлеу жарнасымен не сатып алу жолымен ( амортизация) қалдық құннан алынады.
Ол кезде Италияда бухгалтерлер есеп жүргізу ғылымының негізін іздед, ал Германияда есептің өзінен шығатын ішкі себептерге сүйенеді, Францияда Жан Густав Курсель – Сенель (1813-1892) – Ж.Б. Сэйя мен Э. Дегранж ізбасарларының бірі- бухгалтерлік есептің тұжырымдамасын қолданбалы экономика мен оларды басқару тәсілі ретінде жасады. Сонымен қатар, ол есептің үш салалық: саудалық, өндірістік және ауыл шаруашылық түрлерін тұжырымдау үшін көп жұмыс атқарады. Сол кезден бастап бухгалтерлік есептің экономикалық түсіндірмесі қалыптаса бастады. Оның мақсаты – кәсіпорындағы әрбір объектінің жұмыс істеу тиімділігін жете білу (зерттеу). Ол шығындар мен калкуляция есебі туралы ілімді жасады. Өнімнің өзіндік құны тікелей ерекше және жанама (жалпы) шығындардан тұрады. Өткізу бағасы осылардың денгейінен төмен болмауы керек.
Есептің үш түрінің доктринасын Э. Леоте мен А. Гильбо ұсынды. Есеп жүргізу доктринасы арнайы логика әзірлеумен, объектілерді сыныптаумен және т.б. байланысты; әлеуметтік – таптық мүдделерді салыстырады; экономикалық – есептік ақпарат көмегімен шаруашылық процестерін басқаруды жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Олар әлемдік бухгалтерлік әдебиетте бухгалтерлік есептің таза экономикалық бағытын құрды.
Неміс мектебінде есепті екі циклға: саудалық және өндірістік бухгалтерияға нақты бөлу жүруде. Эйген Шмаленбах (1873- 1955) саудалық бухгалтерия – борыштар мен міндеттемелерді,ал өндірістік – шаруашылықтың ішкі процестері бақылайд деп көрсетеді.
ХІХғ. соңы мен ХХғ. Басында өндірістің өсіуіне және акционерлік қоғамдардың пайда болуына байланысты баланс жүргізу бағыты дүниеге келді. Оның дүниеге келуіне құқықтық арнайы саласын –баланстық құқық жасаған заңгерлердің іс- әректі; балансты бухгалтерияның іргесін қалаушы негізгі тұжырымдама ретінде насихаттау; акционерлерді негізгі есепті форма тетігі – баланспен таныстыру қажеттілігі себепші болды. Балансқа мынандай талаптар қойыла бастады: дәлдік; толықтық; айқындық; шынайылық; сабақтастық; баланс тұтастығы. Германияда баланс-бруттоны және баланс- неттоны бір – бірінен ажыратып тани бастады.
Өндірістік есептің ториясы мен калькуляциясын Альберт Кальмес жасады. Оның идеяларының ықпалы зор болды, әсіресе Германияда және революцияға дейінгі Ресейді Р.Я.Вейцман мен Н.Г.Филимонов олардың идеяларын қайталады, ал А.П. Рудановский қалыпты (нормативті) бағаларды пайдалануға байланысты Камельстің идеяларын қайта өңдеп, дамытты.
Кальмес пен Иоган Фридрих Шер жұмыс істеді, олар өнеркәсіп өндірісінің көпшілігін үшке біріктірді:
- Бір өнімдік бір бөлістіктер;
- Бір өнімдік көп бөлістіктер;
- Параллель циклді және кейіннен жинастырушы өндіріс.
Осылайша ескі камералдықбухгалтерия ХІІ ғ. бастап XVIIIғ. ортасына дейін билік етті. Оның мәні ақшалай қаражаттың, әдетте кассаның кіріс, шығыстарын есептеуге негізделген.
Жаңа камералдық бухгалтерия, сайып келгенде, кірістер мен шығыстардың әрбір түрі нақты белгілі бір бапты бейнелейді және бухгалтер шаруагер сияқты өзінде бар «қаржылық жоспарды», талдаушылық, мамандану, топтық және біртұтастық принциптеріне құралатын бюджетті қалай сақтайтынын байқалады дегенге тоқталады. Камералды бухгалтерияның ірі теоритигі Иосиф Шрот болды. Ол әкімшілікті «билікті»: бір-бірінен тәуелсіз: заң шығарушылық, атқару, бақылау үш түрге бөлді. Сметаны ол шаруашылық әкімшілігін бақылау тәсілі деп санады.
Фридрих Гюгли (1833-1902) есептің: жай; камералды; қосарлы; константты төрт жүйесін есептеп шығарды және біріктірді. Ол бухгалтерияның әкімшіліктік және материалды жауапты адамдардың, есептерін құндылықтардың сақталуын тексеретін бақылаушылық ролін атап көрсетті.
Гюглидің идеялары барлық халық шаруашылығының біртұтас жүйесін қорғауға бағытталады.
Социализм кезінде бухгалтерлік есепті ұйымдаструда түбегейлі өзгерістер жасауға себепші болған жаңа қоғамдық қатынастар қалыптасты. Есеп бүкіл мемлекет ауқымы бойынша реттелді. Барлық бас бухгалтерлер бірдей құқықтар мен міндеттерді, барлығы бірдей ережелерді есептердің бірыңғай жоспарларын басшылыққа алды, халық шаруашылығының әрбір жеке саласына арналып жасалған нұсқаулар қолданылды.
30 – жылдардан бастап шаруашылық және шаруашылық ішкі есептер дамыды.
40-50 жылдары бухгалтерлік есепте оперативті –бухгалтерлік (сальдолық) тәсіл мен есептің журналдық – ордерлік формасы қолданыла бастады.50-жылдардың ортасынан экономикалық ақпаратты өңдеу үшін қолданылатын есептегіш техниканың жаппай тарауы басталды.
60 – жылдардың ортасында бухгалтерлік есеп дамудың жаңа кезеңі болып өтті. Мұның негізгі жолдары орталықтандыру мен есепті механикаландыру еді.
Жоғарыда айтылғанға сүйене келе, бухгалтерлік есеп жүйесінің дамуын мынандай кезеңдерге бөлуге болады.
Мүліктік (пайда болған сәттен бастап ХІІ ғ. дейін). Тек қана тауарлар, жабдықтар (таразылар, гирьлер, сөрелер және т.б.) есепке алынды. Айналымдағы монеталардың сан алуандығы әр түрдің есебін ұйымдастыруды талап етті және де тек қана заттай өлшеуіш (тауарлар-ұзындық, салмақ, көлем, ақша-сол типтегі манета саны бойынша есептеледі, тауар сату кезінде тауарлар заттай өлшеуіш бойынша кіріске енгізілді, төленген ақша монета саны бойынша, ал сату негізінде – керісінше есептен шығарылды).
Интегралды (ХІІІ-XVIIғғ.) – есепте ақшалай өлшем қолдана бастады. Әуелі монетаның сан түрі сол жердегі кең таралған монетаның біріне аударылатын коэффициентке қайта есептеліп, сонан соң тауарлар да тек қана заттық есем, ақшалай өлшеуішпен де есептеле бастады. Осылайша есептің екі: заттай және ақшалай сызбасы бөлініп шықты. Осы кезеңде екі жақты жау пайда болды.
Синтетикалық (XVII – ХІХ ғғ.). Есеп объектілерінің көптігі, тауарлық номенклатураны саралау, шаруашылық қызметі көлемінің өсуі синтетикалық шоттардың бөлініп шығуын тудырды және соған орай барлық шоттарды синтетикалық және талдамалы деп бөледі. Осының арқасында шаруашылық қызметті талдауға жағдайлар жасалды. Есеп сызбасының (схема) үштен бір бөлігі – тауарлар ақшалай өлшеммен ескерілетін құндық (соманың) есебі пайда болды.
Методологиялық (ХІХ ғ. бірінші жатрысы). Бухгалтерлік есептің негізінде тек тауарлар мен ақша ғана жатпай, меншік иесі мен материалды жағынан жауапты тұлғалар арасындағы құқықтық қатынастар да болатынын жете түсінді.
Коллациондық (ХІХ ғ ортасы) Мамандар шаруашылық процеске (коллация – бөліске түсетін мүлік, статистикалық мәлімет) қатысатын тұлғалардың іс-әрекетін өзара бақылайтын есептік тәсілдер жасай бастады. Бір желі арқылы өзара байланысқан дәйектерді тіркеуді қарастыратын желілік жазба пайда болды.
Механикалық (ХІХ ғ соңы). Механизацияның, әсіресе кассалық аппараттардың пайда болуы коллацияны қарапайымдандырды және есеп қызметкерлерінің еңбек өнімділігін арттырды.
Операциялық (ХІХ ғ. соңы – ХХ ғ. басы). Түскен тауарлар көптеген ғасыр бойы сатып алынған бағасы бойынша, ал оларды есептен шығару сату бағаларыбойынша жүргізілді. Ал сату бағалары тауарлардың түскенкезіндегі бағасынан жоғары болғандықтан, қаржылық нәтижені көрсететінкредиттік сальдо түріндегі айырма пайда болатын. Сондықтан кейіннен «Тауарлар» шотындағы есеп сатып алынған бағамен жүргізіледі, сатылған құндылықтар «Өткізілді» деген жаңа шоттың дебетінде есептен шығарылды, кейінгісі кассаға түскен ақшалай түсім сомасына кредитке жатқызылады. Осыған орай «Тауарлар» шоты таза материалдық болып шықты.
Бұдан шығатын қорытынды, әрбір кейінгі жалғасатын кезең алдындағысын теріске шығармайды, творчествалық жағынан байытады, бухгалтерлік есептің шаруашылық процестерін басқару құралы ретіндегі мүмкіндіктерін кеңейтті.
Нарықтық қатынастардың қазіргі жағдайларында бухгалтерлік есептің негізгі мақсаты әртүрлі деңгейіндегі басқару шешімдерін әзірлеу, негіздеу, қабылдауға, бәсекелес-субъектіні айқындауға және тағы басқаларға қажет субъектінің шаруашылық және қаржылыққызметі туралы сапалы және дер кезіндегі ақпаратты қалыптастыру болып табылды.
Басқа да материалдар Мұғалімдерге Ашық сабақтар Сабақ Жспарлары Оқушыларға Рефераттар ҰБТ Шығармалар СӨЖ
