ХХ ғасырдың екінші жартысында тепе-теңдік пен тұрақсыздық енді жойқын және теріс дүние ретінде қарастырылмады. Тепе-теңдік күйінен қатты тепе-теңдіксіздікке ауысу нәтижесінде жаңа, бұрын белгісіз типтегі тәртіп пайда болды.
Хаос жасампаз бастама ретінде әрекет етеді. Сондықтан синергетиканың назары әрдайым тұрақсыздық пен өзгерістерге бағытталған. Хаос, энтропия, тәртіпсіздік қорқынышы жеңілді. Оның орнына «тұрақсыздықсыз даму жоқ»деген ой келді.
«Тұрақсыздық әрдайым жойылатын зұлымдық немесе тітіркендіргіш проблема емес. Тұрақсыздық тұрақты және динамикалық дамудың шарты бола алады» [1]. Тұрақтылық пен тепе-теңдікті тіпті эволюцияның тұйықтары ретінде бағалауға болады (И.Пригожин).
«Басқарылатын хаос» тұжырымдамасының негізі салыстырмалы түрде тұрақты күрделі жүйенің тұрақсыздықтың сыни күйіне (бифуркация нүктесіне) өту тәсілдерін талдау және одан әрі тәртіптің жаңа деңгейіне көшу болды. Бұл ретте берілген (немесе өзге) бағытта жүйенің түбегейлі өзгерістері байқалуы мүмкін.
«Басқарылатын хаос» тұжырымдамасының теориялық негізі И.Пригожин мен И. С Тенгерстің «хаостың тәртібі» жұмысы болды, бірақ М. Уолдроптың «Күрделілік: тәртіп пен хаостың жаңа ғылымы» жұмысын атап өткен жөн.
Ғылыми білімде хаостық элементтің болуы қажет деп саналып, мүмкін болатын барлық тәсілдермен ынталандырылады: «хаоссыз» білім болмайды» (П. Фейерабенд). Бұл позиция Пол Валерийдің: «Ми — тұрақсыздықтың өзі» деген тұжырымына сәйкес келеді.
Хаос теориясының қайта туылуы 20 ғасырдың екінші жартысында болды. Біз мұны американдық метеоролог Э.Лоренцке міндеттіміз. Лоренц үшін көбелектің әсерін сипаттауда компьютерлік модельдеу шешуші рөл атқарды. Бұл туралы Дж.Глейктің «Хаос. Жаңа ғылымды құру» атты еңбегінен жақынырақ танысуға болады.
1972 жылы Лоренц «Болжаудың мүмкіндігі туралы: Бразилиядағы көбелектің қанатының қақпағы Техаста торнадо тудыруы мүмкін бе?» атты ғылыми мақаласын жариялады. Онда ол атмосферада болатын кішігірім өзгерістер немесе ұқсас модельдер болашақта болжанбайтын және ауқымды өзгерістерге әкелуі мүмкін екенін көрсеткен жер атмосферасының компьютерлік моделін ұсынды. Лоренцтің тағы бір жетістігі — алғашқы «таңғажайып аттрактордың» немесе Лоренцтің аттракторының ашылуы болды [2].
Хаос жаңа компьютерлік технологияларды, белгілі бір тәртіпсіздіктерден туындаған керемет күрделіліктің таңғажайып құрылымдарын жаңғырта алатын арнайы графикалық техниканы өмірге әкелді. Жаңа ғылым әлемге ерекше тіл, жаңа ұғымдар берді: фрактал, бифуркация, үзіліс, кезеңділік, тартушы, фазалық кеңістіктің көлденең қимасы. Мұның бәрі дәстүрлі физикадағы кварктар мен глюондар материяның элементар бөлшектері сияқты қозғалыс элементтері. Кейбір ғалымдар үшін хаос өзгермейтін күйлер теориясынан гөрі өтпелі ғылым, болмыс туралы емес, қалыптасу туралы ілім.
Қазіргі теорияларға сәйкес, хаос барлық жерде кездеседі. Бұл фактіні түсіну менеджерлерді сақтандыру қорларына, астрономдар — Күн жүйесіне басқа көзқараспен қарауға, саясаткерлер — қарулы қақтығыстардың себептері туралы ойларын өзгертуге мәжбүр етті [3].
Хаос теориясының ғылыми түп- тамыры математикалық физиканың «бейсызық динамика» деп аталатын бөлімінде жатыр. Сызықтық емес динамика әдістерімен сипатталған объектілердің басты қасиеттерінің бірі әсердің себепке жанама тәуелділігі болып табылады, сонымен қатар кейде әсер себепке керісінше әсер етеді, бұл өздігінен күшейетін процестерге әкелуі мүмкін.
Мұндай жүйелер үнемі сырттан келетін ағынға тәуелді болғандықтан, оларда қайтымсыз процестер пайда болады. Тәртіп трансформацияланады, және әлдеқайда күрделі жүйелерге қосылады. Жүйе неғұрлым күрделі болса, соғұрлым ол тұрақсыз және ұсақ, нүктелік әсерлерге сезімтал.
Хаостың теоретиктері олардың «детерминистік хаосы» немесе «алдын — ала болжау мүмкін емес» немесе «болжанбайтын тәртіп» бейсызық динамика көрінетін жерде, яғни микро және макрокосмостың барлық салаларында мүмкін деп санайды [4].
1990 жылдары С. Манн «басқарылатын хаос» тұжырымдамасын жасады. 1992 жылы Маннның «Хаос теориясы және стратегиялық ой» атты мақаласы жарық көрді, онда ол осы тұжырымдаманың негізін қалады. Бұл мақалада Манн былай деп жазады: «Сыртқы күйзелістер болмаған кезде де, табысты күрделі жүйеге жүйені тұрақтылықтан шығаратын факторлар кіреді.
… Халықаралық орта — хаотикалық жүйенің тамаша мысалы … ‘өздігінен ұйымдастырылған сыншылдық’ … оған талдау құралы ретінде сәйкес келеді … Әлем хаотикалық болуға дайын, өйткені динамикалық жүйеде адамзат саясатының алуан түрлі факторлары … әр түрлі мақсаттар мен құндылықтарға ие … Саяси тұрғыдан маңызды жүйелердегі әрбір фактор қақтығыстың энергиясын тудырады … бұл жағдайдың өзгеруіне түрткі болады, сөйтіп сыни жағдайды жасауға қатысады … және кез келген бағыт жағдайды сөзсіз катаклизмдік қайта құруға әкеледі». Манн тұжырымдамасынан не шығады? Әлеуметтік-саяси жүйеде ауытқу аймақтары бар.
Хаос теориясының табиғи және ғылыми жетістіктері әлеуметтік-саяси салаға өте жақсы бейімделді. Пригожин жасаған және Манн бейімдеген әдіснамалық әлеует өткен және қазіргі кездегі көптеген оқиғаларды «сызықты емес», динамикалық түрде қарастыруға және талдауға, сондай-ақ «басқарылатын хаос»әдіснамасын қолдана отырып, болашақ оқиғаларды болжауға және модельдеуге мүмкіндік береді .
Шотаева Еркеназ
Раймкул Салтанат
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті,
Физика-техникалық факультетінің
1 курс магистранты
Ғылыми жетекші: Жанатаев Д.Ж, профессор
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті,
Философия және саясаттану факультеті,
философия кафедрасының доценті.
