ХИМИЯНЫ ОҚЫТУДА ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДАГОГИКАНЫ ПАЙДАЛАНУ

23.09.2019

940

ХИМИЯНЫ ОҚЫТУДА ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДАГОГИКАНЫҢ ЭЛЕМЕНТТЕРІН ПАЙДАЛАНУ

Тәуелсіздік алғаннан кейінгі елдің тәуелсіз, әрі тегеурінді, терең мазмұнды үздіксіз білім жүйесі болуы керек. Ол мемлететтің экономикалық, қорғаныс қабілеттерін күшейтері анық.

Жас жеткіншектерді ұлтын, елін шексіз сүюге тәрбиелейтін бірден бір құрал,оқу тәрбие ісіне қазақ халқының этнопедагогикасын сәтті ендіру болып табылады.

Халқымыздың дәстүрілі білім мен тәрбиелер жиынтығы ғұмыр бойы жинақтаған тәжрибелерінің қорытындысы. Оларға талай ғасырлар сүзгісінен өткен ұғымдар, түсініктер, пайымдар жатыр. Мәдени мұралар уақыт, озып, қоғам дамыған сайын екшеленіп, жаңарып жаңа мазмұнға ие болады. Сондықтан қазақ халқының мәдени мұралары адамзат баласының қол жеткізген дана пікірлері мен асыл ойларына, тәжірибелік тұжырымына өте бай. Мәдени мұралардың тәрбиелік мәні әрқашанда адамзат баласына нәр беріп байытып отыратын қуатымен бүгінгі білім беру саласының алтын желесі болып отыр.

Көшпелі елдің барлық тіршілік болмысы табиғатта және табиғатпен бітене қайнасып отырады. Ұлы далада көшпелі өмір сүруге бейімделген олар өзі мекен еткен кеңістіктің барша қадір қасиетін танып,біліп сол кеңістіктегі құрбыластарды уақыты мен зерделеуге, теңдестіруге, пайымдауға машықтанды.

Ертедегі қазақ халқы қоршаған ортаның бір-бірімен оқшау тұрған заттар мен құрбыластардың ретсіз жиынтығы емес, тұтастай байланысты бірліктегі дүние деп таныды.

Табиғат заттар мен ондағы журетін құбылыстардан тұратынын пайымдады. Табиғат туралы қазақ халқында оның кеңістік укақыттық мөлшері жағынан біркелкі және жалпы заңдылықтары бар екенін, ондағы заттар мен құбылыстардың (реакция) мәңгі әрі шексіз екендігі бойынша дүниетаным қалыптасты.

Дүние тану ата-бабаларымызда алғаш дайын тұрған материаларды, құбылыстарды танып, білуден басталады. Бұл кез адам санасы дамуының төменгі сатысында тұрған шақ еді. Мыңдаған жылдар өте келе көшпелі өмір кешкен бабаларымыз тіршілік барысында практикалық іс-әрекеттің нәтижесінде жаңа заттардың қасиетіне үңіле тусіп, құбылыстардың сырынаша білді.

Адамзат баласының даму эволюциясына байланысты дүниетаным деңгейі де өсіп күрделене түседі. Өйткені адамның дүниені тануы табиғат туралы білімдердің жиынтығының сол кездегі өмір сүрген қоғам арасындағы байланысты негізінде өрбиді. Адамның ой-өрісі өзін қоршаған табиғат, ондағы құбылыстар туралы білімдерді неғұрлым толыққан сайын, дүниетаныы да соғұрлым байып тұрақтанады.

Тарихи зерттеулер тас дәуірден бері өмір сүріп келе жатқан қазақ халқының арғы ұрпақтарының малмен, егіншілікпен айналысып, жартылай көшпелі өмір сүргенін дәлелдейді. Тіршілік ету барысында осы аталған кәсіптің барлығында да еңбек құралдары қажетболды, әрі олардың сапалы болуына да мән берілді. Көшпелі өмір салтын үнемі көшіп жүруге ыңғайлы тұрмыс бұйымдарының формасына әсер етті, яғни бұымдар көбіне дөңгелек шар тектес не түбі жалпақ болуы керек болды Мұндай пішіндер дала көшпенділері үшін қолайлы болды.

Өзін қоршаған табиғаттағы заттар мен ондағы жүріп жатқан құбылыстар (реакциялар) турылы ата-бабамыздың мынадай реттегі (алгоритм) түйсінуі қалыптасты. Затқа ат берді

— ата, оны танымды – құрамын білді – құрастырды (мәлімет жинады) – сипаттар себебін түсіндірді – оны анықтады – құбылысты жүргізді және өмірде қолдана білді. Осы бағыт бойынша ғасырдан ғасырға өте «заттар», «құбылыстар» туралы мағлұматтар көбейе тусті.

Құбылыс — қошаған дүниеде, айналада болып тұратын әр түрлі (химиялық, биологиялық, физикалық) өзгерістер. Жалпы құбылыс – сезімдік мүшеленрдін қабылдау түйсігі. Металдарға байланысты құбылысты ата-бабаларымыз темірден жасалынған бұйымдардың далада көп уақыт тұрса, тат басып бүлініп кететіні бойынша байқвған. Темірді көрікте қыздырып балқытқан кезде балқымадан түрлі бұйымдар жасауға болатынын білді. Қатты қызған пышақ, қанжар тәрізді заттарды мұздай сумен суғарғанда қасиетінің жақсаратынын білді.

Ата-бабаларымыздың өзін коршаған заттар және құбылыстар туралы ой-пікір, тусінігі, пайымы осы тәрізді бағытта қалыптасқаны анық.

Заттар, құбылыстар туралы ой-пікірлер ертедегі ата бабамыз туркілерде болды. Олардың ойынша төбемізде «көк» аспан, төмендегі «қара» жер ортасындағы адамзат баласы тұрақ етеді деген. Бұл сөздегі «көк», «қара» деген сөздердің магиялшық, төтемдік мәндері болды. Аспандағы барлық дүниенің иесі, қөрғаушысы, қолдаушысы – «атаң» деп көк аспанды ал, барлық табиғатты құшағына алып жатқан жерді – «анаң» деп ұқты. «Жоғарыда көк аспан», төменде «қара жер» пайда болған соң, екеуінің арасында Адам баласы жаралған – деп Күлтегін құлпытасында (ғ) жазылуы осының айғағы.

Ұлы бабамыз Әл-Фараби да дүние туралы, заттар құбылыстар туралы филисофиялық ой түйін, зерделі пікір айтқан. «Ғылымдардың шығу туралы» атты шығарма жазды.

Әл-Фарабидің пайымдауынша дүниедегі өмір сүретін материялық заттар, денелер алтыға бөлінеді:

– аспан денелері
– есті жануарлар адамдар
– ессіз жануарлар
— өсімдік
– минералдар
– төрт түпкі негіз – от

әрі қарапайым турі. Олардың әр алуан қосылуының нәтижесінде олардан гөрі күрделі материяның қалған түрлері пайда болады.

Денелер пайда болып жойылып отыруы мүмкін ал 4 түп негізі мәңгі өзгермейді. Олпрдан Жаңа тіршілік негіздері пайда болып отырады.

Әл-Фарабидің «зат» туралы дуние ең алғаш жаратылғанда болмашы ғана орын алған нұр сәуле күйінде болған, сол таралу арқылы кеңістік үсті-үстіне дами түскен – деген постулаты бар. «Дүниеде затсыз бос бөлшектерсіз құр кеңістік (вакуум) жоқ». Ұлы бабамыздың «зат» туралы түсініктері ернтедегі грек ойшылдарымен ұштасып, бүгінгі ғылым дәлелдерімен толықтырылып отырғанымен құнды.

Қазақ халқының ғұлама ақыны, философы өткен ғасырларда өмір сүрген Шәкәрім Құдайберді ұлы (1858 – 1931 ж.). Шәкәрім дүниетанымы өзі туған көшпелі қазақ елі тұрмысы мен Шығыс, Бактыс мәдениетінің рухани қазына көздері негізінде қалыптасты. «Үш анық» деген еңбегінде дуниетаным бірінші анық – материялдан заттарды тану, екінші анық – идеалистік теологиялық саладан тұса, үшінші анық ой таным – ұжданнан тұрады. Шәкәрім материалистік пен идеалистік танымның екі аралығында болды. Негізгі қағидасы «Бар нәрсе жоғалмайды, өзгереді» – деген терең мағыналы тезистен құралады.

Шәкәрім «Дүниенің негізгі атомдардан тұрады, жаңа туып, өсіп-өніп, өліп-өшіп жатады, дуние (табиғат) үнемі қозғалыста өзгерістер болады» — дейтін көзқарасты қуаттап:

— «Ктті, келді, толды, семді, өзгеленді бұл ғалам

Туды, өлді, жанды, сөнді, өршіп өнді қайтадан» — дей келіп,

— «Іздедім таптым анығын

Тастадым ескітанығын» — деп ой түйеді.

Шәкәрім бабамыз айтуынша дуние тірегі 5 зат бір – біріне айналып, әрекеттесіп (реакцияға түсіп) отырған. Мысалы, ағаш жанғанда от туады, оттан – күл топырақ туады, күлден – темір, темірден су туады деген пікірдің қалыпсасуы табиғаттажүретін құбылыстың (реакция) сырын сезгендіктің белгісі.

Ертедегі ата-бабаларымыз табиғатпен біте қайнаса тіршілік етіп, табиғатта жүретін реакцияларды сезінді, әлі келгенінше пайдалана. Ол реакциялар:

Заттың жануы
Темірдің тот босуы
Ашу
Тері оңдеген кездегі процестер болды

Қазіргі замандағыдай химиялық түсінігі болмаса да ертедегі қазақтар реакциялар туралы ой қорытып оның негізін сезінді.

Жаңғыш заттардың (ағаш, шүберек, шөп, көмір) жанатынын ол кезде жылу, жарық және түтін бөлінетінін білді С+О₂ – СО₂+Q (4)

Оттың тутінін де пайдаланады. Жанумен бірге ұзақ уақытқа созылатын баяу тотығу, шіру процесі де журетіннін білді.

Қазақтар қоршаған ортада «даму», «өзгеру», «қозғалу», «басқа заттарға айналу», процесі жүріп жатқанда оңың өзіне тән заңдылықтары бар екенін адамдар ертеден-ақ сезінгендігі анық. Мысалы, ағаш жанып күлге айналса, оның біраз бөлігі ұшып кетеді, осы кезде жарық пен жылу бөлінеді. Сүт ашып қышқыл айранға айналады. Қайнап тұрған суға түскен тағамдық зат түрін де, дәмін де өзгертеді. Шын мәнінде бұлардың бәрі химиялық құбылыстар екенін ата-бабаларымыз ерте кезден-ақ сезген.

Етедегі қазақтар отты еркше қадірледі, оның көптеген қасиетін білді. Оттың «өмір» екенін оның әрі жарық, әрі жылу бөлетіннін ескеріп, отты қорлауға болмайды деп әртүрлі тыйымдар салады. Мысалы: «отқа тукіруге болмайды», «оттан аттауға», «отты кесуге» болмайды.

Қазақ халқында өте ерте кезден отқа байланысты салт дәстүрлер қалыптасқан. Олар: жас нәрестені бесікке саларда бесікті отпен аластау, жас келін үйге алғаш енгенде табалдырықтан отқа май құю, ел жайлауға көшкенде, көшті жанған екі от ортасынан өткізу. Ескі қоқыс жарамсыз заттарды өртеп орыру, т.т. бұның бәрі оттың тазартқыштық қасиетін ертедегі ата-бабаларымыздың айқын аңғарғандығы.

Отқа қатысты тағы бір ерекшелік егер отты үрлесе оның жақсы жанатынын білген. Ошақтағы от бықсып жақсы жанбай жатса оны үрлеп «Қоян ақсақ, от жүйрік» деп дәріптеуі бір жағынан отқа табыну болса, екішіден отты үрлегенде ауадағы оттектің мол келуіне мумкіндік жасап, оттың жақсы жануына жағдай тудырған.Осыдан келіп ертедегі қазақ ұсталар, теміршілер, зергерлер ұстаханада крікті кеңінен пайдаланған.

Ата-бабаларымыз кең өңдеуде, металл өндіруде, бұйым жасағанда да жану процесіне ерекше мән берген.

Ертедегі халық «тот басу» процесі үзбей жүретітніне көз жеткізді. Ылғалды жерде қалған темір бұйымның аздан соң сыртқы қызыл-қоңыр туске боялып, мужіле беретінін байқау киын емес еді.

Темірден жасалынған бұйым ауадағы оттектің әсерінен ылғалды жерге түссе тотығу процесі жүреді.

Тот басу процесінің жалпы реакциясын былай жазуға болады

4 Fe+2H₂O+3O2=2Fe2O3 H2O

Түзілген қызыл-қоңыр түсті «тат» металл бетінен бөлшектеніп түсе беретіндіктен араса ұсақ қуысшылар пайда болды. Сондықтан ол темір бұйым әрі қарай желіне береді. Бұндай тот басқан темірді ата-бабаларымыз пайдпланған.

Табиғатта ашу пролцесі жүреді. Ашу – органикалық заттардың (қантты заттар) тотығу-тотықсыздану процесі. Оның нәтижесінде организмдер өмір сүруге қажетті энегия бөлінеді. Ашитын заттың құрамына және оның метаболизміне байланысты ашыту нәтижесіне байланысты ертедегі қазақтар ішімдік заттарын (қымыз, шұбат, боза) органикалық қышқылдар (сут қышқылы) туындылар айран, қатық, ірімшік алған.

Ертедлегі ата-бабаларымыз сақ заманынан бері қымыз ашытып, айран ұйытқан. Қазақ халқы ашыту процесінің екі түрін игерген. Ол ерте заманнан осы таңға дейін жалғасын тауып келеді. Спирттік ашу. Бұл астық тұқымдастықтар не картоп құрамындағы қантты заттардың ашыту бактериялары нәтижесінде ашу процесінің жүруі. Бұл өте көп реакциялардан тұрады. Қысқаша түрде былай өрнектеуге болады:

C₂H₁₂O₆-2C₂H₅OH+2CO₂

Глюкоза спирт

немесе дәндегі крахмал – амилаза ферменті – мальтоза қанты – мальтоза ферменті – глюкоза – глюкоза қанты – зимаза ферменті – этил спирті + СО2 түзіледі.

Ертедегі ата-бабаларымыз осы реакцияларды пайдалана отырып қымыз, шұбат, боза ашытқан бұл процесс осы күнге дейін жалғасын тауып келеді.

Ашу процесін Европа халқы Х ғасырда ғана білсе, біздің ата-бабаларымыз сақ, ғұн тайпалары біздің заманымызға дейінгі ғасырдан бастап пайдаланып келе жатқан көшпелілерге саяхат жасаған Г.Рубрук, М.Поло Платини жазып кеткен.

Осы тәрізді көшпелі ата- бабаларымыз тұрмысында сүт қышқылдық ашуды да пайдаланып айран, қатық, сүзбе алған. Ол кезде мынадай реакия жүреді:

С₆Н₁₂О₆-СН₃-СНОН-СООН+18ккал

лактоза сүт қышқылы

Қазақ халқы ерте кезден пайдалып келе жатқан кәсіптік ісінің бірі тері өңдеу. Көшпелі тіршілікте өмір сүруіне байланысты үй жануарлардың (жылқы, түйе, сиыр, қой, ешкі) және жабайы аңдардың терісін пайдалана білді. Теріні өңдеп тұрмысына қажетті аяқ киім, тон, ішік, саба, мес, көнек, ер тұрман бұйымдарын жасаған. Теріні ертедегі ата-бабаларымыз екі әдіспен өңдеген.

малмаға салып бұқтырып өңдеген. Малма – дегеніміз ашыған айран және оның сары суы немесе ашыған сүт. Бұдан басқа тұзды суды пайдаланған.
жағу. Иді қатықтан айраннан жасайды

Екі әдістің екеуінде де айран мен сүт құрамындағы сүт қанты (лактоза) ашу процесінің нәтижесінде күрделі реакцияға түсіп тері құрамындағы белокты заттармен әрекеттесіптеріні жұмсартады.

Тері өңдеудегі келесі реакция, теріні бояғанда жүреді. Біріншіден теріге түс өң беру болса, екіншіден су өткізбеу үшін өңдеді.

Қазақ халқы тері өңдеуге табиғи бояуларды сәтті пайдалана білген. Табиғи бояуларды қынадан және тал терек, емен қабықтарынан, сонымен бірге шеңгел мен көк тікеннің бүрлерінен алған. Бояу үшін алған өсімдік мүшелерін суға салып, таөазал жуып, кептіріп, келі не диірменге салып ұнтақтайды. Ұнтағын тұз салып қайнатады. Қайнатқан соң, қоюын сүзіп алып тастайды да қан жылым болып суығанда теріні бояған.

Орыс, батыс ғылымдарының айтқанындай қазақ халқы сауатсыз жабайы емес. Тіршілік барысында олар табиғаттың объективті заңдарын, құбылыстарын сезініп, пайымдап, оның негізін түсініп, оны қажетіне байлынысты игере білді.

Пайдаланған әдебиеттер

Ежелгі дәуір әдебиеті «Орхон ескерткіштері тексті». Алматы, 2 кітап «Анна тілі», 1991ж., 11-12 бб.
Әл-Фараби Ғылымдарының шығу туралы. Алматы, «Наука», 1987ж., 100-101 бб.
Құдайбердіұлы Ш. Өлеңдер мен поэмалар. Алматы, «Рауан», 1999ж., 120 б.
Некрасов Б.Б. Учебник общей химии. Москва, «Химия», 1972г., 269 стр.
Некрасов Б.Б. Учебник общей химии. Москва, «Химия», 1972г., 394 стр.
Павлов Б.А. Курс органической химии. Москва, «Химия», 1969г., 148 стр.
Павлов Б.А. Курс органической химии. Москва, «Химия», 1969г., 338 стр.
Қасыманов С. Қазақ халқының қол өнері. Алматы, 1999ж., 75-93 бб.