КЛАССИК ПРОЗАСЫНДА – ӨМІР ПӘЛСАПАСЫ

Кітап оқығанды, теледидардағы атыс-шабыс пен төбелеске құрылған құрғақ оқиғаны қызықтағандай, жай әншейін уақыт өлтіру деп ұғатын түйсіздіктер болмаса, көзқарақты жұрттың елеулі бөлігі детектив шеберлері: Конан Дойл мен Жорж Сименон немесе Агата Кристилердің өзінен сырттап, заманымыздың әлемдік деңгейдегі сарабдал суреткерлері: дат Кнут Гамсун мен швед Август Стринбергті, жапон Рюнескэ Акутавага мен колумбиялық Габриель Гарсиа Маркесті, американдықтар Джон Джойс пен Артур Хейлиді, француздар Марсель Пруст пен Альбер Камюді талғап, екшеп оқитын дәрежеге жетті. Оларды жай оқып қоймай, сол кітаптардан өмірлік сабақ – терең пәлсапа (философия. Авт.) іздейтін болды. Сізге өмірлік пәлсапа қажет пе, дәлірегі, қазақ даласының пәлсапасы қажет пе, онда Сіз жоғарыдағы шет жұрт жазушыларының атағына жығылып, бірыңғай құлай бермей, олардан тереңдік әлемі, бай болмаса, еш олқы соқпайтын өз суреткеріңіз, өз ойшылыңыз Әбіштің шығармаларын да бір мезгіл оқып, ойға батып, бойға сіңіріп көріңізші!..Жазушының жиырма бестен жаңа ғана асқан қызыл-жасыл шағында оқырман талқысына ұсынған «Күй» повесінде сонау бір бұлағайлы замандарда бір мекенге сыймай, біраз жылдары қанды қақтығыспен өткен қазақ, түрікмен жұрттарының ауыл да талайлы тағдыры көз алдыңнан сурет болып өтіп, көкірегіңе қорғасын салмағымен құйылып қалмаушы ма еді?!. Шығармада «қанға – қан!..» үрдісін ұстанып, өшпес кек қуғанды мұрат көретін жанның бірі – түрікмен ауылының көсемі Жөнейіт батыр-ды… Қазақ қолының шабуылы үстінде он екіде бір гүлі ашылмаған түрікмен қыздарының масқаралануы, оның қарымы ретінде бір топ қазақ бозбаласының, адам көрмеген қатыгездікпен мәңгүртке айналдырылған сорлы тағдыры, адай батыры Дүйімғараның қолымен тірілей көрге көміліп, оқыс қаза құшқан кеудемсоқ батыр Көкбөрі, ақыр соңында, табиғат, қару ұстаудан гөрі, өнер қууға арнап жаратқан өз ұлы Дәулеттің адайлармен болған кезекті бір шайқастағы өкінішті өлімі – соның бәрі есті батыр Жөнейітті ойлантпаған емес, толғантпаған емес, бірақ ол оқиғаларға түбірлеп мән беріп, райынан қайтуға өзімшіл көкірегі ырыз бермеген!..

Екі жұрттың арасындағы егесті күндердің бірінде түрікмендер ұрыс-соғыста еш шаруасы жоқ, далада аң қағып жүрген пәнейі жан – адай күйшісін қолға түсіретін еді ғой… Повестің тұтқын күйшінің түрікмендердің ортасында толғанысты бір күй тартатын, күй әсерінен үй толы адам біткеннің қатты қобалжығаннан – жанарларына жас үйіріп, «торға түскен торғайдай болып», көздерімен жер шұқып қалатын естен кетпес бір сәті бар-ау!.. «Аяушылық жоқ жерде – адалшылық та жоқ… Өзің бөтен елге жасанып барсаң – жараланып қайтқаныңа ызаланба!.. Ол үшін көктегі Құдайды да, жердегі жауыңды да қарғама, өзіңді – өзің қорға!.. Жат жерде көргеніңе бола – өршеленбе, қайта, тәубеңе кел!» – дейтін еді ғой күйші тартқан домбыра!.. (Ә.Кекілбаев. Екі томдық «Таңдамалы шығармалар». Алматы. «Жазушы» баспасы. 1989 жыл. І-том, 247-бет).

Алайда, Жөнейіт батыр, осыны ұға тұра – бетінен қайтпайды!.. Күйшіні айдаладағы айдау жолдың бойына апартып, жер бетінде кесер басын ғана қалдырып, тірідей көмдіреді!.. Бір ғажабы, ол – әлгі күйшіден бәрібір құтыла алмайды!.. Жазықсыз жан аяуында – ойынан, ұйықтаса – түсінен шықпайды!.. Ақырында, жебір ой мүжіген, санамен сарғайып, жүйкесі тозған Жөнейіт жанымен жағаласып жатып, көз жұмады!.. «Ноқталы пенде, тірлігіңде тебіспе. Өлім екпе, өмір ек. Жарық жалғанның мән-мағынасы сонда». Повестің соңғы бетін жапқанда – жазушы-пәлсапашы бізге осыны ұқтыратын еді ғой!..

Классик-қаламгер «Ханша – дария хикаясы» повесі мен «Аңыздың ақыры» романында «Күйшіде» айтқан өзекті ойларын одан әрі дамытып, кеңейте, тереңдете түседі. Бұл екі шығарманың екеуінің де бас кейіпкерлері – қаһарынан қан шашыраған билеушілер. Біреуі – атақ-даңқы мен айбары жер-жаһанды тітіренткен әйгілі Шыңғыс хан да, екіншісі – соған жетеғабыл Әмір-Темір. Екеуінің де түпкі мақсаты біреу: ол – ақ найзаның ұшымен, қара қылыштың сұсымен, қаптаған қалың қолдың күшімен жер бетіндегі екі аяқты біткенді табанға салып, жекедара билік құру!.. Олар, белгілі бір дәрежеде, сол мақсаттарына жетеді де!.. Алайда, «асқанға – тосқан» бар екен!.. Дүние-жалғанның оларға да әзірлеп қойған, олардан да зор, олардан да қатал «әзірейілі» бар екен!.. Повестің соңында Шыңғыс ханның таңғұт ханшасы Гүрбелжін сұлудың қолынан мерт болуы – соның дәлелі!.. Ал, романның ақырында өзі екі көзін бірдей ойдырып тастаған шебер жігіт Жаппардың елес-суреті албастыдай басып, ажал құрсауында жатқан Әмір-Темірді көретініміз – соның айғағы!..

Жойқын күштің құлы мен күңі болуға – кеудедегі қу жаның қамынан басқа ештеңені ойлауға қауқарсыз құр сүлде пенделер ғана бейіл!.. Ал, «жаным – арымның садағасы!..» деуге ерік күші әкететін ерлер, аяулы махаббат пен қасиетті өнер жолында ажалға да тура баратын өр рухты қайсар жандар әлгі бейшаралардың тобына қосылмақ емес!.. Олардың тәнін жоқ қылу мүмкін!.. Оларды топыраққа айналдыруы мүмкін!.. Алайда, олардың өршіл рухын өлтіру, олардың кейінгі ұрпаққа деп сеуіп кеткен үлгі-дәнін жер бетінен, адамдардың жүрегінен аластау еш мүмкін емес!.. Егер, сондай ұстындар болмаса, солар қалдырған өршіл рух болмаса – дүние шіркін әлдеғашан тепе-теңдігінен айырылып, әлгіндей қанішер билеушілердің табанында тапталып, ойран-ботқасы шығып, қу медиен құла далаға айналар еді!..

«Ханша – дария хикаясы» мен «Аңыздың ақыры» оқырманның таным дүниесін байытып, осындай пәлсапалық күрделі ойларға бастап қана қоймай, әркімнің де жүрегіне ертеңгі үмітті күнге деген сенімнің терең тамырлы бітік дәнін егеді!..

Туысқан қырғыз жұртынан шыққан көркем сөздің айтулы шебері Шыңғыс Айтматовты бәріміз де білеміз. Себебі, біздер, бүгінгі аға буын ұрпақ, сол қаламгер туындыларды құныға оқып өскенбіз!.. Үлкен жазушының кейінгі кезеңдегі романдарына халық аңыздары да кіріктіріліп, олардың шығарманың айтар ойы мен идеясына қызмет етіп жүргені де жадымызда. Айтулы қаламгер сексенінші жылдардың бас тұсында жариялаған «Ғасырдан да ұзақ күн» романында сондай бір аңыздан шығарып, адам-мәңгүрттің бейнесін жасады… Мұны кезінде Мәскеу сыншылары бірауыздан: «Әдебиетке келген жаңалық!» – деп бағалап, бірыңғай ден қойды!.. Бір ғажабы, мұндай жаңалықты әдебиетке Ш.Айтматовтан он жылдай кейін келген Ә.Кекілбаев біз мақаламыздың басында сөз қылған «Күй» повесінде (сондағы мәңгүрт-бозбалаларды еске түсіріңіз!.. Авт.) одан жиырма жылға жуық уақыт бұрын жасап кеткен-ді!.. Әбекең Шыңғыс ханның да образын «Ханша – дария хикаясында» бұл әріптес ағасынан талай жыл бұрын сомдап үлгерген еді ғой!.. Біздің мұндай салыстыруды алға тарта отырып, қазақ әдеби сынының Әбіштей заңғар таланттардың шығармашылық ізденіс-табыстарын уақытында бағалау тұрғысында әлжуаз болғанын, бой күйездік танытқанын, сондай бейтараптық салқынынан әлі де арыла алмай отырғанын үлкен өкінішпен айтпасқа әддіміз жоқ!..

Ә.Кекілбаев 1971 жылы «Шыңырау» повесін жариялады. Мұның, атына сай, заты да шыңырау, адам жанының қалтарыс-бұлтарыстарына тұңғиық тереңінен барған, оқырманға өмірдің қатал шындығын тағы да зерделеткен аса бір ойлы шығарма болғаны есімізде. Қаламгер бұл повесінде сирек кездесетін ауыр кәсіптің адамдары – құдықшылар әулетінің тағдыр-талайын алға тартады… Оларды жер бетіндегі тірліктің қым-қуыты мен қызығынан алшақтатып, сонау зымыстанның түбіне түсіретін, әрине, жоқшылық!.. Бұл ауылдан шыққан Дәріжан құдықшының да өмірі осы тірлікпен өтіп еді… Ендігі кезек – оның бұлалау болып өскен немере інісі Еңсепке келіпті!.. Жазушының өз сөзімен айтқанда: «Еңсептің де жастық дәурені – алыс жолда ай батқанша жүріп-жүріп кеп, тек таң алдында ғана бел шешпей сұлай кетіп, көз шырымын алған суыт жүргіншінің таң ұйқысындай тым тәтті, тым қысқа болды». (Сонда. І-том, 370-бет.).

Зерделі жігіт ауыр кәсіптің қыр-сырын көп ұзамай-ақ меңгеріп алды. Құдықшылық тірлікке көндікті. Алайда, адам сорлының шыңыраудың түбіне өзін-өзі айдап түсіруге күші жете тұра, сол тұңғиық қапаста көңілінің көзін, арманда ойын байлап ұстап тұруға құдіреті жете бермейді екен де!.. Еңсеп те сол: қолына – күрегі мен қайласы серік, көкірегіне – одан да арпалысты, одан да тынымсыз ауыр ойлары серік. «Адам, асылы, өмір деген көтерем тұғырды бас-көзге төпеп, бақыт қуған сайын – одан соғұрлым алшақтай түсетін сияқты. Бақыт қуған адамның тапқан бақытынан – жоғалтқан бақыты көп болса керек». (Сонда. І-том, 370-бет). Шыңыраудың табанында тұрып: «Су көзіне жетем!» – деп жер түбіне ұмтылған құдықшының осылайша ой түбін ұңғитын да сәттері көп!..

Адам шіркіннің кеудесі, сыртынан қарасаң, құшағыңа сыйып кетер дөңбек қаралы ғана шағын дүние… Ал, сол шағын әлемнің ішіне, тар қапасына ой жүгіртіп қараңызшы!.. Ондағы айқұшақ қауып, тар мекенде тоғысып та соғысып жатқан жан-санат сезімдердің шеті мен шегіне ой-санаңыз жетіп болар ма?!. Соның бәрі – Еңсеп қазған шыңыраудан да қатерлі қызғаныш сезімі!.. Жер бетінде осы қызғаныштың қыл тұзағына шырмалмауға қауқары жететін пенде баласы бар ма екен?.. Бұл тұзақтан ет пен сүйектен жаралған сондай көп пенденің бірі – Еңсеп құдықшы да құтылып кете алмаған!..

Айналасы бірер жылдың бедерінде талай дүмдінің құдығын қазып, көзге түскен Еңсептің атақ-абыройы көп ұзамай-ақ жалпақ Маңғыстауға белгілі болып қалатын еді ғой!.. Сөйтіп жүргенде – Қалпақ деген құдықшы шығып, өнерді бұдан да асырған!.. Жұрт енді бұрынғыдай Еңсепті төңіректемей – әлгі Қалпақ құдықшыға құлаған сыңайлы!.. «Қалпақ қазған шыңыраудың тереңдігі пәлен құлаш болыпты, түген құлаш болыпты!..» Бұл елдің айтатыны – сол!.. Еңсептің ішіне қызғаныштың қызыл итін жүгірткен де, мұның алдында түк жазығы жоқ Қалпақпен алакөз қылған да, еңбегімен тапқан шағын дәулетіне қанағат қылдырмаған да, Үстірттің дөңіне шығарып, бұрын бұл аймақта көз көрмеген терең шыңырау қаздыруға итермелеген де сол жұрттың сол кеу-кеу әңгімесі!.. «Сондай бір шыңырау қазсам, әлгі «қалпақшыл» бола қалған жұрттың аузын өзіме қарай қисайтсам, Қалпақ құдықшыны сөйтіп бір мұқатсам, сосын мен қазған шыңырау «Еңсеп қазған» атанып, атағым дәуірлеп, артымда өшпес атым қалса!..» Осы бір пенделік пиғыл Еңсеп сорлыны алды-артына қаратпаған!.. Шыңыраудың түбінде жер қазып, борша-борша терге түсіп, арасында сәл бір бойын тіктеген сәттерінде де әлгі бақталасының суреті көз алдынан елес беріп, бір кетпеуші еді ғой!.. Сол бір елес күшейген сайын – мұның қайласы да қара жерге үсті-үстіне кірш-кірш қадалып, артынан жау қуып келе жатқандай арпалысушы еді-ау!.. Сол бәсеке-қуғынның, сол қызғаныш-қуғынның айдауымен бұл да жерді үңги берген, үңги берген, ақырында «әл бітті, жан шықты» дегенде – діттеген жеріне жетіп те тынғандай еді!.. Оған да місе тұтпай, судың көзін әлі де аша түссем деп, қайланы тағы да сілтеп баққан!.. Қайласын соңғы сілтегені – жадында, көз алдының тұманданып бара жатқаны – жадында, тіпті, құдықшы Қалпақтың миығынан күлген суреті көз алдынан соңғы рет көрініп, жалт бергені де жадында!.. Одан арғысын білмейді!.. Өзі қазған шыңыраудың түбімен қосылып, сонау ұлы теңізге шығып кететін аса арнаның тентек толқыны Еңсепті жұтқан да тынған!..Сөйтіп, оның артында қапелімде жұртты шошытқан қанды шыңырау, кейін – дүйім елді қарық қылған, Үстірттегі ең терең, ең сулы шыңырау қалған!.. Бір өкініштісі сол – оны жұрт, құдықшының өзі армандағандай, «Еңсеп қазған» деп емес, «Еңсеп өлген» атап кетіп еді!..

Осы шығарманы оқып шыққаныңда – жүрегіңді өмір бойына тер төгіп, алайда, соның жемісін көруді тағдыры маңдайына жазбаған сорлы құдықшыға деген ащы аяныш сезімі кернеп, өзіңнен-өзің пұшайман болатының бар!.. Өмір шындығының көркем шындыққа қапысыз айналғаны, қаламгердің оқырман жүрегін қапысыз жаулап алғаны дейтініміз – осы болатын шығар!..

Әбіш ағаның адамды шыңырау-ойлардың тереңіне батыратын «Шыңырау» повесін оқығанымызда – ойымызға американ жұртынан шыққан ұлы суреткер, Нобель сыйлығының лауреаты Эрнест Хэмингуейдің оқырманды теңіз-ойлар мен құрсау-сезімдердің тұтқынында ұстайтын «Шал мен теңіз» повесінің оралатыны бар!.. Бұл – бекерден-бекер емес қой!.. Әлем әдебиетінің тарихында пәлсапалық-психологиялық тұрғыда мұншалықты дәрежеде кемел шеберлік танытқан суреткерлер некен-саяқ!..

Таланттардың тағдыры!.. Жүйріктердің тағдыры!.. Бұл дүние – жалғанның тұңғиығына бойлап, мәңгілік сауалдардың жауабын іздеген не бір марғасқаның қаламына ілінген тақырып. Лев Толстойдың «Аршыналасы», Шыңғыс Айтматовтың «Қош бол, Гүлсарысы», сосын, Әбіш Кекілбаевтың «Бәйгіторысы» – соның мысалдары. Дәуренді күнінде Аршыналаның – асқан желіскерлікпен, Гүлсарының – тайпалған жорғалықпен, Бәйгіторының – алдына қара салмас жүйріктікпен аты шыққан-ды… Әсіресе, Бәйгіторының басына қонған бақты айтпаңыз!.. Сөзді жазушының өзіне берейікші. «Бәйгіторы талай жарыста алдына жан салмай келді. Бәйгі алған сайын – бұның селдірлеу қарақошқыл жалын бір сипауға құмарлар көбейе берді… Адамдар неғұрлым сылап-сипаған сайын – бұның да көңілі өсе түсті. Бәйгі төбеге жиылған жұрттың у-шуы да миына инедей қадалмайтын болды. Қайта, жұрт шуылдаңқыраған сайын – тақымы қызады. Жарыс жоқта да ол, жылқыдан гөрі, адамға үйір. Маңына жылқы жолап кетсе – едіреңдеп, аузын ала жүгіреді». (Сонда. ІІ-том. 251-бет). Сөйтсе өмір деген ылғи озудан, адамдардың қошамет-гуілінен тұрмайды екен!.. Дәуренінде оздырған жалғанның – күндердің күнінде шаң қаптырып кететін құқайы да бар екен!.. «Күні кеше ғана тек мұның маңына жиналатын көп шуылдақтың жартысы енді Көктеңбілді қоршап алатынды шығарыпты… Сол жылы күзде тағы шапты. Көктеңбіл қарақшыға қара үзіп келді. Бұл жолы Бәйгіторының қасында бәйгі бала мен сейістен басқа жан қалмады… Бұрын ду көргенде – тықыршып тұра алмайтын, ағын судай асып-тасатын көңілі енді жиын көрсе – жан шыдатпай шамырқанатын мәңгілік шор жара түйіп кетті». (Сонда. ІІ-том. 252-253-беттер).

Бұл да күнінде өзіндей талай тұлпардың үмітін үзіп, соңында қалдырып еді-ау!.. Базарлы дәурен күндердің күнінде әлгі Көктеңбіл-дің тұсынан да одан да өткен жаңа бір жүйрік болып ағып өтпек!.. Өмір – жалған, дүние – жалған, қысқа күнде қырық құбылып тұратын пенде – жалған деген – осы!.. Сол бір таусылмайтын көп жалғанның қатал заңы да – осы!.. Дөңгеленіп келетін де тұратын «дүние-кезек» заңы да – осы!.. Әбіштің «Бәйгіторысы» – бізге осыны ұқтырған. Бұл – қаламгердің жүйріктер тағдырынан шығарып, өмірлік пәлсапа айтқаны, сөйтіп, мәңгілік көп сауалдың біріне және бір жауап бергені!..

Жазушының «Тас-бақаның шөбі» әңгімесі – әрі жақын ағайындас, әрі бала күндерінен бірге өскен құрбылас Қарабала мен Оңбайдың мінез-құлқын, кісілік қасиеттерін салыстыра отырып, үлкен ой түйетін ерекше туындысы. Жасынан алғыр, оқу мен сөзге бірдей жүйрік, өнерлі болып өскен Оңбайдың тағдыр-талайы бір бөлек те, біртоға, жуас, сабырлы, оқу-тоқу мен сөзге де қырсыз болған Қарабаланың жолы өз алдына дара… Оңбайдың көрмегені жоқ: ол – соғысты да көрген, одан шолақ аяқ болып оралғасын – колхозға басқарма болып та көрген, одан басқа да түрлі қызметтің тізгінін ұстап көрген!.. Оның талайлармен ұстасып, иті қырын жүрген жайы тағы бар… Кезінде соғысқа жарамай, ауылда қалған Қарабаланың «балға мен төстің айтысын тыңдап», өмір бойы ұсталық құрғаннан басқа көрген ештеңесі жоқ!.. Әйтеуір, ешкімнің бетіне жел болып келмепті, міндетті жұмысына адал болыпты!.. Ән екеш, ән дегенде де бар білетіні – «Қызыл азбан». Оны да Оңбай досынан үйренген!.. Оны да өзі әлденеге көңілденген сәттерінде ғана оңашада ыңылдап айтатыны болмаса, көп алдында «әу» деп ауыз ашып көрмепті… Былай қарағанда, Оңбай – лаулап тұрған от та, Қарабала сол оттан қалған шала секілді!.. Өмір шіркіннің жай ойға сыя бермейтін қайшылығын, бірақ бұлтартпас шындығын қараңыз!.. Өзі мүгедек, оның үстіне, аурулы болғасын – жеке машина сұраған Оңбайдың аудан басшыларына талай мәрте барып, тауы шағылған жайы бар!.. Ендігі жерде ондай жүріске жарайтын денсаулығы жоқ-ты… Сөйткен Оңбайдың, бір кездерде аузымен құс тістеген асау Оңбайдың бұл тұрғыда оның ширегіне де келмейтін қарапайым ұста Қарабаладан осы шаруаны тындыруды сұраудан басқа – амалы қалмаған!.. Мүгедек құрдасының көңілін қимай, ауданға аттанған Қарабала әлгі шаруаны бір күнде жайғап, машина берілетін рұқсат-қағазды алады да қайтады!.. Бұған – оның өзі де, Оңбай да таң қалады!.. Сөйтсе, кезінде Қарабала ұстаның қол қайырын әлгі аудандағы басшылар да көрген екен де!.. Қарапайым ұста, қашан болсын, алдына келген жанның меселін қайтаруды білмеген, еңбегін міндет қылуды білмеген екен де!.. Сонда, бар гәптің осы тұста болып шыққаны ғой!.. «Тасбақаның шөбі» әңгімесінің авторы адам өмірінің мән-мағынасын, оның өмірден алатын орнын осылай да бір зерделеп, қаламгерлік жолында тағы бір тың ізденіс танытып, жаңа сөз айтқан!..

«Өмір – күрес» деген қағида әлімсақтан бар. Ол – адамға тән: жақсылық пен жамандық, адалдық пен арамдық, жомарттық пен сараңдық, кісілік пен қараулық, кеңдік пен төрешілдік, туралық пен көлгірлік, ашықтық пен ішмерездік секілді бір-бірімен бітіспес қасиеттердің күресінен, солардың бірде-бірі, бірде-екіншісі жеңіп, мәңгілік тайталасқа түскен айқасынан тұратын майданды әлем!.. Сол майданның «соғысы» тоқтаған жерде – өмірдің де мән-мағынасы жоғалмақ!..

Ә.Кекілбаев «Есболай» атты әңгімесінде осы бір өмірлік майданның қайтпас қайсар қарт жауынгері, біздің замандасымыз мәрт Есболайдың бейнесін жасайды… Дөңгеленген шымыр әңгіменің оқиғасы да шағын. Ауыл дүкенінің ішінде – топырлаған жұрт… Соңғы түскен ділгір тауар – кілем саудасы да бітуге айналған… Қалып тұрғаны – жалғыз кілем!.. «Жақында тұрмыс құрған қызыма апарам», – деп сол кілемді сұрап, дүкенші Дүйімбайға жалынып тұрған Бибатпа кемпір!.. «Мұның алатын адамы бар!..» – деп шалқайған Дүйімбай!.. Осы оқиғаның үстіне ауылдастарының бірі – «мәрт» десе, енді біреулері – «жынды» атап жүрген Есболай қарт тап болмағанда – сорлы кемпірдің кілемнен үмітін үзген жері еді!.. Осы ауыл – ауыл болғалы, осы дүкен – дүкен болғалы, әлгі кемпір де, Есболай шал да бұл дүкеннен кілем алып көрмепті!.. Бүкіл ғұмырында әділсіздікке төзіп көрмеген Есболай мына жайды көре тұрып, шыдап қала алмайды!.. Дүкеншімен дауласа тұрып, оған қатты-қатты сөздерін айта тұрып, әлгі кілемді Бибатпа кемпірге Дүйімбайдан тартып алғандай қылып, алады да береді!.. Сорлы Бибатпада қуанғаннан ес қалмаған!.. Төрешілдер билеген жерде мұның арты қайдан жайдан-жай қалсын!.. Дүкенші Дүйімбайдың өзінің басқарма ағасы Жиынбайға Есболайдың үстінен арыз түсіріп, басқармада шалдың мәселесі қаралатын жері ғой!.. Фашистермен соғысып, Варшаваға дейін барған Есболайдың «жаудан қайтпаған жүрегі» – ауылдың төрешіктерінен қайдан қайтсын!.. Азғантай ауылды алтыға бөлетін ағайыншылдық мерезді, қорғансызды шетке қағып, дүмдінің сөзін сөйлейтін құбылма мінезді сынап, олардың да «сыбағасын» беріп шыққан!.. Өйтетіне – оның жүрегі таза, ісі ақ, артында өзінің сөзін сөйлейтін жұрт та бар – Есболай соған сенеді!.. Дүйімбай – Жиынбайлардың мысын басатын да – сол!.. Әділеттің ақ туы бір мезгіл қалтылдаса – қалтылдар, бірақ Есболайлар тұрғанда – жығылмақ емес!..

Есболай қарттың аузымен айтылатын мына түйінді ойларға назар аударыңызшы: «Осы күні жұрт аузын ашса – «бірлік-тірлік» деп қақсайды да, іс істесе – барлығын тентек балалардың ойынындағыдай «шілдік-білдік» қылып жіберуге шебер боп апты… Әншейінде көлеңкеде отырып пыш-пыштағанда – жұрттың бәрі де мәтіби. Ал, бетке айтуға келгенде – жан табылмай қалады!.. Олар сүйтіп жыбырлап-сыбырлап жүргенде – жаман Дүйімбайлардың бөркі дағарадай боп, бетіне қаратпай кетеді!..» (Сонда. ІІ-том. 280-281, 291-беттер.).

Гуманист Әбіш, сыншыл Әбіш, мысқылшыл Әбіш қоғамды жайлап алған жұлынқұрт мінез-құлықтың бет пердесін осылайша сыпырады, бүгінде қатары сиреп бара жатқан Есболайдай ерлерді осылайша көкке көтеріп, аспандатады!..

Егер, Есболай тектес ерлер ортамызда жүрмесе – дүниені әділетсіздіктің қара түнегі басар еді!.. Дүниенің тепе-теңдігін сақтайтын солар – Есболайлар-ау!.. Мәңгілік сауалдардың бір жауабы – осы!..

«Әңгімеде көрініс тапқан – кешегі кеңес замананың шындығы ғой!.. Ал, бүгін-ші?.. Бүгінгі тәуелсіздік дәуірінде төрешілдік тыйылып қалды ма?.. Нәйіс рушылдық жойылды ма?.. Әділет орнап тұр ма?..» – деп сұрарсыз, оқушым!.. Қайдан тыйылсын, қайдан жойылсын, қайдан орнасын!.. Қайта, бұрынғыдан да асқынып бара жатқан жоқ па?.. Жемқорлық пен парақорлық ауруын қайтеміз?.. Бұл – Есболайлардың азайып, Дүйімбай-Жиынбайлардың зорайып бара жатқанының белгісі емес пе?.. Кейінгі ұрпақ қайтер екен?.. Қайда барар екен?.. «Есболайды» қайта оқығаныңда – осындай күбірткейлі – ойлар да басыңды қатырады-ау!..

Біз классиктің бірқатар шығармаларының негізінде аз-кем ой айтқан болдық. Ұлы суреткерлер жазған шығармалар қайталап оқыған сайын – жаңа бір қырын танытып, бұрынғы оқығаныңа үстемелеп ой қосып отырады. Кезінде қазақ көркем сөзінің және бір мықтысы Асқар Сүлейменов: «Ұлы шығарманың үдесіне шығу мүмкін емес», – деп еді. Осы сөздің Әбіш Кекілбаев прозасына да тікелей қатысы бар!..

(Бұл жазбалар 2000 жылдың ақпан айында қағазға түскен. Тұңғыш рет жарық көріп отыр.)

Мырзатай Болат   ақын, журналист