Ұлтымыздың ұлы ұстаздары

Ұлт ұстаздары Ы. Алтынсарин мен А. Байтұрсынұлы мектеп оқушыларына кезінде Ленинді дәріптегеннен артық ұлықталуы тиіс.

АСТАНА. Қыркүйектің 3-і. ҚазАқпарат /Қанат Мәметқазыұлы/ — Қазақтың тұңғыш халық ағартушысы, ұлт ұстаздарының атасы атанған Ыбырай Алтынсариннің «Кел, балалар, оқылық!» деген өлеңін жұртшылық арасында білмейтіндер кемде кем. Дегенмен де, осы балаларға арналған өлеңнің «Бір Аллаға сыйынып» деп басталатыны, бұл жолдардың кеңес тұсында алынып тасталғаны кейінгі күндері ғана белгілі болды.

Шындығында қазақ баласын оқуға, білім мен ғылым жарығына шақырған бұл өлең Ресей патшалығының орыс миссионерлерін жіберу арқылы қазақ даласын жаулай бастаған жылдары жазылғандығы анық. Сондағы алғаш рет ұлы даладан мектептер ашу ісінің мәнісі де түсінікті – қазақты ұлт ретінде жою. Яғни, Патшалы Ресей қазақты орыстандырып, православие дініне мойынсындырсам деген ниетінен барып қана қазақ сахарасында алғашқы миссионерлік мектептер ашылды. Бұл жөнінде ұлт көсемі Ахмет Байтұрсынұлы «Закон жобасының баяндамасы» атты «Қазақ» газетінде шыққан топтама мақаласында арнайы тоқталып өтеді.

Онда автор былай деп жазады: «Дін жұмысы туралы 1822 жылғы Сібір уставында айтқан: бұ күнгі қазақтардың дінінде мұсылмандықтан мәджусилік (отқа табынушылық) мол, сондықтан да бұларды христиан дініне кіргізуге үміт бар. Облостной кәкімдер қазақ ішіне миссионер жіберуін сұрау керек. Миссионерлер қазақты зорламақ, өз еріктерімен христиан дініне үгіттеу керек… (Басқарма)». Осы тарихи деректің өзі мәдени-рухани тәсілмен жүргізілген отарлау саясатын ашық көрсетеді. Бірақ, діни миссионерлердің бұншалықты ұлтты жоюға бағытталған сорақы қам қаракетінен ештеңе шыға қоймады.

Сол кездердің өзінде миссионерлер мектебінің табалдырығын аттағандар, яғни жат пиғылдылардың тәрбиесін көргендердің өзі түптеп келгенде ғылым мен білімге ізденістерін өздігінен дамытып, өз ұстаздарының мақсатын жүзеге асыруға емес, ұлтының білімді болуына қызмет ету жолын таңдағаны, сол бағытта табандылық танытқаны анық. Сондай ұлы тұлғаның бірегейі һәм қазақтың ұлттық ағарту ісінің атасы – Ыбырай Алтынсарин.

1926 жылы қазанның 29-ында Қазақстанның Халық ағарту комиссары Смағұл Сәдуақасов Тәшкентте педагогикалық жоғары оқу орнының ашылу салтанатындағы «Жоғары оқу орнының Қазақстан үшін маңызы» атты баяндамасында қазақ елін сауаттандыру ісіндегі Ы. Алтынсариннің еңбегін жоғары бағалайды. «Өткен ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген Ыбырай Алтынсарин деген қазағымыз болған. Ы. Алтынсарин – орыс мәдениетімен көрші қонған алғашқы қазақтың бірі. Біреуден қаймыққандығынан емес, өзінің ар иманымен православие миссионерлеріне көмектескен адам, орыс қазақ мектептерін алғаш ұйымдастырған да, қазақ жазуын орыс әліппесіне көшіруді көздеген де осы кісі.

Ол әйгілі орыс оқымысты миссионері Ильминскийдің досы болатын, соған қалтқысыз көмектесті. Міне, дәл осы Алтынсарин өзі өлер алдында қазасын аза тұтуға бірде бір орыс адамының араласпауын сұрап, тіптен олардың «маған етене жақын жүргені болса да араластырмаңдар» деп тапсырған. «Жаназама тоқсан тоғыз молда шақырыңдар», деп өсиет қалдырған. Бұл, әрине, көзі ашық деген зиялы қазақтың басындағы трагедия еді. Орыстармен ұзақ жыл үзеңгілес өмір кешкен пенденің көңіліне түйгені, орыс миссионерлерінің қазақ жұрты үшін еш жақсылық ойламайтынына көзі әбден жеткен пенденің көкірегіндегі қасіреті болатын.

Бәлки, бұл оның тіршілікте өз қолымен жасаған күнәсін қазақ деп қарс айрылған жүрегінің жантәсілімдегі айыптаулары болар. Қалай болғанда да, ол бәлен жыл бірге істеп, біте қайнасқан орыс ымыраластарынан безген», дейді С. Сәдуақасов. Тоқтала кететін жайт, Ыбырай Алтынсарин миссионерлік пиғылға қанша араласқанымен де, яки қазақ жастарына ана тілімен қатар орыс тілін де үйретуге күш салғанымен де оның ұстаздық мақсаты айқын болды. Бұл мақсат қазақ баласына ғылым, білімнің әр саласын терең меңгерту, қазақтың жастарын оқыту арқылы өркениетке қадам бастыру болып табылады.

Ыбырай Алтынсарин өзі ашқан мектептерде ана тілінің таза оқытылуына көңіл бөліп, алғашқы тілашар ретінде халықтың ауыз әдебиетін пайдаланып, өзі де ұрпақ тәрбиесіне арналған әдеби шығармалар жазды. Сол әдеби шығармалары арқылы қазақтың жазба әдебиетінің, әдеби тілінің негізін қалаушылардың бірі болды. Әдебиетке тың тақырыптар әкеліп, озық ойлар енгізді.

Оның мазмұнды да мағыналы әсем лирикалық өлеңдері, әсерлі әңгімелері, мысалдары қазақ әдебиетінің тарихында өшпес орын алады. Осы тұрғыдан алғанда, қазақ балалар әдебиетінің негізін салушы Ы. Алтынсариннің тіл тазалығы үшін күрескерлігі, педагогикалық ілімнің тұңғыш кемеңгері екендігі мойындалады.

Ал қазақ даласындағы оқу ағарту мәселесін іс жүзінде тұңғыш рет қолға алған Ы. Алтынсарин болса, оның салған ағартушылық жолын ілгері жалғастырып, дамытушы ірі ғалым, көсемсөз шебері, әдебиет зерттеуші, тюрколог, дарынды ақын-аудармашы Ахмет Байтұрсынұлы. Яғни, қазақтың «екінші Алтынсарины» аталған А. Байтұрсынұлы саналы ғұмырын білімге арнап, кейінгі ұрпақ үшін ағартушылық жолды барынша жеңілдеткен ғұлама. Ол қазақ даласындағы білім берудің, мектептердің жайын, бала оқытудың жолдары мен тәсілдерін тек баспасөз жүзінде ғана көтеріп қоймай, өзінің бар ықыласын оқу мен білім әдістеріне аударып, осы жолда мол қазына қалдырған, өлмес мұра жасап кеткен данышпан ғалым.

«Адамдық диқаншысы қырға шықтым,

Көлі жоқ, көгалы жоқ — қорға шықтым.

Тұқымын адамдықтың шаштым, ектім,

Көңілін көгертуге құл халықтың» —

немесе,

«Тән көмілер, көмілмес еткен ісім,

Ойлайтындар мен емес бір күнгісін

Жұрт ұқпаса, ұқпасын, жабықпаймын

Ел бүгіншіл, менікі- ертеңгі үшін»,

— деп, айтатын Ахмет Байтұрсынұлы — ұлттық деңгейде дәріптелуі тиіс ұлы ұстаз. Ол қазақ тілінің тұңғыш әліппесі мен оқулықтарының авторы, соныдан із салған жаңашыл ағартушы ғалым. А. Байтұрсынұлының жазған мектеп оқулықтары 1914 жылдан бастап 1928 жылдарға дейін пайдаланылып келді. Одан кейінгі күндері де, бүгінгі күні де ғалымның еңбегі еш ескірген емес. Қазақ оқушыларының бірнеше буыны сауатын Байтұрсынұлының «Әліпбиімен» ашып, ана тілін Байтұрсынұлының «Тіл құралы», «Оқу құралы» арқылы оқып үйренді.

Ы. Алтынсарин балаларды оқуға үндегенде «Бір Аллаға сыйынып, Кел балалар оқылық!», деп бастаса А. Байтұрсынұлының «Оқу құралы. Қазақша алифба» (Орынбор 1912 жылы басылып шыққан) оқулығы «Би исми иллаһи рахмани рахим!», деп Құран сөзімен ашылады. Одан соң барып:

«Балалар, бұл жол басы даналыққа,

Келіңдер, түсіп, байқап қаралық та!

Бұ жолмен бара жатқан өзіңдей көп,

Соларды көре тұра қалалық па?

Даналық өшпес жарық, кетпес байлық,

Жүріңдер іздеп, тауып алалық та!», деген насихаттық жыры жазылады. Тағы бір өлеңінде:

«Балалар, оқуға бар, жатпа қарап,

Жуынып, киініңдер шапшаңырақ.

Шақырды тауық мана әлдеқашан,

Қарап тұр терезеден күн сығалап»,

— деген өлең шумақтарымен балаларды мектепке, оқуға шақырады.

Деректерге сүйенсек, ұлт ұстазының «Тіл құралы» жиырма бес рет, «Әліпбиі» жеті рет басылып шыққан екен. Сондай ақ, қазақ мұғалімдері үші жазылған «Баяншы» оқулығы сегіз мың тиражбен, «Оқу құралы» елу мың данамен, «Тіл құрал» бірінші жылдық – отыз бес мың, «Тіл құрал» екінші жылдық — жиырма бес мың, «Қырық мысал» бес мың, «Маса» кітабы бес мың данамен таралған екен. Бұдан басқа ғалымның «Нұсқаушы», «Әліппе астары», «Сауат ашқыш», «Әдебиет танытқыш» секілді бірқатар оқулықтары да бары белгілі.

Арнайы оқулықтар тапшы болып тұрған тар заманда жұртшылықтың біліммен сусындауына төте жол салып берген А. Байтұрсынұлының еңбегі орасан зор, білімге талпынған қазақтың да сол еңбектерден алған пайдасы мол болды. Әрі бұл оқулықтардың қай қайсысы да сол кезеңдерде тек қазақ арасында ғана емес, көршілес елдерде де теңдессіз деп танылған. Орыс ғалымдарының өзі А. Байтұрсынұлының тарихта алатын құрметті орнын ғылыми дәлелдермен жазып қалдырған. Мәселен, 1929 жылы орыстың ғалым қайраткерлерінің басшылығымен басылып шыққан «Литературная энциклопедия» баспасында А. Байтұрсынұлы туралы: «Байтұрсынов является и первым выдаюшимся казахским ученым-лингвистом. Он – реформатор орфографии казахского языка, основоположник его грамматики и основатель теорий казахский литературы», деп жазады.

А. Байтұрсынұлының қазақ тілінің терминін қалыптастырудағы еңбегі де ұлттық білімдегі көп істі біршама жеңілдетіп, осы бағыттағы алға жылжуды барынша ілгерілетті. Мәселен, термин қалыптастыруда қазақ тілінің мүмкіндіктерін кеңінен пайдаланған ғалым бүгінгі қолданып жүрген басты басты ғылыми терминдерді қалыпқа түсіріп берді. Қарапайым мысал ретінде айтсақ – зат есім, сын есім, сан есім, етістік, одағай, үстеу, шылау, леп белгісі, сұрау белгісі секілді тіл ғылымының терминдерінің баршасы А. Байтұрсынұлының жасаған еңбегі. Әйтпесе, оған дейін Ы. Алтынсарин оқулықтарындағы терминдер «нәрселердің аттары» (имя существительное), «зат мақұлықтың аттары» (имя прилагательное), «есеп аттары» (имя числительное) деген секілді түсіндірілген екен.

А. Байтұрсынұлының бала оқыту мәселесіндегі әдістері де, білім беру ісіндегі ол көтерген проблемалар да бүгінгі күні өзектілігін жойған жоқ. Қайта, соңғы кездері ұлт ұстазының қолданған әдістемелерін жаңғырта түсу қажеттілігі қатты сезіледі. Бұл тұрғыда қазақ балаларына өзінің ана тілінде біліммен сусындату мәселесінің де маңызы зор болмақ. А. Байтұрсынұлы сол кезеңдердің өзінде материалдық базасы мықты болып тұрған орыс мектептерінің қазақ балалары үшін келтірер пайдасы шамалы екендігін ашық айтады. «Олардың пайдасын кемітіп отырған бір ақ нәрсе: қазақты орысқа аударамыз деген пікір бәрін бүлдіріп отыр. Сол школалар арқылы қазақ тілін жоғалтып, орыс тіліне түсіреміз дейді.

Соның үшін біреулері әуелі балалар ана тілімен оқымай, орыс тілінде оқысын дейді, ана тілінде оқығандар да орыс әрпімен оқысын дейді», дей келе, бұндай ұстанымға қарсы шығады. «Бастауыш мектеп әуелі миссионерлік пікірден, политикадан алыс боларға керек, яғни қазақтың діні, тілі, жазуы сұмдық пікір, суық қолдан тыныш болуы тиіс», дейді А. Байтұрсынұлы. Шындығында, ғалым осы жолда барынша күш жұмсады.

«Ана тілі» терминінің де осындай пәннің де авторы болған А. Байтұрсынұлы, ұрпақтың өз ана тілінде білім алуының маңызын, пайдасын түсіне отырып күрес жүргізеді. Ал шындап келгенде бүгінгі қазақтың басындағы хал де сол кезеңдегіден артық та алшақ та емес. Өйткені, бүгінгі қоғамда орыс тіліндегі білім сапалы болады деген желеумен баласын ана тілінде оқытудан бас тартып жатқандар да баршылық қой. Яғни, баланы жастайынан өзге тілмен жетілдіру әлі де сақталып отыр.

Ал оқулық сапасына келер болсақ, бұл өз алдына жеке әңгіме. Дегенмен де, бұл бағытта да Ахаң салған сара жолдан ауытқушылық бар секілді көрінеді, ал бұны қайта жаңғыртудан тек ұтарымыз хақ. Бір ғана мысал келтірейік. А. Байтұрсынұлы бала оқытушыларға арнап жазған оқулықтарында жасөспірімді қызықтырып, ынталандырып, баурап әкететін тұстарына көбірек көңіл бөлген. Ғалымның пайдалануға үгіттеген дағдыландыру, сынау, жетілдіру әдістерінің маңызы да үлкен. Оның оқулықтарындағы қысқа да нұсқа әңгімелерін, мысалдарын оқуға оқушылардың өзі құлшына, қызыға, құныға да кірісетіні кәміл.

Ахаңның әңгіме соңынан тобықтай түйінмен қорытындылау әдісі бала тәрбиесіне, мәдениетіне де ерекше әсер етеді, қанымызда бар шешендік өнерді жаңғыртады. Осы тұрғыда ғалымның оқуға жеңіл тілмен баланы тарту әдістері әлі де өзекті болып табылады. Мақал мәтелдер, аталы сөздерге кеңінен иек артқан бұндай әдістердің бүгінгі күні жетіспей тұрғаны рас. Мысалға алатын болсақ, ауылдағы ата мен әжесінің әңгімесін тыңдап өскен баланың тілі қандай көркем болса, қалалық ортада өскен баланың қазақша әңгіме айтуы сондай шолақ көрінеді. Сол екі басқа ортада өскен, бірақ екеуі де қазақша оқыған баланы қатар отырғызып, тексерсеңіз бұған анық көз жетеді. Бұл да оқытушы тарапынан, оқулықтағы қазақы мысалдардың, аталы, шешендік сөздер үлгілерінің жетіспеушілігінен, жастайынан сіңбегендігінен болатын үрдіс.

Өткендегі жиында бір жазушы ағамыздың «Қазіргі қалада тіпті қазақша оқыған балаға «беті табақтай» деп сөз айтсаң түк түсінбейді. Оған түсінікті болуы үшін «беті компьютердің мониторындай» деп сөйлеу керек екен» деп кейігені де осындай кемшіліктерден туындайтын дүние деп білеміз. Тағы бір мысал. Бір танысымның кішкене немере інісі балабақшада және өз әке-шешесімен тілдескенде тек орысша сөйлесіп, ата әжесімен үнемі қазақша сөйлеседі екен.

Қазақша мен орысша әбден араласып, миы ашыған болуы керек, бірде ол атасынан «Мен осы дәл қазір қазақша сөйлеп отырмын ба, жоқ орысша ма?», деп күңіреніп тұрып сұрайтын көрінеді. Мұның өзін баланың жастайынан жетілуінің орнына қиыншылыққа ұрынуы деп есептеуге болады. Сондықтан да, А. Байтұрсынұлы ілімдерін, соның ішінде бала оқыту әдістерін бүгінгі ұрпаққа сіңірудің мәнісі зор болатын еді.

Бір сөзбен айтқанда, Ы. Алтынсариннің де А. Байтұрсынұлының да қазақ халқы үшін, әлеуметтің оқу ағарту ісін алға бастыру үшін жасаған еңбегі орасан зор. Сондықтан да осыншама сарқылмас мұраны мирас етіп қалдырған данышпандардың еңбегімен баланы алғаш мектеп табалдырығын аттаған тұстан бастап таныстырудың мәнісі де үлкен. Кезінде «Оқы, оқы және оқы» деген Құран сөзін иемденген Ленинсіз мектеп есіктері ашылмайтындай еді. Ал қазақ балалары үшін осы екі ғалымның жасаған сыйын неге сондайлық деңгейде дәріптемеске?!

Мұхтар Әуезов А. Байтұрсынұлы туралы: «Бір басында сан салалы өнер тоғысқан, телегей-теңіз энциклопедиялық білім иесі, қайшылығы мол тартысты ғұмырында қараңғы қалың елін жарқын болашаққа сүйреуден басқа бақыт бар деп білмеген ірі тұлға, халықтың рухани көсемі»», деп дұрыс баға берген. Сондықтан да ұлттың рухани көсемдері шын мәніндегі көсемдер деңгейінде ұлықталуы тиіс.