Наурыз – Ұлыстың Ұлы Күнi, қазақша жыл басы. Көктiң тынысын тыңдап, жердiң тамырын басқан, тұрмыс-тiршiлiгi табиғат анамен тығыз байланысты зерделi ел жыл басы Наурызды қараңғының – жарыққа, ызғардың – жылыға, қараның – аққа, сордың – баққа, кесiрдiң – киеге, жоқтың барға ауысатын талайлы табалдырығы деп таныған.
Күллi оқымысты қауымнан оқшау озып шыққан, «Шығыстың Аристотелi» атанған, тарихымыздың тамаша тұлғаларының бiрi – Мұхаммед Әбунасыр әл-Фарабидiң еңбектерiн елiмiзде ең алғаш рет жинап, зерттеген ғалым Ақжан Жақсыбекұлы Машани оның өмiр сүрген кезеңiмен ғана шектелмей, одан арғы көне дәуiрлерге де тереңдеп барып отырған. 1970 жылы Алматыда «Жазушы» баспасынан шыққан «Әл-Фараби» атты еңбегiнде мың жыл бұрынғы халықтың өмiр-тiршiлiгi, өнеркәсiбi, мәдениетi, ғылыми-рухани тәлiм-тәрбиесi, қолөнерi және басқа да шаруашылық жәйi сөз болады. Осы кiтапта Наурыз туралы орта ғасыр ғұламаларының бiрi – Әли ибн Мұса ар-Рид хазiретi: «Бұл күндi перiштелер құрметтейдi, өйткенi олар осы күнде жаралған; бұл күндi пайғамбарлар құрметтейдi, өйткенi Күн осында жаралған; бұл күндi патшалар сыйлайды, өйткенi уақыттың бiрiншi күнi осы» дептi.
Мәшһүр Жүсiп Көпейұлының «Наурызнама» той болып қай заманда басталған?» деген жазбасында: «Естiген құлақта жазық жоқ, құрттай бала күнiмiзде жарапазан айтатұғын шалдар айтып жүрушi едi:
– Нұх пайғамбар дарақтан кеме пiшкен,
Ол кеменiң тақтайын тышқан тескен, – деп.
…Нұх пайғамбар еркегi, ұрғашысы аралас сексен қаралы жолдаспен кеме жасап мiнiп, алты ай, он күн суда жүзiп, су тартылып кемесi Қазығұрт тауына кез болып соған тоқтап, құрғақшылық көрiп қара жердi басқан. Сөйтсе, сол күн ай есебiмен санағанда күннiң Хамал бұрышына кiрген күнi – бiрiншi хамал болып табылған. Нұх пайғамбардың тұңғышы – Сам. Самның Ғарап, Ғажам деген екi ұлы болған. Бiреуi ай есебiн ұстап, жыл басын Мұһарам деп санап, оны Ғашора күнi деп, мейрам қылып ұстап қалған. Бiреуi – ғажам жұрты жұлдыз есебiн ұстап, бiрiншi Хамал Жыл басы деп мейрам қылған. Мұның ұстап қалған «күнi» есебiмен марттың тоғызына дәл келiп, қыс пен жаздың аударыс-төңкерiсiне тұп-тура шыққан. Мұны қазақ «Бұқар есебi» дейдi. Бұл есептi қазақ халқы орысқа қарағанда дұрыс ұстап келген.
Ай да он екi, жыл да он екi, он екi жылдың басына он екi хайуанды ие қылған, оған ат қойып, айдар таққан…
…Сонда бұрынғы таққа отырған Жыл иесi астына кетiп, оның орнына екiншi Жыл иесi тақ үстiне шыққанын қалай бiлген? Оны «жандыда балық бiлген, жансызда Самарқанның көк тасы бiлген».
Наурызнама той қылатұғын жұрттың патшалары тiрi балықты көп ұстатып алып, бiр керсен суға салып, көптiң алқасына қойдырған. Отырған әлеумет балықтарға көз тiгiп қарап отырған. Бiр мезгiлде балық бiткен бiрi қалмай, теп-тегiс шалқасынан аунап түсiп жата қалады қарындары жарқырап. Лезде балықтар аунаған жағына қайта аунап түседi. «Ескi жыл шықты, Жаңа жыл кiрдi» деп, Жаңа жыл тойы деп, сегiз күн қол астына қараған жұртқа той-тамаша берген», – деген баянды қалдырған.
Қалай десек те, тарихта қазақ үшiн Наурыз – «ақ түйенiң қарны жарылған күн» есебiндегi нағыз мейрам. Бұл күнi қытымыр қыстан аман шыққан ауыл-қыстақ тұрғындары өздерiнiң бастарынан өткен жақсылы-жаманды оқиғаларды ортаға салып, барға берекет, жоққа салауат айтысқан. Шәкәрiм Құдайбердиев Наурыз жайында:
«Наурыз – парсы тiлi: Жаңа күн деген сөз. Мұны қазақтар Бұхар, Тәшкендiк қожалардан үйренген. Ескi қазақта (ескi түрiкте) жаңа жыл күннiң аты – Ұлыс. Қожа молдалар ескi әдеттi қалдырамыз деп, Құрбан, Ораза айттарын Ұлыс күнi дегiзiп, Ұлысты Наурыз дегiзген.
Жыл басының аты Ұлыс екенiнiң дәлелi мынау: «Ұлыс күнi қазан толса, ол жыл ақ мол болар. Ұлы кiсiден бата алса, онда олжалы болар» деген тiптi ескi мақал.
Және:
Ұлыстың Ұлы күнiнде,
Бай шығады балбырап.
Қасында жас жеткiншек,
Тұлымшағы салбырап,
Бәйбiше шығар балпиып,
Күндiктерi қайқиып,
Келiншек шығар керiлiп.
Сәукелесi саудырап,
Қыз шығады қылмиып,
Екi көзi жаудырап.
Бозбала шығар бұрқырап,
Ақбөкендей сырқырап.
Құл құтылар құрықтан,
Күң құтылар сырықтан.
Кетiк ыдыс, шөмiштiң,
Түтiнi шығар бұрқырап», – дейдi.
Атар таң, шығар күнге тәу еткен соң, ауыл үй адамдары бiр-бiрiн Ұлыстың Ұлы күнiмен құттықтап, тiлектерiн айтыса бастайды. Үй-үйдi аралап, жүз көрiсiп, төс қағысып, ұлыс дәмiнен ауыз тиiп, бiр-бiрiне бата-тiлек айтысу – әркiм үшiн киелi парыз.
«Саумалық, саумалық,
Наурызымның көк құсы
Ұйқыдан көзiн ашты ма?
Саумалық, Саумалық,
Самарқанның көк тасы
Жiбiдi ме, көрдiң бе?
Саумалық, саумалық,
Ескi жыл кетiп, жаңа жыл келдi.
Ескi жыл есiркей кет,
Жаңа жыл жарылқай кел, – деп бiр-екi ыдысты сындырып, «жамандық кетсiн» деп ырым жасаған екен.
«Жақсы сөз – жарым ырыс» деген дана бабаларымыз. Елiмiзге, халқымызға, бiр-бiрiмiзге жақсылық тiлеу ешқашан артық етпес деп ойлаймын…
