Психологиялық манипуляция — бұл басқа адамның қабылдауын немесе мінез-құлқын өзгертуге бағытталған алдамшы немесе айқын емес әрекеттер. Мұндай әрекеттер әрдайым манипулятордың мүдделерін алға жылжытады және зардап шеккендерге ауыр сезім тудыруы мүмкін.
Көбінесе психологиялық манипуляция цыгандар гипнозымен немесе алаяқтармен байланысты. Бірақ өз идеяларын басқаларға зиян келтіріп насихаттайтын адамдар күнделікті өмірде де кездеседі. Олар өз психикасының мақсаттары мен ерекшеліктеріне байланысты саналы немесе бейсаналық түрде басқаларды басқара алады.
Неліктен адамдар психологиялық манипуляцияға ұшырайды?
Бір кездері, әсіресе манипуляцияға бейім адамдардың жеке ерекшеліктерін анықтауға бағытталған көптеген зерттеулер жүргізілді. Алайда, манипуляцияның тиімділігі нақты жағдайға, манипулятордың фигурасына және көптеген қосымша факторларға байланысты деп сеніммен айта аламыз.
Біздің миымыз ақпаратты жиі адекватты емес субъективті түрде қабылдауға мәжбүр болатындай етіп жасалған. Бұл ақпаратты қорытындылауға біздің ішкі түйсігіміз бен өмірлік тәжірибеміз ғана көмектеседі. Белгілі бір жағдайларда бұл механизмдер жұмысын тоқтатуы мүмкін, содан кейін біз басқа адамдардың бақылауының құрбаны боламыз. Бұндай жағдай көбінесе біздің толық ақпарат білмейтінімізге байланысты.
Егер бұл қарапайым алдаудың салдарынан болған болса, онда біз дұрыс шешімге келу үшін шынайы фактілерді білуіміз керек. Психологиялық манипуляция жағдайында жалған ақпарат өте тұрақты болуы мүмкін. Ал дұрыс фактілердің пайда болуы оны әрдайым бұза алмайды. Белгілі бір дүниетанымы бар адамдар сене бермейді және манипуляторлармен кездесуге көбірек дайын деген болжам бар. Алайда, бұл сенбейтін адамдармен де манипуляция жасауға болатынын жоққа шығармайды.
Қоғамдық және саяси өмірде психологиялық манипуляция жиі кездеседі. Қоғамдық сананы манипуляциялаудың жақсы мысалы — федералды телеарналарда мемлекеттің позициясын барлық бағдарламаларда, жаңалықтардан бастап кешкі ойын-сауық шоуларға дейін насихаттау.
Жарнамадағы психологиялық айла-амалдарға келетін болсақ, мұнда бақылаудың мақсаты адамдардың сенімдері мен көзқарастары емес, олардың ақшалары болып табылады. Жарнама, саясат сияқты, жалған дәлелдерді, эмоционалды сендіруді, кейде тіпті адамдарды қорқытып-үркітуді қолданады. Мысалы, жарнамалар құрамында болмауы керек кейбір компоненттердің жоқ екендігін мақтана айтуы мүмкін. Ал зиянды компоненттердің бар екендігі туралы үнсіз қалады. Жарнама беруші әлеуетті сатып алушылардың назарын өнімнің шынымен пайдалы екендігіне аудартады.
Сізді манипуляциялап жатқанын қайдан білесіз?
Адамның манипулятор екенін оның мінез-құлқынан емес, сол мінез-құлықтың қолданылатын контекстінен, сондай-ақ олардың белгілі бір әрекеттерді жүзеге асыруға деген ниетінен анықтай аласыз. Егер адам арнайы біреуді адастырып, оның қабылдауына, эмоциясы мен мінез-құлқына әсер еткісі келсе, онда бұл адам манипулятор болып табылады.
Манипуляторлардың негізгі мақсаттары — басқа адамға немесе белгілі бір жағдайға ықпал ету. Сондай-ақ олардың әрекеттері үшін жеке жауапкершіліктен немесе керісінше әрекетсіздіктен аулақ болу. Мақсатына жету ықтималдығы жоғары манипулятор өзінің агрессивті ниетін жасырады, жәбірленушінің осалдығын өте тез анықтайды және айла-шарғы жасайтын адам үшін болатын салдары туралы алаңдамайды.
Психиканың мақсаттары мен ерекшеліктеріне байланысты манипуляторлар саналы және бейсаналық тактиканы қолдана алады. Психологиялық манипуляция ашық агрессияны, қорлауды, сынды және эмоционалды зорлық-зомбылықты қамтуы мүмкін. Әлсіз әдістерге үкім, шағым, салыстыру, ұнамсыздық, сендіру, өтірік айту, өзін аяу, жылау, ойнау, келемеждеу, жағымпаздық, арандатушылық, эмоционалдық шантаж және жалған жанашырлық жатады. Көбінесе манипуляторлар өз мақсаттарына жету үшін құрбандарының қорқынышын пайдаланады.
Мысалы, ата-аналар жасөспірімге егер ол университетке бармаса, кедейлік жағдайында өмір сүретінін айтуы мүмкін. Тағы бір танымал әдіс — бұл шын мәнінде жәбірленушіге мүлдем тиімсіз опциялардың жалған таңдауын ұсынады және манипулятордың өзіне сәйкес келмейтін нұсқалар туралы үндемейді.
Басқаларды манипуляциялайтын адамдарда жеке тұлғаның қасиеттері дамыған. Көбінесе бұл психологиялық жарақат алған және манипуляцияны психологиялық қорғаныс механизмі ретінде қалыптастырғандар. Манипуляторлар арасында балалар үйінде немесе толық емес отбасыларда өскен балалар, сонымен қатар қылмыскерлер мен алкогольге және нашақорлыққа салынатын адамдар жиі кездеседі.
Көптеген манипуляторлар нарциссистік бұзылыс, шекаралас тұлғаның бұзылуы немесе антисоциальды тұлғаның бұзылуы сияқты әртүрлі жеке бұзылыстардан зардап шегеді.
Психологиялық манипуляцияға қалай қарсы тұруға болады?
Психологиялық манипуляция қажетті нәтиже беруі үшін манипулятор жәбірленушіні бақылауды ұстап тұруы керек. Басқа адамның бақылауымен жәбірленуші қорғанысқа түсіп, олардың қабілеттеріне күмәндануы мүмкін. Нәтижесінде, манипулятормен басқарылатын адам өзінің ойлары мен сезімдеріне деген сенімділікті мүлдем жоғалта алады.
Психологиялық манипуляция өздерін сендіруге мүмкіндік беретіндерге ғана тиімді. Манипуляцияны тоқтатудың бір әдісі — манипулятордың сізге жеткізгісі келетін нәрсесіне тым көп мән беруді тоқтату. Жағдайды сабырлы түрде талдай білу және сізді басқаратын адам қандай мақсаттарға жете алатыны туралы ойлау маңызды. Егер сіз сенімсіз болсаңыз, сізді манипуляциялайды деп есептейтін адаммен сөйлесуден үзіліс жасаңыз және жағдайды сенетін адамдармен талқылаңыз.
Манипулятормен жұмыс істегенде, мінез-құлқыңызды қадағалап, мүмкіндігінше аз қорғануға тырысу өте маңызды. Егер сіз сұхбаттасушының үмітін ақтамаймын деп ойласаңыз, әңгімені аяқтағаныңыз жөн. Манипулятор жәбірленушіге бақылауды жоғалтқан жағдайда, ол әрдайым қысымды күшейтуге тырысады.
Ал әсер етудің жаңа деңгейі алдыңғыға қарағанда жағымсыз болып шығуы мүмкін екенін түсінгеніңіз жөн. Жәбірленушілер манипуляторларды жиі аяйды және оларды өзгерте аламыз деп сенеді. Бұл адасушылық, оны манипулятор өзінің мақсатында қолдана алады. Егер сіз өз сезімдеріңіз бен эмоцияларыңызды өз бетіңізше жеңе алмасаңыз және психологиялық манипуляцияға қарсы тұра алмасаңыз, мұндай жағдайда мамандандырылған психологтан көмек сұрағаныңыз жөн.
