Мектепте оқылатын қазақ тілі курсының бағдарламасында зат есімнің грамматикалық категорияларының алатын орны мен оны оқытудың мәні зор.\r\n\r\nЗат есімнің грамматикалық категорияларын оқыту — оқушының сөйлеу, жазу тілі дағдысының, мәнерлі оқуының, орфографиялық, пунктуациялық білім дағдыларының қалыптасуының, дамуының негізгі кілті болып табылады. Бұл тақырыпты оқыту арқылы оқушыларға зат есімнің грамматикалық категориялары танытылады. Осы тақырыптан берілетін теориялық білімінің аясы кең. Атап айтқанда, оқушылар мынадай білім алады:\r\n
- \r\n
- Зат есімнің грамматикалық категориялары туралы түсінік;
- Зат есімнің грамматикалық категорияларын оқудағы мақсат;
- зат есімнің грамматикалық категорияларының өзіндік белгілері мен ерекшеліктері.
\r\n
\r\n
\r\n
\r\nЗат есімнің грамматикалық категориялары тақырыбынан оқушыларға тиянақты білім мен дағды беру үшін, ең алдымен, материалды неше сағатта өтуге болады., әр сағатта өтілуге тиісті материал көлемі мен мазмұны және оқушыларға бұрыннан таныс, таныс еместігі, ең соңында оқушылардың қабылдай алу қабілеттілігі, өресі, дағдыларының бар-жоғы сияқты мәселелерді күн ілгері ойластыра, жоспарлап алу қажеттілігі туады.\r\n\r\nОсылай өткізілетін материал көлемі анықталып алған соң, сол материалды толық меңгерту, әрбір минутты бос жібермеу, ол үшін оқушылардың өзіне жұмыс істеу, ой қорытындысын жасату сияқты мәселелер мақсат етіледі.\r\n\r\nЗат есімнің грамматикалық категорияларын оқыту принципі педагогиканың дидактикалық принциптеріне негізделіп оқытылады. Мәселен, дидактиканың берілетін сабақ тақырыбы өткен тақырыппен байланыстырылып отырылуы керек және өтілетін материалдар бірімен-бірі тығыз байланысты болсын деген ережесіне негізделіп отыратын болса, зат есімнің грамматикалық категорияларын оқыту оның алдында өтілген сөз құрамымен байланысты өтіледі.\r\n\r\nМұғалім зат есімнің грамматикалық категорияларын оқытуда оның мынадай екі жағына көңіл аударады:\r\n\r\nБірінші, зат есімнің грамматикалық категориялары туралы жаңа тақырыпты бастамастан бұрын, оқушылардың бастауышта мектепте одан өткен материалдарын есіне түсіріп, соны Ү сынып көлемінде өтілетін материалды білгізуге жетек ете отырып түсіндіреді. Ол үшін бастауыш мектепте өтілетін зат есім түрленуінің бағдарламалық көлемін жақсы біліп, оны қандай жолдармен байланыстырудың тәсілдерін белгілеп қояды.Ондай тәсілдер әр түрлі болады:\r\n\r\nКейбір мұғалімдер бастауышта өтілген зат есімнің категорияларының негізгі ерекшеліктерін қамтитын сұрақтар қойып, сол сұрақтарға оқушылардың өздеріне жауап бергізіп, мысалдар келтіру жолымен қайталап барып, жаңа тақырыппен байланыстырады.\r\n\r\nКейбір мұғалімдер бастауышта өтілген зат есімнің грамматикалық категорияларының бағдарламалық көлемін қамтыған мәтіндерді талдатып айтқызып, соны жаңа тақырыппен байланыстырады.\r\n\r\nЕкіншіден, мұғалім Ү сынып көлемінде оқылатын зат есімнің грамматикалық категорияларының ерекшеліктерін оқушыларға жүйелі және дәл түсіндіру үшін, тіліміздегі сөздердің құрамына, лексикалық мағынасына қарай алуан түрлі өзгеретіндігін байқатады.\r\n\r\nОқыту тек білім беру ғана емес, сонымен бірге балаларды жан-жақты жетілдіру және тәрбиелеу, шеберлік және дағдымен қаруландыра түсу болып саналады. Сондықтан да зат есімнің грамматикалық категорияларын меңгерту үшін іріктеліп алынатын материалдар оқушыларға тәрбие беру жағынан да маңызды, бағалы болуға тиіс. Ал сабақ жүргізу процесінде қолданылатын методикалық әдіс-тәсілдер тақырыпты оқушылар түсіну үшін жағдай жасап қана қоймай, соған сәйкес балалардың жан-жақты дамуына әсер ететіндей болғаны жөн. \r\n\r\nЗат есімнің басқа сөз таптарынан ерекшеленетін бір белгісі – көптік, тәуелдік, септік, жіктік категорияларының болуы. Зат есімнің грамматикалық категорияларын шығармашылық тұрғыда жүйелі оқыту және оны оқушыларға сапалы білгізіп, тиянақты меңгерту оған керекті әдістемелік әдіс-тәсілдерді дұрыс қолданып отыруға бойланысты. Ол үшін мұғалім зат есімнің грамматикалық категорияларына тән белгілерін бағдарлама бойынша жоспарлап, одан ұйымдастырылатын сабақ түрлері мен өтілетін иатериалдардың көлеміне қарай әдістерін белгілейді. Ол әдістердің жеке тәсілдерін ұтымды қолданудың нәтижесінде зат есімнің грамматикалық категорияларына тән белгілері шығармашылық тұрғыда түсіндіріледі.\r\n\r\nБағдарлама бойынша зат есімнің морфологиялық белгілері ІІ сыныптан бастап оқытылады. Бастауыш мектептің ІІ сыныбында зат есімнің жекеше, көпше түрі, көпшенің морфологиялық белгісі өтіледі де, ІІІ –ІҮ сыныптарда бұл қайталанып оқытылады.Ү сынып оқушыларына зат есімнің жекеше, көпше түрлері бастауыш мектептің өзінде таныс болғандықтан, енді оларды грамматикалық тұрғыдан түсіндіру қажет. Бұл үшін бірдей заттың жеке және бірнешеуі бейнеленген суреттерді пайдалануға болады. Мұғалім солардың мағынасын түсіндіру арқылы зат есімнің жекеше, көпше түрі болатынын аңғартады. Зат есімдердің жекеше, көпше тұлғада жұмсалатыны, заттың көптігін білдіру үшін көптік жалғауы жалғанатыны туралы ережемен таныстырады. Сонымен қатар оқушыларға көптік жалғауының қосымшаларын, олардың сөздерге жалғану варианттарын шатастырып алушылық және неліктен бір жалғаудың түрленіп вариантқа бөлініп кету заңдылықтарын мектеп қабырғасынан үйретудің маңызы зор. Ол үшін буын үндестігі мен дыбыс үндестігі еске түсіріліп қайталанылады да, үндестік заңына байланысты сөздердің соңғы буынының жуан, жіңішке әуеніне қарай үйлесіп келуіне байланысты екендігі түсіндіріледі.\r\n\r\nКөптік жалғауының қосымшаларын, олардың сөздерге үндестік заңының заңдылығына бой ұсына жалғанатын ерекшелігін мынадай көрнекілік арқылы түсіндіруге болады.\r\n\r\n \r\n
| дауысты\r\n\r\n \r\n\r\n р\r\n\r\n й -лар, -лер\r\n\r\n у\r\n\r\n | з\r\n\r\n ж\r\n\r\n л\r\n\r\n м -дар, -дер\r\n\r\n н\r\n\r\n ң | \r\n\r\n қатаң\r\n\r\n дыбыстан -тар, -тер\r\n\r\n соң |
\r\nБұл көрнекілікті түсіндіру жолы мынадай:\r\n\r\nАлдымен көптік жалғау деген тіркеске түсінік беріледі. Көптік жалғауы жалғанған сөзіне көптік мағына беріп, оны екінші бір сөзбен жалғастыратын болғандықтан, бұл қосымшаға берілген атау өзінің атқаратын қызметіне толық сай келіп, өзінің мазмұнының қандай екенін бірден-ақ аңғартып тұрғанын ескертеміз.\r\n\r\nЕкінші ретте, көптік жалғауының арнаулы –лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер тұлғалы жалғауының барын және бұлардың буын үндестігіне байланысты жуан, жіңішке вариантта айтылатынын, сол тұлғада жазылатынын балалар, кемелер, көлдер, кітаптар, мектептер сөздері арқылы түсіндіреміз.\r\n\r\nҮшінші ретте, көптік жалғауының қосымшаларының басқы дыбыстарының л, д, т, дыбыстарынан басталатын септерінің сырын ашамыз. Бұл жайды мұғалім көрнекіліктегі үшкіл сызық арқылы түсіндіреді. Көптік жалғауы жалғанатын сөздердің соңы дауысты, сонор р, у, й дыбыстарының біріне аяқталса, көптік жалғауы үнді л дыбысынан басталып, -лар, -лер тұлғасында жалғанатындығын сұрақ-жауап әдісімен өздеріне жинақтатып, осы тәрізді мысалдар айтқызамыз. Міне, осындай жолмен көптік жалғауының д, т дыбыстарынан басталатын себебін түсіндіріп, мысалдарды өздеріне тапсырамыз. Осы жолмен түсіндірілген жаңа материалды оқушылардың қаншалықты дәрежеде түсінгендіктерін байқау үшін, магнитофонды пайдалана отырып, мынадай жаттығу жұмыстарын жүргізуге болады:\r\n\r\nБіріншіден, оқушыларға мынадай мазмұнда жазылған кеспе қағаздарын үлестіріп береміз:\r\n
- \r\n
- Дауысты дыбысқа біткен екі сөз ойлап, оған көптік жалғауын жалға.
\r\n
\r\n \r\n
- \r\n
- Өнерпаздар, егіншілер сөздеріндегі көптік жалғауы неліктен –дар, -лер болып тұр?
\r\n
\r\n \r\n\r\n \r\n
- \r\n
- Күректер, кілемдер сөздеріндегі көптік жалғауының түрлеріне талдау жаса.
\r\n
\r\n \r\n
- \r\n
- Көптік жалғауы қандай жағдайда д дыбысынан басталады, мысал келтір.
\r\n
\r\n \r\n\r\n \r\n
- \r\n
- Көптік жалғауы қандай жағдайда т дыбысынан басталады, мысал келтір.
\r\n
\r\nБұл сияқты кеспе қағаздарын үлестіріп берген соң, «Тыңдап отырыңдар, қатесі болса, түзейсіңдер» деген ескерту айтып, мұғалім кеспе қағазы арқылы жауап беретін оқушылардың жауабын үнтаспаға жазып алады да, өздеріне қайта тыңдатып, оқушы жауабының дұрыс не теріс екенін тексереді. Жаңа материалды бұлайша бекітіп, жаттықтыру – сабақты жандандырып, түрлендірудің бір түрі және балалардың ынта-жігерін арттыру үшін қолайлы.\r\n\r\nСондай-ақ, зат есімнің сөздерінің кейбір тобы лексика-семантикалық мағынада қолданылып, оларға көптік жалғауы жалғанбайтынын да ескеру керек. Көптік жалғауда қолданбайтын зат есімдер нақты мысалдар төңірегінде мынадай жүйемен түсіндіріледі:\r\n
- \r\n
- Сұйықтық ұғымды білдіретін зат есімдердің атаулары: су, шай, сорпа.
- Газ тектес зат есімдердің атаулары: бу, түтін, шаң.
- Уақ, ұнтақ, майда зат есімдердің атаулары: қант, ұн, құм.
- Дерексіз зат есімдердің атаулары: қуаныш, шындық, өкініш.
- Табиғат байлығы, кен атаулары: алтын, мыс, алмас.
- Табиғат құбылыстарының атаулары: жел, боран, қар.
- Жұптық ұғымды білдіретін затесім атаулары: көз, қол, аяқ.
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\nКөптік категориясының негізгі грамматикалық мағынасы – заттың көптігін білдіру. Осы негізгі мағыналарымен бірге көптік жалғау басқа да мағыналық реңктерді, мәндерді білдіруі мүмкін екендігін мысалдар арқылы түсіндіру керек. Мысалы, көптік жалғауы сан есімге, үстеуге жалғанып, сол сөз білдіретін ұғымның жалпы мөлшерін, болжамын білдіреді: жасы қырық-тарда. Абстракты зат есімдерге жалғанып, оның көптігін емес, әр түрлілігін немесе салмақ, мөлшер, көлем есебін білдіреді: ой-лар, су-лар. Даралық мәндегі зат атауларына, жалқы есімдерге жалғанғанда, олардың өзінің көптігін емес, көпке ортақ екенін және онымен бірге топтау ұғымын білдіреді: әке-лер, шеше-лер. Заттың өзінің көптігін емес, көпке ортақтықты да білдіреді: ас-тарыңды ішіңдер дегенде астың көптігі емес, оны ішетін адамның көптігін білдіреді. Осындай әр жақтық мағынада, мағыналық реңкте жұмсалатындықтан, көптік жалғауы әр түрлі стильдік қызмет атқаратындығын да айта кеткен жөн.\r\n\r\nКөптік жалғауы кейде зат есімнен басқа да сөз таптарына жалғанса, оларға заттық мағына үстеп, заттандырып тұрады. Көптік жалғаудың бұл қасиеті әрқашан дұрыс түсініле бермейді. Бұл «Көптік жалғауының бұл жердегі қызметі жұрнақ қызметімен пара-пар дерлік» — деп жалпы жалғаудың табиғатына терең үңілмегендіктен туып отыр.1 Біріншіден, басқа сөз таптарын заттандыру қасиеті тек көптік жалғауда емес, септік, тәуелдік жалғауда да жиі кездесіп отырады: Еріншектің ертеңі таусылмас, Білімдіден шыққан сөз, талаптыға болсын кез.(Абай). Екіншіден, көптік, тәуелдік және септік жалғауларының бұндай қасиеті, басқа сөз таптарынан жасалғанда, оларды заттандырып жіберу қасиеті, бұл тұлғалардың зат есімге тән түрлену жүйесі екендігін, зат есімнің таза грамматикалық категориясы екендігін дәлелдейді.\r\n\r\nБір заттың екінші бір затқа тәуелді, меншікті, қатысты болуы – тілдегі\r\n\r\n \r\n\r\n1 Исаев С. Қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар. 62 бет.\r\n\r\nақиқат құбылыс. Бұндай заттар арасындағы меншіктілік-тәуелдік қатынас қандай тілде болса да бар. Бірақ ондай ұғымдардың грамматикалық мәні мен сипаты, берілу амал-тәсілдері барлық тілдерде бірдей, біркелкі бола бермейді. Қазақ тілінде бұл мән тәуелдік жалғау арқылы және меншіктелуші зат атауы мен буын үндестігіне бағынбайтын –нікі, -дікі, -тікі қосымшалы сөздің тіркесі арқылы беріледі. Осы арқылы, яғни, жақ түрлеріне байланысты тәуелділік\r\n\r\nграмматикалық формалар негізінде берілуі арқылы қазақ тілінде тәуелдік категориясы грамматикалық категория болып қалыптасқан. Бағдарлама бойынша бұл категория ІІ сыныптан бастап, ҮІІ сыныпқа дейін оқытылады. ІІ сыныпта оқушылар зат есімнің тәуелдік жалғауы, тәуелдік жалғауының І, ІІ жақтары тек адамға айтылатыны жайлы мағлұмат алса, ІІ, ІҮ сыныптарда бұл мағлұматтарды қайталап өтеді.\r\n\r\n Ал Ү, ҮІІ сыныптар аралығында «зат есімнің тәуелденуі» тақырыбын оқыту барысында мынадай мақсат қойылады: Тәуелдік жалғауының тәуелдік ұғымын білдіріп, үнемі ілік жалғаулы сөзбен байланыста келетінін түсіндіру; тәуелдік жалғауының арнаулы үш жағы болатынын және олардың І, ІІ жақтары тек адамға ғана меншікті айтылса, ІІІ жақ адамға да, басқа заттарға да қатысты екенін білдіру; тәуелдік жалғауының арнаулы қосымшаларын меңгерту.\r\n\r\nЗат есімнің тәуелдік категориясын түсіндіру көптік категориясына қарағанда, күрделі де, қиынырақ. Сондықтан тәуелдік категориясын түсіндіруде мұғалімнің үлкен шеберлігі керек. Мұны мұғалім шеберлігіне байланысты әр түрлі жолмен түсіндіруге болады. Зат есімнің тәуелдік категориясы да сөздері өзара байланысқа түсіретін категория екенін ескерте отырып, нақтылыдан нақтысызға, белгіліден белгісізге қарай үйрету, таныту әдістері арқылы баяндалады.\r\n\r\nМұғалім күні бұрын өзіне тән кітабын, қарындашын, дәптерін ала келуі керек. Ол күндегі әдетінше, сабақтың мазмұнын бірден ашып кетпей, ең алдымен, меншік және тәуелді деген сөздердің ұғымын оқушыларға түсіндіргені дұрыс. Оқытушы өзінің алып келген заттарын көрсете отырып, бұл заттың иесі өзі екенін, заттың басқаға емес өзіне ғана тән, меншікті екенін балалардың көру қабілеті арқылы, әрі ойландыру процесі арқылы түсіндіргені жөн. Мұнан соң заттың иесін менің, сенің, сіздің, оның деген ілік жалғаулы сөздер білдіретінін, жеке тәуелді заттар кітабым, кітабың, кітабыңыз, кітабы деген тұлғада айтылатынын айтып, тақтаға:\r\n\r\n \r\n\r\nМенің кітабым Біздің кітаптарымыз\r\n\r\nСенің кітабың Сендердің кітаптарың\r\n\r\nСіздің кітабыңыз Сіздердің кітаптарыңыз\r\n\r\nОның кітабы Олардың кітаптары\r\n\r\nдеген мысалдарды жазып, ілік жалғауының қосымшасы мен тәуелдік жалғауының қасымшаларынының байланысын ойыс сызықтар арқылы түсіндіреміз. Бұл жерде ілік жалғаулы тәуелдік жалғаулы сөздермен қарым-қатынасқа түсіп, үнемі бір тіркесте айтылатынын аңғарту керек. Сонымен қатар, ІІ жақта қолданылатын тәуелдік жалғауының анайы және сыпайы түрлерінің болатындығы туралы да оқушыларға көрнекі түрде салыстырып түсіндірген жөн.\r\n\r\n \r\n\r\n анайы түрі сыпайы түрі\r\n\r\nІІ жақ (сенің) қарындашың (сіздің) қарындашыңыз\r\n\r\n(сенің) үйің (сіздің) үйіңіз\r\n\r\n \r\n\r\nМұнан кейінгі ретте төменде көрсетілген кесте арқылы тәуелдік жалғауының арнаулы үш жағы бары, оған лайықты қосымшаларының болатыны түсіндіріледі.1 \r\n\r\n \r\n
| Зат есімнің тәуелденуі | ||
| жақ | жекеше | Көпше |
| І\r\n\r\n(мен, біз) | -м, -ым, -ім\r\n\r\nәкем, үйім | -мыз, -міз, -ымыз, -іміз\r\n\r\nқозыларымыз, үйлеріміз |
| ІІ\r\n\r\n(сен, сіз) | -ың, -ің\r\n\r\nәкең, қозың | -ың, -ің, -ыңыз, -іңіз\r\n\r\nүйлерің, үйлеріңіз |
| ІІІ\r\n\r\n(ол, олар) | -сы, -сі, -ы, -і\r\n\r\nқозысы, үйі | -ы, -і\r\n\r\nқозылары, үйлері |
\r\n \r\n\r\nБұл кестенің көмегімен мұғалім тәуелдік жалғауының І, ІІ, ІІІ жақтары болатынын көрсете отырып, І, ІІ жақтардың үнемі адамға қатысты айтылатынын, ал ІІІ жақ адамға да, басқаға да қатысты айтылатыны түсіндіреді. Осыдан кейін тәуелдік жалғауының үш жаққа тән арнаулы қосымшалары барлығы, жекеше, көпше түрде тәуелденетіндігін осы кесте арқылы оқушылардың өздерін қатыстыра отырып әңгімелейді.\r\n\r\nТәуелдік жалғауы ілік септік пен тәуелді сөздердің арасын байланыстырады. Сондықтан да тәуелдік жалғауы қосылған сөз тәуелденуші сөздің ілік септік жалғауда тұруын керек ететіндігін\r\n\r\n Колхоз + дың мал + ы\r\n\r\n Оспан + ның киім + і\r\n\r\n Ахмет + тің бала + сы\r\n\r\nдеген сияқты мысалдар арқылы түсіндіріп және тәуелдік жалғауы қосылғанда, сөздердің соңындағы кейбір қатаң дауыссыздар ұяңданып кететіндігін де (кітап – кітабым) оқушыларға түсіндіре кеткен жөн.\r\n\r\nТәуелдік жалғауын танытқаннан кейінгі күрделі мәселе – түбір сөзге дауысты дыбыстан басталған тәуелдік жалғауы жалғанғанда, түбір сөздің соңындағы «ы», «і» дыбыстарының түсіп қалатындығы (бөрік+ім – бөркім, халық+ым – халқым, ауыл+ым – аулым) берілген ұғымды бекіте түсу мақсатында мынадай жұмыс түрлерін жүргізуге болады:\r\n
- \r\n
- Тақтаға мынандай сөйлемдер жазып, олардан тәуелдік жалғаулы сөздерді, оның қарым-қатынасқа түсіп тұрған иелік сөзін қоса тапқызып, бұл
\r\n
\r\n \r\n\r\n1 Әуелбаев Ш. Грамматикалық кестелер. Алматы. 1980ж.\r\n\r\n жалғаудың нешінші жағында екенін ажыратамыз.\r\n\r\n Менің әкем күндегісінен ерте оянды.\r\n\r\nОның қарындасы мектепке тұңғыш рет барады.\r\n\r\n Біздің мақсатымыз – сабақты жақсы оқу және үлгілі болу.\r\n
- \r\n
- Кеспе қағазымен жұмыс Төмендегі сөздерді жеке кеспе қағаздарына жазып, оларды І, ІІ, ІІІ жаққа қойып, жекеше, көпше түрде тәуелдеу міндеттеледі. Оқушылардың жауаптарын үнтаспаға жазып, өздеріне тыңдатып, тәуелденген сөздерінің дұрыс-терісін аңғарттырамыз.
\r\n
\r\n \r\n\r\nОтан ел ауыл, шана ой сөз \r\n\r\nақыл тілек көмек газет үй бақша\r\n\r\n өз қоян мектеп доп кітап\r\n\r\n \r\n\r\nҮлгі:\r\n
- \r\n
- Отан сөзін І, ІІ, ІІІ жақта байланысқа түсетін сөзімен жекеше, көпше түрде тәуелде.
- Ес, ақыл, ой сөздерін ІІІ жаққа қойып тәуелде.
\r\n
\r\n
\r\nСөйлемде сөздердің арасындағы алуан түрлі синтаксистік қатынастарды көрсетіп, өзі жалғанған сөзге әр түрлі грамматикалық мағына үстеп, сөз бен сөзді байланыстыруда үлкен орын алатын зат есімнің түрлену жүйесінің бірі – септік жалғауы. Бұл ұғыммен оқушылар алғаш рет ІҮ сыныпта «Сөз таптары» тарауын өту барысында танысады. Ал Ү сыныпта «Зат есімнің септелуі» тақырыбын өту барысында ІҮ сыныпта алған білімдері кеңейтіледі. ҮІІ сыныпта септелудің жай және тәуелді септеу түрлерімен танысады.\r\n\r\nСептік жалғауы да тәуелдік, көптік жалғаулары сияқты сөз бен сөздің арасын байланыстырып, оларды өзара қарым-қатынасқа түсіріп тұратын категория. Септік жалғауының сөздерді байланыстыратын қасиеті мына түрде түсіндіріледі. «Инженердің жаңа жоспарынан біздерге тиетін көмек өте көп» деген сөйлемді тақтаға жазып, инженер сөзіндегі –дің, жоспар сөзіндегі –нан, біздер сөзіндегі –ге қосымшаларын сүртіп тастап, инженер… жаңа жоспары… біздер… тиетін көмек өте көп деген тіркесті қайта оқытып, оқушылардың өздеріне қандай өзгеріс барын аңғарттырамыз. Сөйтіп, сөздердің қарым-қатынасқа түсе алмай, айтайын деген ойдың үйлесімсіз тұратынына оқушылардың көздерін жеткіземіз. Мұнан соң инженер, жоспар, біздер деген сөздердің қарым-қатынасқа түсіп тұрған тіркесін аңғартып, бұл үшін тіркестің өзара бір-бірімен септік жалғауының қосымшалары арқылы қарым-қатынасқа түсіп тұрғанын айтамыз. Осындай ретпен септік жалғауының атқаратын қызметі мен әр септіктің беретін мағынасы қоса түсіндіріледі.\r\n\r\nТақтаға ақ, қызыл бормен септік жалғауының аттары мен сұрақтарын жазып, әрбір септіктердің өздеріне тән арнаулы сұрақтары, қосымшаларының бары айтылады. Бұл жұмыс былайша орындалуға тиіс: тақтаға 7 септіктің атаулары бірінен соң бірі ақ бормен рет-ретімен баған ретінде тізіліп жазылады да, оқушыларды қатыстыра отырып «Тілімізде неше септік жалғауы барын көріп отырсыңдар?» деген сұраққа жауап аламыз. Осылайша оқушылардың назарын аударған соң, тақтадағы септіктердің қатарына қызыл бормен әрқайсысының сұрақтарын жазамыз. Ол сұрақтардың кім? не? деген негізгі түбірден өрбігенін аңғартып, әр септіктің өздеріне тән арнаулы қосымшалары барын, ол қосымшалардың кім? не? Жалғанып тұрған жалғаулар арқылы түрленетіні түсіндіреміз де, әр септіктің тұсындағы кім? не? Сұрағына қосылып тұрған септік қосымшаларының астын сызып көрсетеміз. Сонымен қатар әр септіктің білдіретін мағынасына да тоқталып өткен жөн.\r\n\r\nАтау септік. Атау септігі сырт тұлғасы жағынан да зат есімнің түбірі тұлғасымен ұқсас, арнайы грамматикалық көрсеткіші жоқ болып келсе де, басқа септік түрлерімен бірдей арнайы грамматикалық мағынасы бар, басқа септік тұлғаларындай сөз байланыстырғыш қызметі бар, олармен тепе-тең, бірақ нольдік формалы септік жүйесінің бір түрі болып табылады. Атау септігі белгілі бір заттарды атап көрсетеді, сондықтан атау септігіне қойылатын сұрақтар кім? не? деген жалғаусыз формада жұмсалады.\r\n\r\nІлік септік. Ілік септігіндегі сөз үнемі тәуелдік жалғаулы сөзбен байланысты болады. Ілік септіктің білдіретін басты мағынасы – грамматикалық меншіктілік, иелікті, меншіктілік-қатыстықты көрсету. Ілік септігі кімнің? ненің? қай? деген сұрақтарға жауап болады. Ілік септігінің қосымшалары ашық та, жасырын да қолданылатыны өзара салыстырыла әңгімеленуі керек. Мысалы: мектептің маңы – мектеп маңы, есіктің тұтқасы – есік тұтқасы. Ілік септігі жалғауларының ашық түрде қолданылатыны мынадай жүйеде түсіндіріледі.:\r\n
- \r\n
- Иелік мәнді білдіретін жалқы есімдердің ілік септік жалғауы үнемі ашық айтылады: Асқардың кітабы.
- Иелік мәнді сөздер есімдіктер болса, олардың ілік септігі үнемі ашық айтылады: Менің қаламым.
- Заттанған сөздердің ілік септігі ашық айтылады: оқығанның білімі көп.
- Тәуелдік жалғаулы сөздер ілік септігінде жұмсалғанда ашық қолданылады: Апамның ұршығы.
- Ілік септік жалғаулы сөз бен тәуелдік жалғаулы сөздердің аралығына сөз түсіріліп айтылған жағдайда ілік септігі ашық айтылады: Кітаптың ішкі беті.
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\nБарыс септік. Барыс септігінің де өзіндік ерекшелігі бар. Барыс септігі сөз бен сөзді байланыстырып, мекенді, бағытты, мақсатты, мезгілдік ұғымдарды білдіреді. Барыс септігінің сұрағы мен қосымшаларын түсіндірген соң, дейін, шейін, тарта, қарай, жуық сияқты шылау сөздер өзінің негізгі сөздердің үнемі барыс септікте тұруын керек ететіні аңғартылады. Мысалы: үйге дейін.\r\n\r\nТабыс септік. Табыс септігі зат пен қимылды ұштастырып, өзара байланыстырып тұрады. Табыс септігі қимылдық ұғымды білдіретін кейбір етістіктердің лексикалық мағыналарымен тікелей байланысты болып, олармен табиғи жағынан да қарым-қатынаста келеді. Мысалы, «Тақтаны сулы шүберекпен сүрту керек» деген сөйлемді тақтаға жазып, сүрту керек деген тіркестің баяндауыш екенін, оған нені? деген сұрақтың тікелей қойылатыны аңғартылады. Демек, сүрту керек деген сөз тіркесі тақтаны деген сөздің табыс септікте тұруын қалайтыны ескертіледі. Табыс септігі ілік септігі сияқты ашық түрде де, жасырын түрде де қолданылатыны ескеріліп, үнемі ашық түрде айтылатыны нақты мысалдар келтіріле отырып әңгімеленеді. Мынадай табыс септігі ашық қолданылады.\r\n
- \r\n
- Кімдер? Кімдерді? деген сұрақтарға жауап беретін жалқы, жалпы есімдердің табыс септігі ашық қолданылады. Мысалы: Амантайды Асқар көп ойлады.
- Тәуелдік жалғаулы сөздердің табыс септігінің қосымшалары ашық айтылады. Мысалы: Балалар уақыттарыңды дұрыс пайдаланыңдар!
- Табыс септігіндегі есімдіктердің қосымшалары түсірілмей ашық айтылады. Мысалы: Омар сені іздеп келіпті.
- Табыс септігіндегі сөз бен етістіктің арасына сөз салынып айтылса, қосымша түсірілмей ашық айтылады. Мысалы: Ол кітапты тез оқиды.
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\nЖатыс септік. Жатыс септіктегі сөздер де етістіктен болған сөйлем мүшелерімен байланысып, мекендік, мезгілдік мағыналарды білдіреді. Мысалы: ол мектепте болды.\r\n\r\nШығыс септік. Шығыс септігі – септік жалғауларының ішіндегі оңай меңгерілетін категориясының бірі. Шығыс септіктегі сөздер де етістікпен байланысып, қимылдың болған орнын, мезгілін, себебін, нәрсенің неден істелетінін білдіреді. Мысалы: Олар мәскеуден келді. Шығыс септігіндегі сөздердің мағынасы мен сөйлемдегі қызметі төмендегі мысалдар арқылы түсіндіріледі:\r\n
- \r\n
- Ғарышкерлер Байқоңырдан (қайдан?) ұшырылады.
- Еңбек сабағында пластилиннен (неден?) ат жасадық.
- Асқарды алыстан жүрісінен (несінен?) таныдым.
- асқардан (кімнен?) Омар жақсы оқйды.
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\nБірінші сөйлемдегі Байқоңырдан деген шығыс жалғаулы сөз қайдан? деген сұраққа жауап беріп, шыққан орынды білдіріп, екінші сөйлемдегі пластилиннен деген сөз неден? деген сұраққа жауап беріп, заттың неден істелггенін білдіріп, сөйлемде толықтауыш болып тұр.\r\n\r\nКөмектес септік. Көмектес септік сөздер де етістіктен болған мүшемен байланысып, іс-әрекеттің құралын, тәсілін және амалын білдіреді. Демек, көмектес септігі бір заттың екінші бір затқа көмекшілік қызметінде жұмсалатынын білдіреді. Мысалы: Адам еңбегімен бағаланады. Көмектес септігінің –мен, -бен, -пен түрлері жиі қолданылады, ал –менен, -бенен, -пенен түрлері қазіргі тілімізде көп жұмсалмайды. Көмектес септіктің қосымшаларының басқа септіктерден бір ерекшелігі – олардың жуан варианты жоқ. Бұлардың түбірге үнемі жіңішке тұлғада жалғанып, буын үндестігіне бағынбайтыны, көмектес септіктің беретін мағыналары да, сөйлемдегі қызметі де түрліше болып келетіндігін сөйлем талдау арқылы түсіндірген ұтымды болады. Мысалы :\r\n
- \r\n
- Еңбеккерлер трактормен (немен?) жер жыртады, комбайнмен (немен?) астық орады. Қасым жолдастарымен (кімдермен?) экскурсияға кетті. Біз баяндаманы ықыласпен (қалай?) тыңдадық.
\r\n
\r\nБұл сөйлемдердегі трактормен, комбайнмен деген сөздер немен деген сұраққа жауап беріп, істің нендей құралмен істелетінін білдіріп тұр. Сол сияқты жолдастарымен деген сөз кімдермен? Деген сұраққа жауап беріп, істің бірлестігін білдіріп тұр.\r\n\r\nСөйтіп, оқушыларға түсіндірген септік жалғауының түрін, сұрағын, мағынасын, қосымшаларын жинақтап, өздеріне бала, шеге деген екі сөзді ауызша септетіп, олардың жауабын ақ, қызыл бормен әр септіктің тұсына жазып тұру керек. Осындай жұмыстың нәтижесі тақтада мына түрде көрінуі тиіс:\r\n\r\n \r\n
- \r\n
- Атау кім? не? бала шеге
- Ілік кімнің? ненің? баланың шегенің
- Барыс кімге? неге? балаға шегеге
- Табыс кімді? нені? баланы шегені
- Жатыс кімді? неде? балада шегеде
- Шығыс кімнен? неден? баладан шегеден
- Көмектес кіммен? немен? баламен шегемен
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n \r\n\r\nБұл көріністен жоғарыда айтылғандардан басқа бала, шеге сөздеріндегі септік жалғауларының дәл кім? не? сұрақтарындағыдай түрленіп тұрғанын, буын үндестігіне байланысты қосымшалардың жуан, жіңішке түрлерге варианттанып тұрғанын айту қажет. Бұдан соң дыбыс үндестігіне байланысты да әр септіктің қосымшаларының түрлі вариантта келетінін мына кесте арқылы түсіндіреміз.\r\n\r\n \r\n
| Септіктер | Септіктердің жалғаулары |
\r\n
\r\n \r\n \r\n \r\n \r\n \r\n \r\n \r\n |
Жоқ\r\n\r\n-ның, -нің, -дың, -дің, -тың, -тің\r\n\r\n-ға, -ге, -қа, -ке, -на, -не, -а, -е\r\n\r\n-ды, -ді, -ты, -ті, -ны, -ні, -н\r\n\r\n-да, -де, -та, -те, -нда, -нде\r\n\r\n-нан, -нен, -дан, -ден, -тан, -тен\r\n\r\n-мен, -бен, -пен |
\r\n \r\n\r\nБұл көрнекі құралды жаңа материалды жинақтап қорыту ретінде пайдаланамыз. Септік жалғауының жалғанатын сөздерінің соңғы дыбыстарының әуеніне қарай түрліше болып келетіні осындағы жалғауларды көрсету арқылы түсіндіріліп, сөздердің осындай жалғаулар арқылы түрленуі септеу делінетіндігі тұжырымдалады.\r\n\r\nСонымен қатар мектеп бағдарламасында септеудің жай септеу мен тәуелді септеу деген түрлері кездеседі. Жай септеу деп жалғауларының тікелей зат есімдердің және басқа есім қызметін атқаратын сөздердің тура түрлеріне жалғануын, септелуін айтсақ, ал тәуелді септеу деп септік жалғауының зат есім немесе зат есім қызметін атқаратын басқа сөздердің тәуелді түрлеріне жалғануын айтамыз. Септік жалғауының жай септеу түрі мен тәуелді септеу түрін салыстырып оқытуға болады.\r\n\r\n \r\n\r\nжай септеу тәуелді септеу\r\n
- \r\n
- қалам қаламым
- қаламның қаламымның
- қаламға қаламыма
- қаламды қаламымды
- қаламда қаламымда
- қаламнан қаламымнан
- қаламмен қаламыммен
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n \r\n\r\n Осылайша жаңа сабақ материалы түсіндірілген соң, мынадай жаттығу жұмыстарын жүргізуге болады:\r\n
- \r\n
- Кеспе қағазымен жұмыс істеу. Кеспе қағазымен жұмыс істеудің мазмұн-мақсаты түрліше болып келеді. Септік жалғауын оқушыларға меңгертуде екі түрлі мазмұнда құрастырылған кеспе қағазын ұсынуға болады. Атап айтсақ, бірінші түрінде бірнеше жеке сөздер жазып, оларды дұрыс септеуді талап етеміз. Екінші кеспе қағазында қысқа сөйлемдер жазылып, ондағы септік жалғаулы сөздерді таптырып, оларды сұрағы мен қосымшасына ажыратып, қай септікте тұрғанын таптыру мақсат етіледі.
- Тақтамен жұмыс істеу. Тақтамен жұмыс істеу күнделікті оқытылып жүрген сабақтардың әдетіне әбден қалыптасқан әдіс-тәсілдің бастысы. Тақтаға екі оқушыны қатар шығарып, тақтаны екіге бөліп, екеуіне екі сөзді сұрағымен қоса 7 септікте септеу талап етіледі.
- Үнтаспамен жұмыс. Сабақ үстінде қолайлы деп тапқан жерлерде техникалық құрал-жабдықтарды пайдаланудың мәні үлкен. Сабақ материалын сналы түсіндіруде, сабақты қызықты өткізуде, уақыт мерзімін ұтуда үнтаспаны пайдаланудың да пайдасы мол. Кеспе қағазы арқылы ойландыру үшін берілген тапсырмалардың жауаптарын үнтаспаға жазып алып, оқушылардың өздеріне қайта тыңдатып, дұрыс-терісін байқатып, жіберген қателерін түзеттіреміз. Бұл арқылы оқушыларды ойланып, ұқыпты жауап беруге дағдыландырамыз да, аңғарымпаздыққа баулимыз.
\r\n
\r\n
\r\n
\r\nБұл жұмыс түрлерін оқушылардың біліміне қарай бірлі жарымын аралас жүргізуге болады.\r\n\r\nЗат есімнің морфологиялық көрсеткіштерінің келесі бір түрі – жіктік жалғауы. Мұнан бұрынғы өтілген жалғаулар сияқты жіктік жалғау да сөз бен сөзді байланыстырады. Жіктік жалғауы септік жалғаулары сияқты кез-келген сөз арасын байланыстыра бермейді, тәуелдік жалғауы тәрізді арнаулы бір тіркесті ғана байланыстырады. Атап айтсақ, бастауыш пен баяндауышты өзара қарым-қатынасқа түсіреді. Тәуелдік жалғауы өзі жалғанып тұрған сөзін ілік жалғаулы сөзге тәуелді етіп тұрса, жіктік жалғаулы сөз өзі жалғанып тұрған сөзінің кім? не? қандай? қаншасыншы? екендігін білдіретіні, сонымен қоса, іс-әрекеттің, қимылдың қай жақта істелгенін, істелетінін білдіретіні салыстыру әдісі арқылы түсіндіріледі. Тақтаға мұғалім деген сөзді жазып, оған тәуелдік жалғауын қосып, мұғалім сөзінің оқушыларға тәуелді екені айтылады. Осыдан кейін мұғалім сөзін тақтаның орта тұсына жазып қойып, оған ең алдымен -мін қосымшасын жалғап, мұғаліммін сөзінің кіммін? Деген сұраққа жауап болып тұрған мағынасын аңғартамыз. Мұнан соң –мін қосымшасынан мен сөзінің ұғымы туып тұрғанын түсіндіріп, мен сөзін мұғаліммін сөзінің алдынан жазып қойып, мұғаліммін деген сөздің астынан мұғалім сөзін қайта жазып, оған -сің қосымшасын қосып жазып, қандай өзгеріс болғанын оқушылардың өздеріне айтқызып, -сің қосымшасынан сен деген ұғымның туып тұрғанына көздерін жеткізіп, сен сөзін мен сөзінің астына мұғалімсің дегеннен бұрын жазып қоямыз. Жіктік жалғауының қалған жалғауларын да түсіндіріп І, ІІ, ІІІ жақтарға бөлінетінін білдіреміз. Сөйтіп бұл мысал арқылы жіктік жалғауы жалғанған сөзінің кім? не? қандай? қаншасыншы? нешінші? екендігін аңғартатын категория екенін танытсақ, келді, оқыды деген етістіктерді үш жаққа қойып:\r\n\r\n \r\n\r\nІ жақ мен келдім, оқыдым\r\n\r\nІІ жақ сен келдің, оқыдың\r\n\r\nсыпайы сіз келдіңіз, оқыдыңыз\r\n\r\nІІІ жақ ол келді, оқыды \r\n\r\n деген тұлғаларда түрлендіріп айтуға болатынын көрсетіп, жіктік жалғаулары қимылдық ұғымды білдіретін сөздерег жалғанғанда, қимылдың, іс-әрекеттің қай жақта болатынын, не болмағандығын білдіретінін айтамыз.\r\n\r\nСөйтіп, жіктік жалғауы сырттай қарағанда тәуелдік жалғауына ұқсас болғанымен, бір-біріне ұқсамайтын мынадай айырмашылықтарына тоқталу керек:\r\n
- \r\n
- Тәуелдік жалғауы мағына жағынан меншіктілікті, тәуелділікті білдірсе, жіктік жалғауы заттың кім? не? қандай? нешінші? екендігін білдіреді.
- Тәуелдік жалғаулы сөз үнемі ілік жалғаулы сөзбен байланыса, жіктік жалғауы үнемі атау септігіндегі есімдіктермен қарым-қатынасқа түседі.
- Тәуелдік жалғауы кез-келген есім сөздерге жалғана береді, ал жіктік жалғауы тек қана адамға, мамандыққа байланысты ұғымды білдіретін сөздерге ғана жалғанады. Сонымен қоса, қимылды білдіретін етістік сөздерге талғамсыз жалғана береді, мұндай қасиет тәуелдік жалғауыныда жоқ.
\r\n
\r\n
\r\n
\r\nЖіктік жалғауының ең басты мазмұны тілшілік болмысы қазақ тілінде айқын. Оның ең басты болмысы қазақ тілінде тек адамның іс-әрекетімен, адамның жеке басының қасиет, сапасына, адамның құндылық қырларын айқындай алатын сөздердің ғана жіктеле алатындығы. Жансыз заттардың жіктелуі жанды болса да адамдық тұлғаға тән болмағандықтан, сөздердің жіктелуінің де жіктік жалғауының өзіне тән табиғаты бар екендігін айғақтайды. «Мен кітаппын», «Мен дәптермін» деп айту мүлде саналы ойға жат болар еді. Ал «Мен ұстазбын», « Сен ұстазсың» деу тек адамға ғана тән екенін аңғарамыз. Бұдан шығатын қорытынды – жіктік жалғауы қазақ тіліндегі кез-келген сөзді жіктей бермейді. Белгілі бір мағына бірлігін талғау жіктік категориясының еншісіне енген. Мысалы, ұстаз, шебер, оқушы деген сөздердің өз ішінен мағыналық жіктелуі бар. Ұстаз – ұстаз болып, еңбек еткен адам; шебер – шеберлікке жетудегі еңбек үлесі; оқушы – оқу оқитын әрекеті бар; яғни адамға тән әрекет етушілік бар. Ал шөп өсті, егін шықты жіктеуге тән емес екендігі айқын. Мұнда өсімдіктің шығу әрекеті бар болғандықтан, жіктелу бар. Сол себепті жіктік категориясында қимылдық әрекеттің негізінен туған сөздер ғана жіктеледі деген тілші, ғалымдардың пікіріне сүйенуге тура келеді. Ал қоғамдағы қарым-қатынас адамдар арасындағы бір тұлғадан екінші тұлғаға бағытталғандықтан, қарым-қатынас, іс-әрекеті аталып отырған жіктік категориясы арқылы көрініс табады.\r\n\r\nЖіктік жалғауының есім сөздер мен етістік сөздерге жалғану ретін және олардың қосымшаларын төменде берілетін кесте арқылы түсіндіреміз.\r\n\r\n \r\n
| жақ | жекеше | көпше | мысалдар |
| мен\r\n\r\n І біз\r\n\r\n біздер | -мын, -мін\r\n\r\n-бын, -бін\r\n\r\n-пын, -пін | -мыз, -міз\r\n\r\n-быз, -біз\r\n\r\n-пыз, -піз | баламын, баламыз\r\n\r\n үлкенмін, үлкенбіз\r\n\r\n қазақпын, қазақпыз |
| сен, сіз\r\n\r\n ІІ сендер\r\n\r\n сіздер | -сың, -сің\r\n\r\n-сыз, -сіз | -сыңдар, -сіңдер\r\n\r\n-сыздар, -сіздер | баласың, баласыңдар\r\n\r\n үлкенсің, үлкенсіңдер\r\n\r\n қазақсыз, қазақсыздар |
| ол\r\n\r\nІІІ олар | \r\n\r\nжоқ | \r\n\r\nжоқ | бала, балалар\r\n\r\n үлкен, үлкендер\r\n\r\n қазақ, қазақтар |
\r\n \r\n\r\nОсы кесте арқылы жіктік жалғауының қосымшалары есім сөздер тобына жалғанатынын айтып, бұндай сөздердің жіктелуінде ІІІ жақта ешқандай жіктік жалғауының қосымшасы болмайтыны білдіреді. Есім сөздерге жалғанғанда, жіктік жалғаулары заттың кім? не? екендігін білдіреді.\r\n\r\nЖіктік жалғауларының қосымшаларымен таныстырып өткен соң, оқушыларға инженер, оқушы, ұшқыш, ұзын, кіші, оқы, бер, оқыған деген сөздерді ауызша да, жазбаша да жіктетіп жаттықтыру керек. Сонымен қоса, тақтаға сөйлемдер жаздыртып, түбіріне, қосымшаларына талдатылады. Оған мына сөйлемдерді алуға болады:\r\n
- \r\n
- Сен сабақты жақсы оқисың.
- Ол ұшқыш болып шығады.
- Алыстан маңыраған қойлар даусы естіледі.
- Біз жазда пионер лагерінде болдық.
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\nЖаттығу жұмысы кезінде жіктік жалғауы жалғанған сөздер үнемі сөйлемнің баяндауышы болатыны да аңғартылады.\r\n\r\nХХІ ғасырда әлемдік өркениет төрінен орын алып, Қазақстанның жан-жақты дамуының бірден-бір жолы білім мен ғылымды әр қырынан меңгеру қажет болып отырғаны белгілі. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев білім мен ғылым қызметкерлерінің ІІІ съезінде: «Құрылымдық өзгерістер мұғалім кадрларын әзірлеу жүйесін оздыра отырып, дамыту мен қамтамасыз етілуі тиіс. Жаңа формацияның педагогы қажет. Мұғалімдердің жаңа ұрпағы білім деңгейі жөнінен әрдайым саналып келгеніндей біршама емес, әлдеқайда жоғары болуы тиіс, бұл – уақыт талабы», — деген еді. Олай болса, мектеп оқушыларын ғылыми білімнің қоғамдық қажетті деңгейімен қамтамасыз ету, оларды отандық, ұлттық және әлемдік мәдениет арналарынан сусындату – қазіргі заман мұғалімдеріне басты міндет болып табылады. Бұл үрдіс қазіргі қоғамдағы жалпы білім беру қызметіне жаңаша қарауды, қол жеткен табыстарды сын көзбен бағалай отырып саралауды, оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуды, сабаққа деген қызығушылығын арттыруды, оқытудың озық технологияларын меңгеруді талап етеді. Озық технологияны меңгеру мұғалімнің интелектуалды, кәсіптік адамгершілік, рухани азаматтық және басқа да көптеген адами келбетінің қалыптасуына әсерін тигізеді, өзін-өзі дамытып, оқу-тәрбие үлгісін тиімді ұйымдастыруына көмектеседі.\r\n\r\nҚазіргі таңдағы мектептердің іс-тәжірибелеріне дамыта оқыту жүйесі біртіндеп енгізіліп, жатыр. Жүйенің авторлары «дамыта оқыту деп оқыту мақсаты, міндеттері, әдіс-тәсілдері баланың даму заңдылықтарына сәйкестендірілген оқытуды» атайды. Оқыту арқылы баланың психикасында жаңа құрылымдар пайда болуы, яғни жаңа сапалық өзгерістер болуы тиіс деп есептейді. Жүйенің басты мақсаттарының бірі – баланы оқыта отырып жалпы дамыту, оның еркіндігін қалыптастыру, өз бетінше ізденуге, шешім қабылдауға дағдыландыру, жекелік қасиеттерін ескеру, басшылыққа алу, әрі қарай ұшқырлау, тұлғалыққа бағыттау. Сондықтан да жаңа сапаға ие, шығармашыл, қабілетті адамдар тәрбиелеу үшін дамыта оқыту жүйесін ең негізгі басшылыққа алатын нысана деп білеміз.\r\n\r\nДамыта оқыту жүйесінің сабақтары оқушының ойлау мен практикалық іс-әрекетін ұйымдастыру болып табылады. Ал, ойлау мен практикалық іс-әрекет арқылы оқушының шығармашылық қасиеті дамитынын білеміз. Дамыта оқыту жүйесінің қағидаларын ұстанған мұғалім дайындықсыз сабақ өткізе алмайды. Бұл мұғалім еңбегінің шығармашылығының болуын талап ететін жүйе. Бұл жүйедегі оқытудың мықсаты, мазмұны, формасы, әдісі, баға қою тәсілі дәстүрлі оқыту жүйесімен ешбір сәйкестік таппайды. Дамыта оқыту жүйесінің нәтижесінде оқушы өз пікірін айтуға, оны дәлелдеуге, салыстыруға, болжам жасауға, қорытынды жасауға және өз білімін қажетіне орынды пайдалана білуге үйренеді. Дамыта оқыту жүйесі белгілі бір технологяны қажет етеді. Сондай технологиялардың бірі – «Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамыту». Бұл технология осы таңда қазақ және орыс тілдеріндегі мектеп, басқа да білім беру мекемелелрінде қолданып жүрген технологияларының бірі. Аталған педагогикалық технология арқылы ұйымдастырылатын сабақ мынадай 3 кезеңнен тұрады:\r\n\r\n І. Ой шаақыру.\r\n\r\n ІІ. Мағынаны тану.\r\n\r\nІІІ. Ой толғаныс.\r\n\r\nӘр кезеңнің өзіндік ерекшелігі бар. Бірақ бұлар бір-бірімен өте тығыз байланысты боып келеді.\r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\nІ. Ой шақыру кезеңі.\r\n
| Мұғалімнің іс-әрекеті | Оқушының іс-әрекеті | Қолданылатын әдістер |
| Оқушының тақырып жайында не білетінін анықтау, белсенділігін арттыру, алдағы жұмысқа қызығушылығын ояту. | Оқушы бұрын білетіндерін еске түсіреді, оны жүйелейді, өз көршісімен бөлісіп ойын ортаға салады және жаңа білім жайлы болжамдар жасап, сұрақтар қояды. | \r\n
\r\n \r\n \r\n \r\n |
\r\n \r\n\r\nІІ. Мағынаны тану кезеңі.\r\n
| Мұғалімнің іс-әрекеті | Оқушының іс-әрекеті | Қолданылатын әдістер |
| Оқушы қызығушылығын сақтау, бұрынғы білетіндері арқылы біртіндеп жаңа білімді игеру. | Оқушы мәтінді оқиды, тыңдайды. Әр түрлі белгілер қойып, оны талдайды, жазбаша жұмыс түрлерін жүргізеді, көптеген тапсырмалар орындайды, яғни жаңа білімді өзі игеруге әрекет жасайды. | \r\n
\r\n \r\n \r\n \r\n |
\r\n \r\n\r\nІІІ. Ой толғаныс кезеңі.\r\n
| Мұғалімнің іс-әрекеті | Оқушының іс-әрекеті | Қолданылатын әдістер |
| Оқушының сабақтың басында жасалған жұмысына қайта келіп оны толықтыру, өзгеріс енгізу. | Жаңа ақпарат арқылы бұрын білетінін толықтыру, яғни не үйренгенін саралау. | \r\n
\r\n \r\n \r\n \r\n |
\r\n \r\n\r\nСын тұрғысынан ойлауды дамыту бағдарлымысы көптеген стратегиялардан немесе әдістерден тұрады. Бұл әдістердің өзіндік қолдану ерекшеліктері бар. Енді сол әдістердің ішінде қайсысы зат есімнің грамматикалық категорияларын меңгертуге тиімді екенін қарастырып көрейік.\r\n\r\n \r\n\r\nІ. Топтау стратегиясы\r\n\r\n \r\n\r\nТақырып мазмұнын ашатын негізгі сөздерді графикалық бейнелеу. Бір-бірімен байланыстыра отырып, мәтінді дөңгелектермен сызықтар арқылы жүйемен топтау. Мысалы, ең ортасындағы дөңгелек тақырып, ал айналасындағы осы тақырып мазмұнын ашатын негізгі ұғымдар. Мысалы, сен зат есімнің грамматикалық категориялары туралы не білесің? деген сұрақ бойынша жасаған оқушының жұмысына назар аударайық.\r\n\r\n \r\n\r\nСабақтың тақырыбы: Зат есімнің түрленуін қорытындылау\r\n\r\nСабақтың мақсаты: 1.Білімділік. зат есімнің түрленуінен алған білімдерін\r\n\r\nкеңейтіп, сөз қолданыста пайдалана білуге үйрету, мәтін ішінен тауып, талдауға баулу;\r\n\r\n2.Тәрбиелік. Оқушылардың бойына ұлттық өнеге, шешендік нақыл сөздердің мән-мағынасын ұғындыра отырып, адамгершілікке, имандылыққа тәрбиелеу, эстетикалық, өнегелік ортасын қалыптастыру;\r\n\r\n3.Дамытушылық. Өтілген материалды тиянақты меңгеруге, жүйелі ойлау, ойын әсерлі жеткізуге, шығармашылық ізденістерін арттыруға ықпал жасау, сатылай кешенді талдау арқылы зат есімнің түрленуінен алған теориялық білімдерін іс жүзіне асыру, грамматикалық тұлғада жүйелі сөйлеуге төселдіру.\r\n\r\nСабақтың түрі: жаңа білімді қайталау\r\n\r\nСабақтың типі: дәстүрден тыс\r\n\r\nСабақтың әдісі: сұрақ-жауап, шығармашылық жұмыс\r\n\r\nСабақтың көрнекілігі: схема-таблицалар, қима қағазадар, тест сұрақтары, сурет салынған плакаттар, кеспе қағаздар\r\n\r\nПәнаралық байланыс: әдебиет, бейнелеу өнері\r\n\r\n \r\n\r\nСабақтың барысы:\r\n\r\n \r\n\r\nІ Ұйымдастыру кезеңі. – амандасу, ай, күн атауын тақтаға жазу, оқушыларды ∆, □, ○, ◊ белгілері арқылы төрт топқа бөлу.\r\n\r\n \r\n\r\nІІ Үй тапсырмасын сұрау. Қайталау сұрақтары арқылы оқушылардың білімін тексеру.\r\n
- \r\n
- Қазақ тілінде қанша жаалғау бар?
- Тәуелдік жалғауы дегеніміз не?
- Септік сұрақтарын ата?
- Атбегі, дәрігер сөздері қалай жіктеледі?
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\nҚайталау мақсатында мына сызбаны толтыру.\r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n«Бәйге» ойыны. Өтілген сабақтарды еске түсіргенне кейін әр топтың алдына «Көптік тобы», «Септік тобы», «Жіктік тобы», «тәуелдік тобы» аттар жазылып, қойылады. Ойынның шарты: Бес бөлімнен өтіп, «зат есімге» бірінші жету.\r\n\r\n \r\n\r\nБірінші бөлім: Ой толғау. (тест)\r\n\r\n \r\n
- \r\n
- Көптік жалғауы жалғанбайтын сөздер.
\r\n
\r\nа) мектеп, оқушы, қыз\r\n\r\nб) кітап, бөлме, дәрігер\r\n\r\nг) үй, киім, бала\r\n\r\nд) мұнай, газ, шаш\r\n\r\nе) қалам, қала, мектеп\r\n
- \r\n
- Жалқы есімді тап?
\r\n
\r\nа) орман, көл, өзен\r\n\r\nб) бала, бойжеткен\r\n\r\nг) Алатау, Астана\r\n\r\nд) үлкен-кіші, ақ-қара\r\n\r\nе) кітап, дәптер\r\n
- \r\n
- Зат есім атау септікте тұрса, сөйлемде қандай қызмет атқарады?
\r\n
\r\nа) бастауыш\r\n\r\nб) пысықтауыш\r\n\r\nг) толықтауыш\r\n\r\nд) баяндауыш\r\n\r\nе) анықтауыш\r\n
- \r\n
- Жуан, жіңішке буындарға бірдей жалғана беретін және бір ғана дыбыстан тұратын жалғау қай септікте?
\r\n
\r\nа) табыс\r\n\r\nб) атау\r\n\r\nг) жатыс\r\n\r\nд) көмектес\r\n\r\nе) шығыс\r\n\r\n \r\n\r\nЕкінші бөлім. «Ойлан тап».\r\n\r\n \r\n\r\nКеспе қағаздарындағы сұрақтарға жауап беру. Тез әрі нақты жауап берген топ есепке алынады.\r\n
- \r\n
- Төмендегі өлең шумақтарынан жай септеулерді тап, әнімен айт.
\r\n
\r\nАқ көгершін, көгершін,\r\n\r\nҚоғанат құс сен едің.\r\n\r\nБар кезіп қайт ел үшін\r\n\r\nКең дүниенің көлемін.\r\n\r\nӘділеттің құсы деп,\r\n\r\nКөз алмастан жолыңнан\r\n\r\nБақыт болып қоншы деп,\r\n\r\nҰшырамын қолымнан.\r\n
- \r\n
- Мына өлең шумақтарынан жікжік жалғаулы зат есімді тап, қай ақынның өлеңі?
\r\n
\r\nМен қазақпын мың өліп, мың тірілген.\r\n\r\nЖөргегімде таныстым мұң тілімен.\r\n\r\nЖылағанда жүрегім күн тұтылып,\r\n\r\nҚуанғанда күлкімнен түн түрілген.\r\n\r\n3.Зат есімнің жай және тәуелді септеу түрлерін тап?\r\n\r\nАйдағысыз малды бол,\r\n\r\nАғайынның алды бол,\r\n\r\nОтыз ұлды орда бол,\r\n\r\nОман жұрттың басы бол,\r\n\r\nЛұқпандай мың жаса.\r\n\r\nБереке болсын басыңа,\r\n\r\nҚұт дарысын басыңа!\r\n
- \r\n
- Мақалдардан жай және тәуелді септеуді тап.
\r\n
\r\nЖақсы ат аяғынан қалады,\r\n\r\nЖақсы адам тамағынан қалады.\r\n\r\nАққу құстың төресі\r\n\r\nЖалғыз жүріп оттамас.\r\n\r\n \r\n\r\nҮшінші бөлім. Поэзия бөлімі.\r\n\r\n \r\n\r\nПлакатқа салынған сурет бойынша өтірік өлең құрастыру. Мысалы:\r\n\r\nҚұмырсқа мен арыстан\r\n\r\nЖер бетінде алысқан.\r\n\r\nТасбақа мен қарлығаш\r\n\r\nКөк жүзінде жарысқан.\r\n\r\n \r\n\r\nОқулықпен жұмыс.\r\n\r\n55- жаттығу. Көп нүктенің орнына тиісті жіктік жалғауды жалғап жазу.\r\n\r\nТөмендегі сөздерге сатылай кешенді талдау жасау.\r\n\r\nКөлдің, оқушылар. Атбегі, елім. (әр топ бір сөзден алады.)\r\n\r\nҮлгі:\r\n
- \r\n
- Құрамына қарай: бір, екі, үш
\r\n
\r\n Зат есім құрамды.\r\n
- \r\n
- Тұлғасына қарай: негізгі, туынды
- Құрылысына қарай. дара, күределі
- Лексикалық мағынасы.
- Сұрағы.
- Мағыналық топтары
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n а) жалқы, жалпы\r\n\r\n ә) деректі, дерексіз\r\n\r\n б) нақты, нақты емес.\r\n\r\nТөртінші бөлім. Перфокарта.\r\n\r\n \r\n
| \r\n\r\n1 | \r\n\r\n2\r\n\r\n | \r\n\r\n3 | \r\n\r\n4 |
| \r\n\r\n3 | \r\n\r\n2 | \r\n\r\n4 | \r\n\r\n1\r\n\r\n |
\r\n \r\n
- \r\n
- Көптік жалғау, 2. Септік жалғау, 3. Жіктік жалғау, 4. Тәуелдік жалғау.
- Сенің атың тұра тұрсын, менің атым жүре тұрсын.
- Орманда өрт бұрқ етті.
- Қонақтар шайларын ішті.
- Шамдансам жығар асаумын, Шамырқансам сынар болатпын.
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n \r\n\r\nБесінші бөлім. Венн-диаграммасы.\r\n\r\n \r\n\r\nайырмашылығы ұқсастығы айырмашылығы\r\n\r\n \r\n\r\nКөптік тобы: 1. Зат есім мен сын есімнің айырмашылығы мен ұқсастығы.\r\n\r\nСептік тобы: 2. Жіктік жалғауы мен септік жалғауының айырмашылығы мен ұқсастығы.\r\n\r\nЖіктік тобы: 3. Көптік жалғауы мен септік жалғауының айырмашылығы мен ұқсастығы.\r\n\r\nТәуелдік тобы: 4. Тәуелдік жалғауы мен септік жалғауының айырмашылығы мен ұқсастығы.\r\n\r\n \r\n\r\nҚорытынды. Зат есімге бірінші жеткен топтың оқушыларына жақсы жауаптары үшін жұлдызшалар үлестіру.\r\n\r\n \r\n\r\nБағалау. Әр топ бірін-бірі бағалайды. Егер бағасының арасында келіспеушілік болса, мұғалімнің пікірі тыңдалып оқушы бағаланады.\r\n\r\n \r\n\r\nҮйге тапсырма. Қайталау, сабақтан алған әсерлері туралы өз пікірлерін жазып келу\r\n\r\nҚорыта келгенде, адам баласының барлық таным процестері тіл заңдылығын білуден, оқудан, ой сауатын ашудан басталады. Сондықтан зат есімнің грамматикалық категорияларын оқытудың маңызы ерекше зор.\r\n\r\nМектепте оқушы зат есімнің грамматикалық категорияларымен танысады, сөздердің түрленуі мен сөйлемдегі өзгерісін, олардың ғылыми жүйесімен әр алуан фактілерін зерттеп біледі. Соның нәтижесінде оқушылар өздерінің тілден алған білімдерін молайтады, жазу, сөйлеу тілін дамытады, дұрыс оқуға үйреніп, ұғу қабілеттілігін жетілдіреді, грамматикалық, орфографиялық ережелерді үйренеді, сауатты жазып, тыныс белгілерін дұрыс қоя білудің тиімді дағдысын қалыптастырады. Оқушылар зат есімнің грамматикалық категорияларын оқу арқылы қазақ халқының ана тіліндегі сөз байлығын меңгереді, сөздерді түрлендіріп, олардан алуан түрлі ұғым беретін мағыналарды туғызады, сөйлемдер құрап логикалық ойын дамытады, соның нәтижесінде грамматикалық категориялар мен оның қызметін талдап білетін болады. Мысалы, ақыл, айып, аз, адам, ел, сыйла деген сөздерді грамматикалық байланысқа енгізбей, осы қалпында атайтын болсақ, оқушылар ондағы сөз мағынасын түсінгенмен, олардан тиянақты ой түйе алмайды. Егер осы сөздерді грамматикалық байланысқа енгізіп:\r\n
- \r\n
- Болат әкесінің ақылын тыңдады.
- Арсыз адамды ел сыйламайды, десек, белгілі бір тиянақты ойды білдіреді. Бұдан оқушылар грамматикалық категорияның қызметін түсінеді. Зат есімнің грамматикалық категорияларының бұл сияқты қызметтерін оқушылар мектеп жасына дейін ана тілінің сөйлеу нормасында практикалық тұрғыда білетін болса, оны ғылыми тұрғыда оқып үйренеді, өздері ізденіп олардың ішкі заңдылықтарын түсінеді.
\r\n
\r\n
\r\nЗат есімнің грамматикалық категорияларының ғылыми жүйесін оқушыларға білгізу үшін, оның өзіне тән белгілерін дұрыс танытатындай және практикада қолдана білуге жол ашып, үйрететіндей әдіс-амалдарын қолданып отыру керек болады. Ол үшін қазақ тілі пәнінен сабақ беретін мұғалімдер оқушыларға зат есімнің грамматикалық категорияларының ғылыми жүйесін жаттамалы түрде оқытпай, оның тілдегі нақтылы қызметін көрсете отырып, оған оқушылардың өздерін іздендіру жолымен байқата үйретсе және оқушылар шығармашылық тұрғыда біліп, практикада қолдана білсе, сонда ғана оқушылар зат есімнің грамматикалық категорияларын саналы түсіне алады. Бұл талаптарға сай болу үшін, мұғалім қазақ тілін оқыту әдістемесін терең біле отырып, оларды бір түрлі әдіспен ғана түсіндірмей, әр түрлі әдістерді қолданып, ол жөнінде оқушылардың өздерін іздендіріп отырады.\r\n\r\nЖоғарыда айтылғандардан зат есімнің грамматикалық категорияларын жақсы білгізу оқушылардың ақыл-ойын дамытып, дұрыс сөйлей білуге және сауатты жазуға үйрену жағынан маңызы ерекше зор екендігін байқаймыз.\r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\nПайдаланылған әдебиеттер \r\n\r\n \r\n
- \r\n
- Бұзаубақова Қ.Ж. Жаңа педагогикалық технология. Тараз, 2003ж.
- Исаев С.М. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, «Қайнар» 1993ж.
- Исаев С.М., Назарғалиев К., Дәулетбекова Ж. Қазақ тілі. 6-сынып, (оқулық) Алматы, «Атамұра» 2002ж.
- Исаев С.М., Қасымова Г. Қазақ тілі. 7-сынып (оқулық), Алматы, «Атамұра» 2003ж.
- Исабаев Ә. Қазақ тілін оқытудың дидактикалық негіздері. Алматы, «Қазақ университеті» 1993ж.
- Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар. Алматы, «Рауан» 1992ж.
- Ұйықбаев И.Қ. Қазақ тілі методикасының мәселелері. Алматы, 1996ж.
- Қараев М.Ә. Қазақ тілі. Алматы, «Ана тілі» 1993ж.
- Қойшыбаева А. Бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқытудың әдістемесі. Алматы, «Рауан» 1996ж.
- Құлмағанбетова Б. Қазақ тілін оқыту методикасы. Алматы, «Мектеп» 1988ж.
- Дәулетбекова Ж. Қазақ тілі (әдістемелік нұсқау) 6-сынып, Алматы, «Атамұра» 2002ж.
- Исаев С., Қасымова Г., Назарғалиева К. Қазақ тілі (әдістемелік нұсқау) 7 сынып. Алматы, «Атамұра» 2003ж.
- Рахметова. Қазақ тілін оқыту методикасы. Алматы, «Ана тілі» 1991ж.
- Исаев С.К., Назарғалиева К. Қазақ тілі. (әдістемелік нұсқау) 7-сынып, Алматы, «Рауан» 1995ж.
- Білімдегі жаңалықтар. №4, 2004ж.
- Қазақстан мектебі. №5, 2005ж.
- Қазақстан мектебі. №3, 2005ж.
- Қазақстан мектебі. №3, №4, 2004ж.
- Қазақ тілі мен әдебиеті. №4, 2006ж.
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\nІІ. Венн-диаграммасы\r\n\r\n \r\n\r\nАйқасқан екі шеңбердің екі жағына салыстыруға берілетін объектілері сипаттамалары жазылады. Ал айқасқан жерге екеуінің ортақ белгілері жазылады. Венн-диаграммасын мағынаны тану кезеңінде қолдану тиімді.\r\n\r\n \r\n\r\n жіктік жалғауы тәуелдік жалғауы\r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\nІІІ. Сұрақтар стратегиясы\r\n\r\n \r\n\r\nТақырып бойынша екі түрлі сұрақ қойылады. Бірі – күрделі, екіншісі – жеңіл. Оқушыға сұрақ қоюды үйретудің маңызы зор. Сұрақ неден туады? Қызығушылықтан, білмегендіктен, біреулерді тексеру үшін т.б. Сұрақ ойдан туады. Өз тыныштығын қалаған, ешнәрсеге қызықпаған адам сұрақ қоймайды, өйткені сұрақ ойымызды мазалауы мүмкін. Қандай сұрақ қоямын, қалай қоямын т.б. сұрақ қою әдісін сабақтың үш кезеңінде де пайдалануға болады.\r\n\r\n \r\n\r\nІҮ. Кестелер стратегиясы\r\n\r\n \r\n\r\nТақырып бойынша жүргізілетін жұмыстарды графикалық бейнелеу.\r\n
- \r\n
- синтез кестесі
\r\n
\r\nСабақтың «ой шақыру» кезеңінде мұғалім оқушыларға осы сабақта өтілетін тақырыпты және қарастыратын сұрақтарды хабарлайды. Берілген ақпарат бойынша оқушылар бүгін өтілетін тақырыппен жұмыс істеу барысында кездесуі мүмкін және осы тақырыптың мазмұнын ашады-ау деген сөздермен мына кестенің 1-ші бағанасын толтырады.\r\n\r\n \r\n
| Тақырыптың мазмұнын ашатын негізгі сөздер | Негізгі сөздермен байланысты фразалар | Мен үшін бұл ой неліктен маңызды |
| Тақырыпты өткенге дейін\r\n\r\n1\r\n\r\n2\r\n\r\n3\r\n\r\nТақырыпты өткеннен кейін |
\r\n \r\n\r\n Кестенің қалған бағандарын тақырыппен танысқаннан кейін «мағынаны тану» кезеңініде толтырады.\r\n\r\n \r\n\r\nҮ. Екі түрлі түсініктеме күнделігі\r\n\r\n \r\n\r\nБұл әдісте оқушы тақырып бойынша өз ойын жазбаша білдіреді де, мынадай тапсырмаларды орындайды.\r\n\r\n \r\n\r\n1)\r\n
| Бұл тақырып бойынша маған не белгілі еді? | Тақырыптан мен қандай жаңа ақпарат алдым? |
\r\n \r\n\r\n2)\r\n
| Ережеден үзінді | Ереже туралы пікір |
\r\n \r\n\r\n«Ережеден үзінді» бөліміне оқушы өзіне әсер еткен, ұнаған тұстарын немесе керісінше, қарсы пікір тудыратынын, кейде келіспейтін тұстарын жазады. Келесі бағанға оқушы ережеден келтірілген үзінді туралы өз пікірін білдіреді, яғни, ол тұс несімен әсер етті, нені еске түсірді, жалпы себебін түсіндіреді. Күнделік жазғаннан кейін жұпта талқылау, топпен ой бөлісу жұмысын жүргізуге болады.\r\n\r\n \r\n\r\n3)\r\n
| Ережеден үзінді | Осы үзінді маған несімен әсер етті? | Мұғалімге сұрақ |
\r\n \r\n\r\nБұл әдіс арқылы оқушы ережемен ғана емес, сонымен қатар оқығаны туралы мұғаліммен де бөліседі. Күнделікті жазу арқылы оқушы жаңа сабақты өзі меңгеруге әрекет жасайды. Күнделіктің нақты тапсырмаларын орындау нәтижесінде оқушының ойлау әрекеті туындайды. ОЛ тақырыптан не үйренгенін және оған әсер еткен тұстарды, әсердің себеп-салдарын түсіндіруге тырысады. Мұғалім өзінің шеберлігіне қарай күнделіктің басқа түрлерін де ұйымдастыруына болады. Күнделік жазу әдісін «мағынаны тану», «ой толғаныс» кезеңдерінде қолданамыз.\r\n\r\nСын тұрғысынан ойлауды дамыту бағдарламасы дамыта оқыту жүйесінің барлық қағидаларын ескереді. Атап айтсақ, «жоғары қиындықта оқыту», «баланың оқу процесін сезінуі», «балалардың барлығын дамыту» т.б. сын тұрғысынан ойлауды үйрету үшін мына төмендегі шаралар орындалу шарт:\r\n
- \r\n
- Сын тұрғысынан ойлауды тудыру үшін уақыт керек.
- оқушыларға ойланып-толғануға, ойын ашық айтуға рұқсат беру.
- Әр түрлі идеялар мен пікірлерді қабылдау.
- Үйрену барысындағы оқушылардың белсенді іс-әрекетін қолдау.
- Кейбір оқушылар түсіп қалған қолайсыз жағдайларды әжуаға айналдырмау.
- Оқушылардың бір-бірінің жауабына жасаған сынының дәлелді, дәйекті болуын талап ету.
- Сын тұрғысынан ойлауды бағалау.
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\nАл оқушылар осыған байланысты:\r\n
- \r\n
- Сенімділікпен жұмыс жасау;
- Бар ынтасымен оқуға берілу;
- Пікірлерді тыңдау, құрметтеу;
- Өз пікірін ашық білдіруді талап ету қажет.
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\nТек сонда ғана олар:\r\n
- \r\n
- Мен зат есімнің грамматикалық категориялары туралы не білемін?
- Осы мазмұнна алған ақпарат менің бұрынғы осы тақырып туралы білетініме сәйкес пе?
- Осы ақпаратты үйрене отырып мен бірдеңе жасай аламын ба? деген сауалдар төңірегінде ойлауға үйренеді.
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n
