ЗАЙМДАР БОЙЫНША ШЫҒЫНДАР

04.08.2015

3803

КІРІСПЕ\r\n\r\n \r\n\r\nҚандай да болмасын шаруашылық субъектілерін олардың қандай салада қызмет атқаратындығына қарамастан алып қарайтын болсақ, олардың барлығының да міндеттемелері болады. Кез келген өндіріспен айналысатын субъект сол өнімді өндіру үшін қажетті шикізаттар мен материалдар үшін жабдықтаушыларының алдында міндетті болса, саудамен айналысатын шаруашылық субъектісі сол сататын тауарларын жеткізіп беруші, яғни жабдықтаушы субъектінің алдында міндетті болуы мүмкін. Тіпті өндіріспен де, саудамен де айналыспайтын субъектілердің өзі қарамағында жұмыс істейтін жұмысшы қызметкерлеріне олардың істеген еңбектері үшін, срндай-ақ бюджетке түрлі салықтары үшін қарыз немесе оның алдында міндеттемесі болуы мүмкін. Қазіргі таңда қаржының жетіспеушілігінен банктер, банктен тыс мекемелерден, шетелдерден қарыз, несие алып өздерінің жұмысын жандандырып жатқан, сондай-ақ міндеттемелерін шектен тыс көбейтіп алып, оны қайтаруға мүмкіншілігі болмай жабылып, аукционға салынып, сатылып жатқан субъектілер көптеп кездеседі.\r\n\r\nОсы айтылғандар туралы толық түсінік беретін қаржылық есептің ең негізгілерінің бірі – несие болып саналады. Несие дегеніміз – бір тұлға басқа тұлғаға құнды натуралды немесе ақшалай нысанмен қайтару талабымен және әдетте % төлеумен уақытша пайдалануға табыстаған кезде қалыптасатын экономикалық қатынастардың сомасын білдіреді. Нарық экономикасы жағдайында коммерциялық және банк несиелері деп бөледі.\r\n\r\nШаруашылық субъектісі банк мекемесінен несие сұрамастан бұрын несие алудың қажеттілігін, оны уақытында қайтару мүмкіншілігін, әрбір коммерциялық банктердің несие беру, өтеу, несие проценті ставкаларымен және басқадай талаптарымен танысып алдын ала шешіп алуы қажет. Банк мекемелері әдетте несие сұраушы субъектінің өтем қабілеттілігімен өтемпаздығын мұқият тексереді.\r\n\r\n \r\n

ЗАЙМДАР – ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ РЕТІНДЕ.\r\n
- Займ түсінігі және мәні.
\r\n

\r\n

\r\n \r\n\r\nНесие – ақша сияқты тарихи экономикалық дәреже болып табылады. «Кредит» деген сөз, «қарыз», «несие» деген «kredo» — сенемін деген мағына беретін латынша «kreditum» деген сөзден шығады. Ол экономикалық дәреже ретінде әр түрлі экономикалық қоғамдарда қызмет етеді. Ол тауар өндірісінің пайда болған кезінен бастап қарапайым формаларында: бай және кедей қоғамдарда көрінеді. Несие қатынастары ақша қатынастары сияқты үнемі даму үстінде болады. Алғашқы несие табиғи түрде қоғамның дәулетті топтарынан мүліксіз шаруалар мен кәсіпкерлерге тұтыну мұқтаждығы мен қарыздарды өтеу үшін ұсынылған. Тауар-ақша қатынастарының дамуымен несие ақша түріне көшті.\r\n\r\nНесиенің объективті қажеттілігі табиғи және ақшалы түрде жүзеге асатын ерекшеліктерден кеңейтілген өндірісті шығарып тастайды. Ол капитал түрлері үнемі ауысып тұратынын ұйғарады, меншіктің ақшалы түрі тауарға, тауарлы меншік өндірістікке, өндірістік тауарлыға және тауарлық қайтадан ақша түріне ауысып тұрады, яғни А — Т — Ө — Т 1 — А 1 капиталдың ауыспалы айналымы жүреді. Ауыспалы айналымның бірінші кезеңінде ақша өндіріс қорына ауысып кетеді, екінші кезеңде — өндіріс процесінде – дайын өнім жасалады, өндірістік тауарлыға келеді. Үшінші кезеңде тауар сатылып, бастапқы ақша түріне ауысады. Капиталдың осындай ауыспалы айналымы тұрақты түрде бөлек жеке кәсіпорында және жалпы халық шаруашылығында үнемі жүріп жатады. Капиталдың қозғалысы – оның тек ауыспалы айналымы ғана емес, сондай-ақ оның айналымы да. Капиталдың айналымы дегенде оның үнемі қайталанатын ауыспалы айналымы түсіндіріледі.\r\n\r\nКапитал түрлерінің ауысуы бір шаруашылық субъектілерінде ақша қаржысының уақытша босатылып және басқа шаруашылық жүргізуші субъектілерде ақша деген қажеттіліктің қалыптасуымен қоса жүреді. Әрбір шаруашылық субъектісінде өзінің жеке ауыспалы айналымдағы капиталы болады.\r\n\r\nҚызмет процесінің бағыттылығы ауыспалы айналымның әр түрлі сатыларында болатын ақша ресурстарының оларда бір мезгілде және үнемі бар болуын: материалдық өндіріс саласы үшін — өндірістік, тауарлы және ақшалы, ал айналым саласы үшін – тауарлы және ақшадай болуын талап етеді.\r\n\r\nӨндірісті жеке шаруашылық жүргізуші субъектілері ақшаларды уақытша босатуға және оларға деген қажеттілік үшін жағдай туғызады. Ақшалай қаражаттың уақытша босатылуы және оларға деген қажеттілік тек материалдық өндіріс саласы мен айналымда ғана туындамайды. Ол мемлекетте, бюджеттік және қоғамдық ұйымдарда, сондай-ақ халықта болуы мүмкін. Мысалы, бюджетке салықтардың келіп түсуі мен оларды жұмсау уақыттары ұзақ пайдаланатын заттарды сатып алуға халықтың ақша қоры және т.б. бәрі бірдей сәйкес келе бермейді.\r\n\r\nҚаражатқа деген қажеттілік пен оның босатылуы арасында ттуындаған қарам-қайшылық шаруашылық жүргізуші субъектілердің қалыпты қызметі үшін қажет материалдық және қаржылық ресурстарды нақты байланыстыратын несиенің жәрдемімен ғана рұқсат етіледі.\r\n\r\nНесиенің мүмкіндігін шындыққа айналдыру үшін белгілі бір талаптар бар. Біріншіден, несие мәмілесінің қатысушылары – несие беруші мен қарызға алушы – экономикалық байланыстардан туындайтын міндеттемелердің орындалуын өз мойнына алуға материалдық жағынан кепілдік беретін дербес заңды субъектілер сияқты алға шығуы керек. Екіншіден, егер несие беруші мен несие алушының мүдделері бір жерден шықса, онда бұл жағдайда несие өте қажет болады. Несие мәмілесін жүзеге асыру үшін оның қатысушылары міндетті түрде несиеге өзара қызығушылық танытулары керек.\r\n\r\nНесие беруші мен қарызға алушының арасында мүдделілік бірдей болған кезде, бір жағынан, несиеге ақшалай қаражатты ұсынуда, екінші жағынан – оны алуда несиелік қарым-қатынастар туындайды.\r\n\r\nШаруашылық жүргізуші субъектілердің жеке ауыспалы айналымынан туындайтын несиеге қажеттілік несиенің объективті жүзеге асыун төлем қаражаттарын құру және жаңа бекітілген құнды қайта бөлу процесінде оның роліне жеке назар аудармай, оны толық дәрежеде анықтамайды. Ақша эмиссиясының процесі формаға тәуелді емес.\r\n\r\nТүрліше несие қарым-қатынастарындағы несиенің мән-маңызы сол немесе бапсқа қоғамдық формацияда оның өмір сүруінің объективті себептерімен анықталады.\r\n\r\nҚұндық қатынастың ерекше формасы сияқты несиенің пайда болуы шаруашылық жүргізуші бір субъектіден босаған құн шаруашылық мәміледе қолданысқа түсетін, бірақ ьір уақыттарда жаңа қайта өндіру цикліне ене алмайтын кезде ғана жүзеге асады. Несиеге байланысты бұл құн қосымша қаражатқа уақытша қажеттілігі туып отырған басқа субъектіге өтеді және қайта өндіру процесінің шеңберінде қызметін жалғастыра береді. Бірақ, несиелік қатынастардың пайда болуын экономикалық байланысқа түсуге дайын меншік иелері сияқты бір-біріне қарсы тұра алатын тауар иеленушілер арасындағы айырбас ауқымынан іздеген жөн. Тауарларды қолдан-қолға өткізу сияқты тауар айырбастау және қызмет көрсетумен ауысу несиелік қатынастардан туындаған экономикалық жеміс.\r\n\r\nНесиелік қатынастар пайда болатын және дамитын нақты экономикалық негізде қаражат айналымы мен ауыспалы айналым, яғни несиелік қатынастың материалдық негізі болып құн қозғалысы саналатын болады. Қарызға алушы несиені кедей болғаны үшін алмайды, ол өзінің меншікті қорларының ауыспалы айналым мен капитал айналымының объективті күшіне толық шамада жетпей тұрғандықтан өз ісін алға бастыру үшін алады.\r\n\r\nСонымен, несинің объективті өмір сүруінің негізгі талаптары төмендегідей тізбектеледі:\r\n

Жеке таура өндірушілердің өндірістік қорлар айналымы мен жеке ауыспалы айналымдардың уақыт бойынша сәйкес келмеуі;

\r\n

Несие беруші мен қарызға алушының заңды тұрғыдан дербестігі;

\r\n

Несиелік қатынасқа несие беруші мен қарызға алушының мүдделік танытуы.

\r\n

\r\nНесие объективті қажеттіліктен туындаған және ол қоғамдық өндіріс процесінде маңызды рөл атқарады. Несие ақшалай капиталдың қарызға трансформациясын қамтамасыз етеді және несие берушілер мен қарызға алушыладың арасындағы қарым-қатынасты білдіреді.\r\n\r\nОның көмегімен мемлекеттің, халықтардың, ұйымдардың және кәсіпорындардың табыстары мен бос ақшалай қаражаттары жинақталып, уақытша пайдаланудың төлеміне аударылатын несие капиталына айналады.\r\n\r\nНесиенің мәнін анықтаған кезде бірқатар әдістемелік принциптерді ұстану керек, несиелердің барша түрі формалардан тәуелсіз оның мәнін көрсетуі керек:\r\n

несие мәмілесі тұтасымен алғанда несиенің мәнін ашуы керек. Егер біп мәміледе несие қайтарылмаса, онда бұл өзінің қайтарылатын қасиетін жоғалтанынын білдіреді;

\r\n

несиенің мәнін талдауда несиенің құрылымын, қозғалыс сатыларын, несиенің негізін қарастырған жөн.

\r\n

\r\nНесиеде өзгермейтін, тұрақты болып қалатын жәйіт – құрылым. Өзге экономикалық категориялар сияқты несие де бір-бірімен өзара әрекетке түсетін бірнеше элементтен тұрады.\r\n\r\nНесие беруші – несиелік мәміленің қарыз ұсынатын жағы. Мұны іске асыру үшін онда ақшалай қаражаттың белгілі бір қоры болуы керек. Ол ақша өзінікі болуы немесе басқа біреуден қарызға алған болуы да мүмкін.\r\n\r\nҚазіргі уақытта қарызға ақша ұсынатын негізгі несие беруші – банк болып табылады. Ол кәсіпорындардың, ұйымдардың, кеңселер мен халықтың уақытша бос қаражаттары шоғырландырып, оларды қарызға алушыларға уақытша пайдалану үшін несие түрінде ұсынады. Бұл ретте банктен алған несиені тек қарызға алушы ғана емес, сондай-ақ соңғысы да меншік иесіне қайтаруға міндетті. Бұл арада банк бір жағдайға несие беруші болса, екінші жағдайда – қарыз алушы болып көрінеді.\r\n\r\nҚарызға алушы – несиелік қатынастар жағы, несие алып, алған қарызды қайтаруға міндетті жағы. Қосымша ақшалай қаражатқа уақытша мұқтаждығы туғандар қарызға ақша алушылар болып табылады.\r\n\r\nҚазіргі заман талабына сай қарызға алушылар – кәсіпрындар, кәсіпкерлер, халық, мемлекеттер мен банктер болуы мүмкін. Алайда, қарызға алушы қарызға алынған қаражаттың меншік иесі болып табылмайды, өндіріс саласында, айналымда оны өз қалауымен қолданады. Бұл жағдайда ол алынған ақшадан гөрі, яғни шаруашылықта ауыспалы айналым қоры таусылғаннан кейін оны іске асырып, пайдаланғаны үшін өсімақы төлеп, қарызды артық көлемде төлейді. Несиелік мәміледе қарызға алушы несие берушіге тәуелді, оған несие беруші өз талаптарын қояды. Алайда, қарызға алушы мен несие беруші несие қатынастарының толық құқықты жақтары болып табылады. Олар міндетті түрде қатысуы керек. Бұл жағдайда олар орындарын ауыстыруы мүмкін. Несие беруші – қарызгер болуы мүмкін.\r\n\r\nНесие беруші мен қарызға алушы өзара іс әрекеттерінде қарама-қайшылықтың бірлігі сипатын көрсетеді. Несиелік мәміленің қатысушылары ретінде олар, оның қарама-қарсы жақтарында тұрады. Олардың мүдделері де бөлек, несие беруші неғұрлым жоғарғы пайыздық несие бергісі келсе, қарыз алушыға мүмкіндігінше арзан несие алып, қосымша қаржылар табу мұддесі болады. Несие берушілер мен қарызға алушылардан басқа несие қатынасы құрылымының элементі алыс-берістің объектісі – құнның негізгі бөлігі сияқты өзөіндік өтелмеген құны – несиеленген құн болып табылады.\r\n\r\n \r\n

\r\n

	Несиенің құрылымы


Несие беруші	Несиеленген құн	Қарызға алушы

\r\n \r\n\r\nСызба 1 – Несиенің құрылымы.\r\n\r\nНесиеленген құн ұдайы өндіріс процесін жылдамдататын ерекшелікке ие. Себебі, қарызға алушының қайсыбір маусымдық жұмыстарды жүргізуге және болжанбаған шығындарға қажет меншікті қорларын жинақтаудың қажеттігі жоқ. Сондықтан, бұл қосымша қажеттіліктер несие есебінен қанағаттандырылады.\r\n\r\nОсылайша, несиеленген құн өндірістік қорлардың ауыспалы айналымының үздіксіз болуын қамтамасыз етеді және олардың қозғалысындағы іркілістерді жояды. Бұл жағдайда бастапқы несиелеген құны ғана емес, сонымен қатар өскен пайызбен қоса, несиенің қайтарымдылығы қамтамасыз етіледі. Несие өз құнын осылайша бүкіл қозғалысында: басынан бастап, оның банкке қайтарылуына дейін сақтайды.\r\n\r\nНесиенің құрастырылған құрылымы оның біртұтастығын айқындайды. Ол элементтерінің бірлігін божайды.\r\n\r\nНесиеленген құн қозғалысының сатыларын қарастырсақ, келесідей көрсетіледі:\r\n\r\nНо – Қан – Нп… – Рб… – Нқ… – Бқ,\r\n\r\nмұндағы: Но – несие орналастыру;\r\n\r\nҚан – қарызға алушының несиені алуы;\r\n\r\nНп – несиенің пайдаланылуы;\r\n\r\nРб — ресурстарды босату;\r\n\r\nНқ – несиенің қайтарылуы;\r\n\r\nБқ – банктің аталмыш қарызды алуы.\r\n\r\nНесиеленген құнды орналастыру (несиенің ұсынылуы) Он — несие қозғалысының алғашқы баспалдағы болып табылады. Оған құнның жиынтықталуы (аккумуляциясы), яғни уақытша бос қаоажаттар себепкер болады. Несие беруші қарыз алушыға белгіленген мерзімде пайызбен төйлейтініне сенімді болған кезде ғана несие бере алады.\r\n\r\nНесие алу қарыз алушының уақытша қажеттіліктерін қанағаттандырады, өйткені несиелік қатынастың басқа тарапы оның белгілі бір уақытқа ғана береді.\r\n\r\nНесиені пайдалану қарых алушының оны өз шаруашылығында пайдаланып, несие берушіге несиенің қайтарылуын қамтамасыз ету керектігін білдіреді. Ресурстардың босатылуы қарыз алушының шаруашылығында құнның ауыспалы айналымның аяқталу актісін, несие алушының уақытша қажеттіліктерін қанағаттандыру маүддесінде құнның пайдалану процесін сипаттайды. Несие қозғалысының бұл сатысы оның келесі кезеңге өтуі үшін материалдық база болып табылады.\r\n\r\nНесиеніің қайтарылуы уақытша пайдаланылған құнның қарыз алушыдан несие берушіге қайтуын көрсетеді. Қарыз алушының шаруашылығында белгілі бірауыспалы айналымда жүзеге асқан құн өзінің уақытша иесінен кетіп, несие берушіге өтеді.\r\n\r\nУақытша пайдаланылғаннан кейін құнды несие берушінің алу актісі несие қозғалысының аяқталу сатысы болып табылады. Уақыт бойынша несиенің қайтарылуы және несие берушінің алған қаражаты Қан сәйкес келуі мүмкін. Аталмыш сатыларды сөз болып отырған сол бір бөлігін несие берушіге қайтарады, ал ол дәл осы соманы алады.\r\n\r\nОсы қарастырылған кезеңдер несиеленген құнның толық айналымының бір бөлігі болып саналатын несиенің қозғалысын көруге болады, ол тек несиеге ғана қатысты емес. Белгілі болып отырғандай, несиелік қатынастар айналым шеңберінде ғана туындайды, сондықтан несиеге несие беруші қарыз алушыға құнның актісінің ауысуы және керісінше деп қараған жөн.\r\n\r\nНесиенің мәнін табу оның негізін ашады, яғни несиелік қатынастар туындайтын базада қарастыруды ұйғарады. Несиенің мәнін ашып көрсететін, несиенің негізін құрайтын база неден тұрады? Ол несие қозғалысының бір сатысы бола тұрып, бір мезгілде несиеленген құн қозғалысының барлық сатыларын қамтиды. Несие ақшасын жарату, алу және оны пайдалану – қайтарып негізінде жүзеге асады. Несиленген құнның қайтарылуы кезеңі оның жалпы ауыспалы айналымын ғана аяқтайды. Қайтарымдылық – несиелік қатынасқа тән белгіні анықтайтын өзіндік ерекшелікті көрсетеді.\r\n\r\nНесиенің қайтарылуы – уақытша пайдаланған несиеленген құнды несие берушіге қайтару процесі. Ол өзінен-өзі туындамайды. Ол құнның ауыспалы айналымында аяқталатын материалдық процестерде негізделеді. Алайда, бұл тек қайтарымның негізін жасайды. Уақытша пайдалануға алған ақшалай қаражатты қайтаруға босаған қаражаттар қарыз алушыға мүмкіндік берген кезде ғана несиені қайтару басталады. Несиенің қайтарылуы объективті процесс болып табылады, яғни оны мәміленің табиғатын өзгертпей, кейінге қалдыруға болмайды. Несие беруші мен қарыз алушы бекіткен келісімшартқа сәйкес ол заңды бекітілген сипат алады. Халық шаруашылығы деңгейінде несиенің қайтарылуы тұтас алғанда қайтарудың жиынтығын көрсетеді. Бұл жерже ол алынған несиенің бір ғана белгісін көрсетпейді, экономикалық категория сияқты бар несиенің тұтастығын көрсетеді.\r\n\r\nНесиенің әлеуметтік-экономикалық негізі оның қоғамдық сипатқа тән екендігінде.\r\n\r\nБанкке, несие берушіге қарыз алушының несиені қайтаруы соңғысына кез келген сәтте өзіне несие берушілерге талап етуі бойынша мүмкіндік береді. Несиенің қайтарылуы қосарлы қайтарылуы сияқты.\r\n\r\nНесиенің құрылымын, қозғалыс кезеңдерін және негізін талдау нәтижесінде оның мәнін толық емес жағдайда былайша айтуға болады: несие беруші мен қарыз алушының несиелік құнның төлем мен жеделдікке негізделіп қайтарылым қозғалысына байланысты экономикалық қатынастар екендігі.\r\n\r\nНесиенің тағы да көп анықтамалары бар. Мысалы, несие – бұл несие капиталының қозғалысы. Несие капиталы – бұл қайтару талабымен пайызбен төленетін, меншік иелеріне несиеге ұсынылатынақша капиталы. Ал, капитал – бұл өз-өзінен өсетін құн. Оның басқа ақшалардан сапалы ерекшелігі сол. Ал, капитал — өзінен-өзі өсетін құн, оның ақшадан сапалық айырмашылығы – несие капиталының өзінен-өзі өсетін құнның бір түрі, ал ақша болса, өзінін-өзі өсім бере алмайды.\r\n\r\nНесиеге – кеңейтілген қайта өндіру мақсатында жеделдік, төлемдік, қайтару талаптарына сай оларды ақшаны бөлу және халықтың, экономиканың бос ақшалай қаражаттардың жұмылдырылуын қамтитын несие капиталының қозғалысы себепті экономикалық қарым-қатынасты көрсетеді.\r\n\r\nНесие мәні қатынастардың несиенің – қайтару, төлемдік, мерзімдік, қолма-қол ақша, мақсатты сипат сияқты маңызды принциптерімен анықталады.\r\n\r\nБұл принциптер несиенің алғашқы даму кезеңдерімен бастап қалыптасты, ол кейіннен заңды түрде бекітілді.\r\n\r\nНесиенің қайтарылу принципі – қарыз алушының несиенің пайдаланғаннан кейін несие берушіге уақытында қайтару қажеттілігімен сипатталады. Ол банктің несие қорын жаңғыртып отыруды қамтамасыз ететін несиені пайызбен өтеуде өзінің іс жүзіндегі орнын анықтайды. Бұл несие капиталының қозғалысына қажетті талап болып табылады. Ол белгілі бір мерзімге берілген соманың толық қайтарылуын қамтамасыз етеді.\r\n\r\nНесиенің төлемділігі – қарыз алушыға берілген несиенің уақытында қайтарылуын және одан табыс түсіруге несие беруші де, оның тиімді пайдаланылуына қарыз алушы да ынталы болады.\r\n\r\nНесиенің жеделдік принципі қарыз алушыға кез келген тиімді уақытта емес, несие келісімшартында белгіленген уақытта қайтару қажеттігін көрсетеді.\r\n\r\nБелгіленген мерзімді бұзу – несие беруші үшін қарыз алушыға өндіріп алынатын пайызды көбейтілген түрде несиені пайызбен мерзімінен бұрын өндіріп алуға саятын экономикалық санкция қолдануға жеткілікті негіз болып табылады. Несиенің қамтамасыз етілу принципі несие келісімшартында қарыз алушы өз мойнына алған міндеттемелерді бұзуы мүмкін жағдайда несие берушінің мүліктік мүддесін қорғауды қамтамасыз етудің қажеттілігін көрсетеді. Бұл принцип жалпы экономикалық тұрақсыздық кезеңінде өзекті мәселе болып табылады.\r\n\r\nНесиенің мақсатты сипаты несие берушіден алынған қаражаттың мақсатқа сай пайдалану қажеттілігін білдіреді. Несие келісімшартындағы сәйкес бөлімде берілетін несиенің нақты мақсаты, сондай-ақ банктің бақылау процесінде бұл талапты қарыз алушының сақтауы белгіленеді.\r\n\r\nБұл принциптердің барлығы бір-бірімен өзара байланысты және олардың бір уақытта қызмет етуі несиенің мәнін анықтайды. Осы принциптердің біреуі бұзылса, онда несие қатынасының мәні кетіп, несиенің дербес экономикалық категория сияқты өзіне тән қасиеттері жоғалады. Принциптермен қоса несиенің мәні олардың орындалатын қызметтерінде көрініс табады.\r\n\r\n \r\n\r\n \r\n

Займ түрлері және мәні.

\r\n

\r\n \r\n\r\nНесиенің түрлері – ол ұйымдастыру-экономикалық нышандарына байланысты әрбір несиені сипаттау. Несиені түрлерге бөліп жіктеуде әлемдік біркелкі стандарт жоқ. Несие қатынастарының дамуына және тауар-ақша айналысының өрістеуіне байланысты несие ақшалы және тауарлы болып бөлініп, одан әрі несиенің жаңа түрлері пайда болуы мүмкін.\r\n\r\nНесие түрлері төмендегі жағдайларға байланысты жіктеледі:\r\n

Несиемен қамтамасыз етілетін ұдайы өндірістің сатысына. Өнім өндіретін шаруашылық субъектісі несиені құрал-жабдықтар алуға, шикізат, жанар-жағар майлар алуға және т.б. қажетіне жұмсаса, халық тұтыну заттарын алуға пайдаланады. Жалпы алғанда несие айырбас категорияся ретінде жиынтық өнімді өндіруге, бөлуге және тұтынуға қолданылады;

\r\n

Экономиканың салаларында қолданылуына. Өнеркәсіп мекемесіне берілген несие өнеркәсіптік несие деп аталады. Сонымен қатар ауыл шаруашылығы несиесі, саудалық несие түрлері болады;

\r\n

Несиенің қамтамасыз етілуіне. Тікелей қамтамасыз етілген несиеге, мысалы, нақты тауарды сатып алуға берілген несие жатады. Жанамалай қамтамасыз етілген несие, мысалы, өз ақша қаражаты аз болған жағдайда тауар қорларының жетіспей қалған бөлігін төлеуге алған несие.

\r\n

Несие үшін төлем. Несие ақылы және ақысыз болып бөлінеді. Бұндай болып бөлінуінің себебі несиенің капитал ретінде қолданылуынан, яғни несие алушы оны өзінен-өзі өсетін құн ретінде қолданып, өайтару уақыты келгенде қарызға алған сомасын процент түріндегі өсімімен қайтаруы керек. Сондықтан несие ақылы құн категориясы.

\r\n

\r\nДегенмен, бұрыңғы және қазіргі тарихта ақысыз несие берілетін жағдайлар бар. Қазіргі кезде ақысыз несие, мысалы, инсайдерлерге беріледі. Достық несие де – ақысыз несие түрі.\r\n\r\nНесие түрлері – бұл оның несиелерді жіктеу үшін пайдаланатын, экономикалық-ұйымдастырушылық белгілері бойынша ең детальданған сипаттамасы, яғни, несиенің іс-тәжірибедегі нақты қосымшасы.\r\n\r\nҚазақстанда несие түрлері былайша жіктеледі:\r\n

Айналым қаражатын қалыптастыруға берілетін несие;

\r\n

Негізгі құрал-жабдықты қалыптастыруға берілетін несие;

\r\n

ТМҚ аясында шұғыл қажеттілікке, сондай-ақ нормативтен тыс қорлардың аясында уақытша қажеттілікке берілетні несие;

\r\n

өндірістің маусымдық шығыны аясында берілетін несие;

\r\n

жол үстіндегі есеп айырысу құжаттары аясында берілетін несие, аккредитивтер;

\r\n

төлем несиелері.

\r\n

\r\nҚамтамасыз етілуі бйынша:\r\n

жылжымалы және жылжымайтын мүлікпен, ТМҚ-пен, кепілдікпен, мақтандыру келісімшартымен толық қамтамасыз етілген;

\r\n

ішінара қамтамасыз етілген;

\r\n

Қамтамасыз етілуі болмайтынбанкілік.

\r\n

\r\n Қайтарылу мерзімі бойынша:\r\n

Қысқа мерзімді;

\r\n

Орта мерзімді;

\r\n

Ұзақ мерзімді.

\r\n

\r\nӨтелу тәртібі бойынша:\r\n

Бөліп-бөліп төлеу;

\r\n

Бір жолғы өтеу;

\r\n

Кезең сайын бір қалыпты өтеу.

\r\n

\r\nТәуекелді деңгейі бойынша:\r\n

Субстандартты;

\r\n

Стандартты;

\r\n

Күмәнді;

\r\n

Сенімді;

\r\n

Сенімсіз;

\r\n

Ұзартпалы.

\r\n

\r\nАқылылығы бойынша:\r\n

Қалыпты пайыздық мөлшерлемесі;

\r\n

Жоғары пайыздың мөлшерлемесі;

\r\n

Төмен пайыздың мөлшерлемесі;

\r\n

Пайызсыз.

\r\n

\r\nСалалық бағыты бойынша:\r\n

Сауда-саттық несиесі;

\r\n

өнеркәсіп несиесі;

\r\n

ауыл шаруашылық несиесі;

\r\n

құрылыс несиесі.

\r\n

\r\nАшылатын шот түрлері бойынша:\r\n

жай ссудалық шот бойынша несие;

\r\n

арнайы ссуда шоты бойынша несие;

\r\n

контокоррренттік шот бойынша несие;

\r\n

овердрафт бойынша несие;

\r\n

несие желісі бойынша несие;

\r\n

\r\nНесиенің айрықша түріне жылдам сатылатын жылжымалы мүлікпен немесе құқықпен қамтамасыз етілген, қысқа мерзімді әрі ссуда мөлшері бойынша тіркелетін ломбардтық несие жатады.\r\n\r\nЛомбардтық несиені негізгі әр алуан түрлеріне құндықағаз кепілдігімен, тауар кепілдігімен, талап кепілдігімен берілетін несиелер жатады. Қарыз алушы ломбардтық несиені өз қалауынша; шектеусіз пайдалана алады.\r\n\r\nЖаңартпалы несие – ссуда капиталының ұлттық және әлемдік нарықтарында қолданылатын жаңғыртпалы несие. Ол несие келісіміне қатысушы елдер арасында қосымша келісімсөзсіз автоматты түрде берілекді.\r\n\r\nНесие желісі қарыз алушының алдындағы несие ұйымның оған несие келісімшартының белгіленген әрекет ету кезеңі ішінде белгілі бір мақсатқа және келісілген мөлшерде несиені беру жөніндегі заң тұрғысынан ресімделген міндеттемесі. Несие желісінің ашылуы несие беруші мен қарыз алушының ұзақ уақытқа созылатын тығыз ынтымақтастығын білдіреді.\r\n\r\nОвердрафт несие ұйымның шот иесіне, оның ағымдағы банк шотына қойылатын талап бойынша төлем арқылы беріледі. Яғни, бұл төлем шотта ақшалай қаражат болмаса да, шот иесінің несие берушінің алдында пайда болған берешегінің түскен қаражаттың есебінен кейін оған өтеуін қарастыратын келісімшарт шегінде беріледі.\r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n

ЗАЙМДАР БОЙЫНША ШЫҒЫНДАР.\r\n
- Банк несиелерінің есебі.
\r\n

\r\n

\r\n \r\n\r\nНесиенің бұндай түрінің есебі қысқа және ұзақ мерзімді несие беру туралы Қазастан Республикасының Ұлттық банкі бекітетін «Қысқа және ұзақ мерзімді несие беру» ережелеріне сай жүргізіледі. Қысқа мерзімді несие субъектінің айналым қаржысын құрайтын көздердің бірі болып саналады.\r\n\r\nНесиелер қайтарымдылық, төлем және мерзімділік шарттары бойынша келісіліп, коммерциялық негізде беріледі.\r\n\r\nНесие алу үшін шаруашылық субъектілері банк мекемесі басшысының атына өтініш береді. Бұл өтінішке қосымша өзіне қажетті несие сомасы мөлшерін, оның жұмсалынатын мақсаты мен бағытын, өтеліну, яғни қайтару мерзімін, сонымен қатар осы несие сомасы арқылы орындалатын операциялар үшін жасалған бизнес жоспар және тағы басқадай құжаттар табыс етуі тиіс.\r\n\r\nБанктен бірінші рет несие алайын деп отырған кәсіпорындар мен ұйымдар, яғни шаруашылық субъектілері жоғарыда аталған құжаттармен қоса банкке өздерінің жарғысын, құрылтайлық құжаттарының көшірмесін, тіркелу куәліктерін және тағы басқа құжаттарды табыс етуі керек.\r\n\r\nЖалпы шаруашылық субъектілеріне берілетін несие сомасы, банк мекемесінің жауапты мамандары субъектілері өткізген құжаттарын тексеріп болғаннан кейін, несие бойынша борышты және пайызды қайтару, өтеу үшін кепілдікке салынған меншік туралы келісім-шарттың орындалуына сәйкес беріледі.\r\n\r\nБанк мекемесі мен несие алушы шаруашылық субъекті арасындағы несиелік қызмет көрсету бойынша келісім-шарт бір жылға немесе одан да ұзақ мерзімге жасалынады. Егер келісім-шарт бір жылдан артық уақытқа жасалынған жағдайда несие жыл сайын бекітілетін несиелік келісім-шарт негізінде беріледі. Несиелік келісім-шарт банк мекемесі мен әрбір несие алушы субъекті үшін жеке-жеке жасалынады.\r\n\r\nҚысқа мерзімді банк несиелері 12 айдан артық емес мерзімге беріледі. Кейбір жағдайларда түрлі себептерге байланысты бұндай несиенің мерзімі ұзартылуы мүмкін. Бірақ ұзартылған мерзімін қоса есептегенде оның мерзімі екі жылдан аспауы керек.\r\n\r\nБанк несиесі субъенктінің яғни несие алушының есеп айырысу шоттарындағы қаражаттарының мөлшеріне байланыссыз беріледі және қолма-қолсыз тәртіппен несие алушының қарыз шотынан оның есеп айырысу шотына ақша аудару арқылы жүргізіледі. Несиелік борышты өтеу тәртібі, нақты мерзімі, әдістері несиелік келісім-шартта белгіленіп көрсетілген мерзімінде несиелік борышын өтей алмайтын болса, банк мекемесі алдын ала несие алушының рұқсатынсыз кепілдік берушінің шотынан қарыз сомасын қайтару жайлы талап қояды.\r\n\r\nҚысқа мерзімдіжәне ұзақ мерзімді несиелерді беру Қазақстан Республикасы Ұлттық банкісі бекіткен «Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несиелендіруді ұйымдастыру ережелеріне» сәйкес жүргізіледі.\r\n\r\nНесие беру және оның операцияларын жүргізу лицензия берілген ұлттық банктің шешімімен айқындалған ресми статусы бар банкілер арқылы жүзеге асырылады. Несие негізінен оны өтеу қабілеті бар кәсіпорындарға беріледі.\r\n\r\nНесие өтеу қабілеті болып кәсіпорынның борышты міндеттерін толығымен және уақытында есептесе алу қабілеті деп түсінеміз. Кәсіпорындарға несие басымды түрде өнеркәсіптің тиімділігін арттыруға, оның ғылыми-техникалық деңгейін көтеруге, тиімділігі жоғары жаңа өнім түрлерін шығаруға, ынталандыруға, халыққа түрлі қызмет көрсетуге, халық үшін экспортқа тауар шығаруға байланысты шаралар мен мақсаттарға беріледі. Олардың ішінен көңіл бөлінетіндері ол өз міндеттемелерін дер кезінде орындайтын клиенттерге, өз қаржыларын осы банктің депозиттеріне және шоттарына сақтайтын банк акционерлеріне, кәсіпорындарға және ұйымдарға беріледі.\r\n\r\nНесие мерзімділік, қайтарымдылық, төлену шарттарымен коммерциялық және келісім-шарт негізінде беріледі.\r\n\r\nНесие беру банктермен өздерінде бар несие қорларының көлемінде жүзеге асырылады. Банк саудасы бұрындары берілген ссуда бойынша қайтару мерзімі өтіп кеткен қарыздары жоқ болған жағдайда ғана беріледі. Банк мекемесі табысы төмен кәсіпорындарға несие беру оған үлкен қауіп туғызатын болғандықтан, ондай кәсіпорындармен несие қатынастарын орнату мәселесін қарау кезінде ерекше сақтықта болғанды дұрыс санайды.\r\n\r\nКәсіпорын несие алу үшін несиенің сомасы және мақсатты бағыты, пайдалану мерзімі, өтеу мерзімі, сондай-ақ несиеленетін шараның қысқаша сипаты және оны жүзеге асырудың экономикалық тиімділігі дәлелденген жазбаша өтініш-сұраумен банкке барады. Өтініш-сұрауды банкке ссуда алу үшін алғашқы рет барған немесе ссуданы оқтын-оқтын пайдаланатын, тәуекелді қажет ететіннесиеге өтініш жасаған, осы банкте есеп айырысу шоты жоқ, сауда мәмілесін жасау үшін несие алушы кәсіпорындар ұсынады.\r\n\r\nБанкке несие алу үшін бірнеше рет барған кәсіпорын өзінің жарғысын, ұйымдастыру құжаттарының көшірмесін, ережелерді, жалға алу келісімдерін, тіркеу куәлігін және клиенттің несие алу құқығының барлығын растайтын басқа да құжаттарды банкке ұсынады. Қарыз алушының несиені алғаш рет алып отырғандығына немесе несиені үнемі пайдаланып жүргеніне тәуелсіз несиені алудың мақсатына, пайдалану мерзіміне байланысты банктің өтініші бойынша келесі материалдар ұсынылады: несиелендіретін шараның технмкалық-экономикалық негіздемесі өткізілетін өнімнен күтілетін түсімнің есебімен қоса; жылдық пен тоқсандық бухгалтерлік және статистикалық есептер, қаражат нәтижесі жөніндегі есептер, басқа банктерде ашылған шоттар бойынша көшірмелері мен басқа есеп беру; қарыз алушының несиені қайтару қабілетін және қаражат жағдайын анықтайтын деректер; банк тәжірибесінде қабылданған нысандағы несиені уақытында қайтаруды қамтамасыз ету жөніндегі міндеттеме; қарыз алушы несиені жүйелі пайдаланбауына байланысты, тауар сатып алуға, келісім және келісім-шарттар бойынша құндылықтарды төлеуге; бір жолғы несие алғанжағдайда; оның есебінен талап етіліп отырған несиені өтеуге, қатысты кәсіпорынның келісім-шарттарының, келісімдерінің және басқа да құжаттарының көшірмесі банкке ұсынылады.\r\n\r\nҚажет болған жағдайда банкке заңмен белгіленген талаптарға, санитарлық-тазалық, экологиялық және басқа да нормаларға жауап беретін кәсіпорын құрылысының, сондай-ақ жоғарыда аталғана нормалардың, мердігерлік келісімдердің сақталатынын растайтын сараптау мекемелерінің, жоба-смета құжаттары бойынша берген қорытындылары, ішкі құрылыстың титулдық тізімі және басқа да құжаттар ұсынылады.\r\n\r\nЖақсы атағы бар банкпен тұрақты несиелік қатынасы бар қарыз алушылар бойынша несиелендіру үшін ұсынылатын құжаттардың тізімі қысқартылуы мүмкін.\r\n\r\nБанктің несие беру қызметкері қандай да бір себептерге байланысты несие беру мүмкін емес деп санаған жағдайда, ол бұл жөнінде жазбаша қорытынды дайындап, оны банк басшысының қарауына береді. Несие беру келісімі бекітілгенге дейін, банк қарыз алушының несиені қайтару қабілеттілігін мұқият талдауға, ссуданың өтелмеуіне апарып соқтыратын факторларды; қарыз алушының атағын, бұрын алынған ссудасының уақытында өтелуі, басқа міндеттемелерге қатынасын, қарыз алушының экономикалық және қаражаттық жағдайын, балансы бойынша төлем қабілеттілігн және несиені пайдалану тиімділігін зерттеуге міндетті.\r\n\r\nҚарыз алушы пайдаланғаны үшін төлемді есепке ала отырып, несиені дер кезінде қайтаруды қамтамасыз етудің кепілі ретінде банк арқылы қолданылып жүрген заңға сай кепілдік бергеннен, кепілдікке алғаннан, несиені өтеу үшін қарыз алушының жауапкерлігін сақтандыру келісімімен өндіріп алуға бағытталуы мүмкін. Тауарлы-материалдық құндылықтарды, өнімдерді және басқа да кепілдік салудан бос мүліктерді кепілге салу бойынша міндеттемелерін немесе банк тәжірибесінде қабылданған қамтамасыз етудің басқа да нысандарын ұсынған жағдайда банк несие береді.\r\n\r\nҚарыз алушының мүлкін банктің кепілге алу құқығы борышкер келісімді бұзған жағдайда банктің басқа несие берушілердің алдындағы артықшылығын, яғни кепілге салынған мүліктің құнынан қанғат ал құқын банктерге беретін мүліктерді кепілге алу келісімі арқылы рәсімделеді. Кепілге салу міндеттемесі қарыз алушы төлеуге қабілетсіз және банкротқа ұшырады деп жариялаған жағдайда кепілге салынған мүлікті өткізуден түскен түсімді несиені өтеуге жіберу құқығын береді. Кепілге салу жөніндегі келісім жазбаша түрде, тұрғын үйді кепілге салу жөніндегі келісімді қоспағанда, нотариалдық куәліксіз жасалынады. Қарыз алушыға тиесілі тауарлы-материалдық құндылықтарды немесе шығарылуына қарай дайын өнімді кепілге салу, кепілге салудың бір түрі болып табылады.\r\n\r\nКепілге салуға ақшалай бағаланатын мүліктер, соның ішінде бағалы қағаздар да ұсынылуы мүмкін. Кепілге салынған құндылықтар, әдетте қарыз алушының иелігінде қалады, қарыз алушы кепілге салынған тауарлы-материалдық құндылықтарды тбасқа құндылықтарға ауыстырған жағдайда, сатуға немесе өз өндірісінде қайта өңдеуге құқылы. Кепілге салынған бағалы қағаздар несие келісіміне қол қойылғаннан кейін, ол банкке сақтауға беріледі, несие толық өтеліп, ол бойынша пайыз төленгеннен кейін қарыз алушыға қайтарылады.\r\n\r\nБорышкер кепілге салумен қамтамасыз етілген міндеттемесін орындамаған жағдайда «кепілге салынған» мүліктің құнынан банктің талабын қанағаттандыру соттың шешімі бойынша жүзеге аысрылады. Банк мүлікті кепілге салуға қабылдаған кезде, әсіресе, кепілге салынған мүлікті сақтау кезінде, оның тошлық сақталуы қамтамасыз етілмеген жағдайда, оның қарыз алушының есебінен сақтандырылуын талап етуге құқылы.\r\n\r\nКепілге салынған мүлік жойылған жағдайда, егер ол сақтандырылған болса, банк талабын сақтандыру өтемімен қанағаттандырудың айрықша құқығын пайдалана алады. Банк шартта белгіленген тәртіпке сай қарыз алушы кепілге салған мүліктің құнынан несиені қамтамасыз етілетін соманы алуға құқылы.\r\n\r\n \r\n\r\n \r\n

Банктен тыс мекемелердің

\r\n

\r\nберген займдық қаржыларын есепке алу\r\n\r\n \r\n\r\nМемлекет кәсіпорындарын қаржыландыру, банкілерден тыс басқа да мекемелер мен кәсіпорындар қаржыландыра алады.\r\n\r\nМіндеттемені қамтамасыз етудің кепілі ретінде үшінші тұлғаның кепілдігі, кепілге салудың шарты, сақтандыру полисі және т.б. болады. Кепілдеменің және кепілге салудың мәнін қарастырайық.\r\n\r\nКепілдеме кепілгер-кәсіпорыннан несие берушіге борышкерден алынуға тиісті соманың уақытында төлеуін қамтамасыз етуі үшін беріледі. Кепілдемелер банктер, кәсіпорындар және мекемелер арқылы беріле алады. Кепілдеменің мәні борышкер-кәсіпорын несие бойынша өзінен алынуға тиісті төлемдерді мерзімінде төлей алмаған жағдайда банк, кәсіпорын немесе мекеме, төлемді өз есебінен төлеу міндеттемесін мойындарына алады. Міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ететін тәсіл ретінде, кепілдеме кәсіпорындардың қазіргі өндірістік және коммерциялық қызметтерінде кеңінен қолданылып жүр.\r\n\r\nКепілдемеге қарай кепілгердің ортақ жауапкершілігі емес, жәрдем ету жауапкершілігі туындайды.\r\n\r\nСұраныс пен ұсынысты ұтымдылығына сәйкес пайдалану үшін ресустар-дың бөлініп таралуы арқылы нарық экономикалық тиімділікке қол жеткізеді. Қаржы нарығының және осыған сәйкес мекемелердің жақсы жүйелері жинақ ақшаларын жоғары пайдасы бар инвестицияларға аудару осы процестің бір бөлігі болып табылады. Әлемдік тәжірбие бойынша қаржы жүйесі жоғары дамыған елдер бұл жүйесі нашар дамыған елдермен салыстырғанда тез, әрі өседі.Сонымен қатар бұл елдер эконоимикалық жағдайларының шұғыл өзгеруіне жақсы бейімделе алады. Сондықтан,экономикасы дамушы елдердің барлығы үшін кез келген қаржылық жүйесінің ажырамас бөлігі – банктің емес қаржылық институттардың дамуын тездетудің маңызы зор.\r\n\r\nБелгілі қоғамдық қажеттілікті қаржыландыру үшін және өз бетімен оперативті түрде жұмсалатын қаржылай каражатты пайдалануды мемлекет тарапын, қайтадан тараудың бірі бюджеттен тысқордың формасы болып көрінеді.\r\n\r\nБұл қорлар қаржы нарығының қатысушы ретінде және инвесторы болып шығып алады. Өйткені, біріншіден, ақшалай қаржыны пайдалану олардың құрылу уақытымен үйлеспейді, ал екіншіден, инвестициядан түскен табыс басқа немесе бөгде қорды қосымша қаржыландырудың көзі болып саналады.\r\n\r\nҚазақстанда мемлекеттік бюджеттен тыс қорларға мыналар жатады:\r\n

Зейнетақы қоры

\r\n

Халықты жұмыспен қамтудың мемлекеттік қоры

\r\n

Әлеуметтік сақтандыру қоры

\r\n

Міндетті медициналық сақтандыру қоры(ММСҚ)

\r\n

\r\n Зейнетақы қоры. Олардың негізі мідеті:\r\n

Балаларға жәрдемақы мен зейтетақы төлеу үшін мақсаты алым және қаражатты жинақтау, оларды қаржыландыру мен ұйымдастыру;

\r\n

Халықты әлеуметтік қолдау бойынша аймақтық бағдарламаға келісімшарт негізінде республикалық тұрғыда қаржыландыруға қатысу;

\r\n

өзін-өзі қаржыландыру негізінде ұдайы өндіру қаржы кеңейту.

\r\n

\r\n1993 жылдан бастап ол Еңбек және әлеуметтік қорғау министірлігі бағынышты. 1994 жылы зейнетақы қоры бюджетке енгізіліп, төрт айдан соң оның құрамынан шығарылады. 1995 жылдан бастап зейнетақы қоры бюджетке кірмейді.\r\n\r\nЗейнетақы қоры кәсіпорын, мекеме, ұйымдардың,сонымен қатар кәсіпкерлік қызметтің түріне және меншігіне қарамастан азаматтардың сақтандыру жарналарын аудару есебінен қалыптасады.\r\n\r\n \r\n\r\n \r\n

Басқа да несие операцияларын есепке алу

\r\n

\r\n \r\n\r\nКоммерциялық банктер іс жүзінде көбінесе несиені нақты ақшалай емес, төлем қаржысы есебінде пайдалнатын вексель түрінде береді. Несие алушы шаруашылық субъектілері мұндай вексельдерді өздерін материалдық құндылықтармен, тауарлармен жабдықтайтын, сондай-ақ қызмет көрсететін жабдықтаушылармен есеп айырысу үшін пайдаланады. Әрбір вексельдің айналу мерзімі несие беруші банкпен несие алушы шаруашылық субъектісінің арасындағы келісім-шартпен белгіленеді. Бұл келісім-шарт бойынша субъекті банк мекемесінен вексельдерді алып, олардың сыртындағы тиісті жеріне табыстама жазу арқылы төлем төлеу үшін пайдаланады. Жалпы табыстама жазудың саны шектелмейді, яғни вексель айналым мерзімі шегінде бір субъектіден екінші субъектіге төлем құралы ретінде табыс етеді. Ал осы вексель түрінде несие алған шаруашылық субъект несиелік келісім-шарттың аяқталуына қарай банк мекемесіне алған несиесіне сәйкес есептелінетін пайыз сомасын аударады.\r\n\r\nДисконтталған вексельдердің талдамалық есебі вексельдерді дисконттауды немесе басқа да қарыз міндеттемелерін жүзеге асырушы банктер бойынша вексель берушілер және жекелеген вексельдер бойынша жүргізіледі.\r\n\r\nОрта мерзімді және ұзақ мерзімді құнды қағаздарды есепке алу. Кәсіпорын орта мерзімді және ұзақ мерзімді құнды қағаздарды, олардың атаулы құнынан жоғары баға бойынша өткізу жолымен қаражат тарта алады. Бұл жағдайда ьқұнды қағаздардың атаулы құны және өткізу бағасы арасындағы айырмашылық «Алдағы кезеңнің есебіне жататын табыстар» шоттың кредиті бойынша есепке алынады, ал сонан кейін осы шоттың дебеті бойынша және «құнды қағаздарды сатудан алынған табыс» шотының кредиті бойынша бір қалыпты жағдайында көрсетіледі.\r\n\r\nЖыл сайынғы аударым, ондағы шығарылған бағалы қағаздың мерзімін және көрсетілген айырманың деңгейін ескере отырып есептелінеді.\r\n\r\nОблигацияларды сату жолымен тартылған займдық қаражаттары бойынша операциялары. Облигация – оның иесінің ақша қаражатын салғанын куәландыратын және көзделген мерзім ішінде осы облигацияның номиналдық құнын белгіленген пайызымен ұстаушысына өтеп беру міндеттемесін растайтын құнды қағаз. Кәсіпорынның облигациялары ерікті шарттың негізінде таратылады, олар атаулы және ұсынушыға арналған, процентті және процентсіз, еркін айналымдағы немесе айналым шеңбері шектелген болуы мүмкін.\r\n\r\nКәсіпорын облигацияларын шығарудың шарты заңдармен және кәсіпорындар мен мекемелердің жарғылармен анықталады. Кәсіпорынның жарғылық капиталын құру және толықтыру үшін облигация шығаруға рұқсат етілмейді.\r\n

ЗАЙМДАР БОЙЫНША ШЫҒЫНДАРДЫ ОҢТАЙЛАНДЫРУ ЖОЛДАРЫ\r\n
- Қарыз процентін төмендету жолдары
\r\n

\r\n

\r\n \r\n\r\nҚарыз процент – ол уақытша қолдануға берілген құнның өзгеше бағасы болып көрінетін объективті экономикалық категория. Несиенің бағасы иррационалдық сиппатта (өлшеусіз сандар) болады, алайда оның абсолюттік шамасы қарыздардың несиені пайдаланғаны үшін төлеген белгілі бір сомаға тең, оны проценттік сома деп атайды.\r\n\r\n Иррационалдық сипатта болатын себебі: біріншіден, қарызға берілген құнның ақша түрінде көрінуі; екіншіден, қарыздардың несие үшін төлеген проценттік сомасы алғашқы қарызға алған құнға тең болмауынан.\r\n\r\nҚарыз процентті тауарлы өндірістің негізінде кейінірек пайда болды. Оның пайда болуы дамыған тұрақты тауар ақша катынастары, оның ішінде меншік қатынастарына байланысты.\r\n\r\nҚарыз проценті меншік иесінің басқа біреуге белгілі бір құнды уақытша пайдалануға бергенде пайда болады. Қарызға алған құн оны пайдаланушыға — өндірушіге пайда түсіреді, ол бір жағынан, екінші жағынан несие берушіге табыс (процент түрінде) болады. Демек, қарыз проценті пайда болуы үшін несие қатынастары болу шарт. Несие қатынастары процентті дербес экономикалық категория ретінде туындайтын бірден-бір негізгі ортасы. Қарыз процентінің мәні – ақша капиталын белгілі бір уақыттан кейін қайтарып беру міндетінен туындайтын экономикалық қатынастар. Бұл экономикалық қатынастардың субъектілері несие беруші – ол қарыз процентін алушы; қарыздар – ол қарыз процентін төлеуші.\r\n\r\nҚарызға берілген құнды мына формуламен өрнектеуге болады:\r\n\r\nА – А1 , немесе А 1– А= А\r\n\r\nбұнда А — қарызға берілген құн;\r\n\r\nА1 — борыштың өскен сомасы;\r\n\r\nА- қарызға процет түрінде қосылған өсім (несие үшін ақы).\r\n\r\nНесие келісіміне қатысушы жақтардың мақсаты – пайда табу. Несие берушінің алатын пайдасы – процент. Проценттің мөлшері (ставка) деген қарыздардың несиені пайдаланғаны үшін несие берушіге төлейтін ақысы. Оның мөлшері несие беру жөніндегі келісімде көрсетіледі.\r\n\r\n Ол көптеген факторларға, әсіресе, несиенің мөлшеріне, пайдалану мерзіміне, жылдық төлем денгейіне, сондай-ақ экономикалық конъюнктураға байланысты әлсін-әлі өзгеріп тұруы мүмкін. Мысалы, нақты нарық конъюнктурасы ең алдымен тауарға сұраным мен ұсынымының тепе – тендік көп факторлардың әсерінен ауытқиды. Айталық, тұтынуылардың ақшалы табысына, тауарлардың бағасына, тауарлар қорының мөлшері мен құрылымына байланысты өзгереді.\r\n\r\nПайыздың мөлшері: нақты бекітілген және өзгермелі; номиналды және реалды, дисконтты болып бөлінуі мүмкін.\r\n\r\nНақты бекітілген процент мөлшерін, әдетте, ресми процент мөлшері деп те атайды. Оны орталық банк басқа банктерге, бірінші кезекте коммерциялық банктерге несие бергенде қолданады. Бұндай операциялар коммерциялық вексельдерді қайта есепке алу түрінде жүргізілетіндіктен проценттің бұл мөлшерінің екінші атауы – «есепке алынған» деген содан шыққан. Орталық банк оның деңгейін өзгерте отырып елдегі коммерциялық банктердің несиелік мүмкіндіктеріне әсер етеді, екінші жағынан несиені қымбаттатып инфляцияның күшеюіне кедергі жасайды. Ондағы есеп: ресми проценттің мөлшері жоғары болған жағдайда коммерциялық банктер де клиенттеріне процент мөлшеріне өсіреді.\r\n\r\nНесиені бері кезінде келісім-шартта бүкіл несиені пайдалану мерзімінде нақты бекітілген тұрақты немесе өзгермелі процент мөлшері көрсетіледі. Өзгермелі мөлшер проценттің базистік мөлщерінің өзгеруінен туындайды. Ал соңғысына қарыз капиталы нарығындағы конъюктура, қарыздың мөлшері мен қайтару мерзімі, қарыздардың қаржылық жағдайы мен оның даму болашағы сияқты факторлар әсер етеді.\r\n\r\nНоминалды процент мөлшері негізінен екі фактордың: несие ресурстарына сұраныс пен ұсыныстың арақатынасына және инфляцияның қарқынына байланысты туындайды.\r\n\r\nРеалды процент мөлшері есептеу жолымен шығарылады, яғни номиналды процент мөлшерінен инфляцияның қарқыны алынып тасталады. Реалды процент мөлшері – несие берушінің алатын табысының көзі. Одан қарыз алу және инвестиция алу шығындарын өтейді. Реалды проценттік мөлшер: ағымдағы шығындардан, салықтан, тәуекел үшін төлемнен, пайдадан құралады.\r\n\r\nПроцент мөлшері берілген несие мөлшерінің қарызға берілген құннан түскен табысқа қатынасымен анықталады. Бұл салыстырмалы мөлшер, әдетте, ол ондық бөлшек түрінде, немесе процентпен шығарылады.\r\n\r\nҚарыз процентінің барлық формаларын қолдану механизмі төмендегідей:\r\n\r\nБіріншіден, қарыз процентінің деңгейін макроэкономикалық факторлар айқындайды, яғни қаржыға сұраныс пен ұсыныстың арақатынасы, қаржы нарығының басқа сегменттеріндегі табыстылық дәрежесі, Орталық банктің проценттік саясаты, сондай-ақ қаржыны тарту және орналастыру мәмілесі жасалған кездегі нақты жағдайлар.\r\n\r\nЕкіншіден, процентті есептеу және төлеу екі жақты шартта көрсетіледі. Әдетте, процент немесе ай сайын немесе тоқсан сайын есептеледі.\r\n\r\nҮшіншіден, процентті төлеу көзі операция сипатына байланысты өзгереді. Мысалы, қысқа мерзімді несие үшін төлем өнімнің өзіндік құнына қосылады, ал ұзақ мерзімді және уақыты кеткен несиелер бойынша шығындар кәсіпорынның салық төлегеннен қалған пайдасынан алынады.\r\n\r\nҚарыз процентін төмендету жолдары: несие беруші мен қарыз алушы келісім-шартқа отырған кезде, несиенің мөлшері, өтеу мерзімі, қарыз проценті т.б. жазылады. Осы келісім-шартқа екі жақтың келісімімен, қарыз алушы несиені өтеу уақытынан бұрын төлесе, қарыз процентінің сомасы азайтылатыны туралы жаңадан бөлім енгізуге болады.\r\n\r\nҚарыз проценті біраз белгілерге байланысты төменде келтірілген кестедегідей жіктеледі:\r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\nКесте 1 – қарыз процентінің жіктелуі\r\n

\r\n

Несиенің формасы мен түрлеріне қарай:	Коммерциялық, банктік, тұтыну проценті; лизинг операциясы бойынша, мемлекеттік несие бойынша поцент;
Несие мекемелерінің түрлеріне қарай:	Орталық банктің есепке алған поценті; ломбард операциясы бойынша процент;
Банктік несиені тартумен берілген инвестиция түрлеріне қарай:	Айналым құралдарына берілген несие бойынша поцент; құралдарға берілген несие бойынша процент; бағалы қағаздарға салынған инвестиция бойынша процент;
Несиенің мерзіміне қарай:	Қысқа, орта, ұзақ мерзімді несиелер бойынша процент;
Несие мекемесінің операция түрлеріне қарай:	Депозиттік, вексельдік, банктің есепке алған проценттері; банкаралық несие бойынша процент.

\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\nҚОРЫТЫНДЫ\r\n\r\n \r\n\r\nЕліміздің экономикасында несиелік жүйенің атқаратын ролі мен орны ерекше. Сондықтан ол мемлекеттік орындардың тарапынан мұқият қадағалау мен реттеу объектісі болып табылады.\r\n\r\nНесиелік іс – мемлекеттің, жеке және заңды тұлғалардың уақытша бос қаражатын шоғырландыру мен тартуға және оларды несиелеу қағидасына сәйкес белгілі бір буындар арасында үлестіруге бағытталған кәсіпкерлік қызметтің ерекше бір саласы болып табылады.\r\n\r\nОсы орайда, салымшылардың мүдделерін қорғау, барлық несие жүйесінің өтімділігі мен төлем қабілетін және жөнді қызмет етуін сақтау үшін мемлекет жекелей алғанда несиелік мекемелердің және тұтас несие жүйесін мұқият қадағалайды, бақылайды және реттеп отырады.\r\n\r\nЭкономика дамуының сатысына қарамастан, несиенің арқасында қарыз беру капиталы құрылып, оның өнім өндіруге пайдалану қамтамасыз етіледі. Несие ұдайы өндіріс процесінің үздіксіздігі мен тездетілуіне қызмет етеді.\r\n\r\nҚазақстанда экономиканың шикізаттық бағытынан арылып, жоғары дамыған өңдеу секторын құру мақсатын көздейтін ҚР-ның 2003-2015 жылдарға арналған индустриалдық-инновациялық даму стратегиясы жүзеге асуда. Бұл ретте өзінің несиелік қаржыларын осы Бағдарламаны жүзеге асыруға бағыттайтын несие жүйесіне үлкен үміттер артылуда.\r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\nПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:\r\n\r\n \r\n