БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
\r\n
\r\nМайемер Азамат Максимұлы\r\n\r\nБелес жалпы орта білім беретін мектебі\r\n\r\nЗеленов ауданы, Батыс Қазақстан облысы\r\n\r\n \r\n\r\nIn article the demographic situation of the West Kazakhstan region is considered. The detailed analysis of the population natural movement from 1991 for 2013 in a section of areas is given. Influencing factors, statistical parameter the analysis about population reduction are described. Especially about migration, structure of the population and influencing factors on process.\r\n\r\nҚазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан бергі 22 жыл ішінде өткен күрделі әлеуметтік-экономикалық және саяси үрдістер халықтың демографиялық ахуалына да өзіндік ықпал жасады.\r\n\r\nКеңестер Одағының ыдырауы мен тәуелсіз Қазақстан Республикасының құрылуы нарықтық қатынасқа ауысқан ауыспалы кезеңді және күрделі демографиялық өзгерістер мен көші-қон толқындарын туғызды. Қазақстан халқының демографиялық дамуында Батыс Қазақстан облысының өзіндік ерекшеліктері бар.\r\n\r\n Батыс Қазақстан облысы Қазақстан Республикасының батысындағы әкімшілік-аумақтық бөлік. 1932 жылы 10-наурызда құрылған. Облыс территориясының табиғи шекарасы солтүстігінде Ресейдің Астрахань, Волгоград, Орынбор, Саратов және Самара облыстарымен, ал оңтүстігінде Қазақстанның Атырау, шығысында Ақтөбе облыстарымен шектеседі..\r\n\r\n Қазіргі алып жатқан территориясының көлемі 151,3 мың шаршы шақырымға жетеді немесе Қазақстан территориясының 5,9%-ін құрайды. Қазақстан Республикасы 14 облысының ішінде жер көлемі жөнінен 8-орын алады. Халқының саны 2009 жылғы санақ бойынша 598мың 880 адамды, 2014 жылы 617 мың 640 адамды құрады, соның ішінде 303 017-і (49,1%) – қала тұрғындары, 314 мың 321-і (50,9%) – ауыл тұрғындары.\r\n\r\nБатыс Қазақстан облысы халқының саны жөнінен республикада 12-ші орында немесе еліміздің халқының тек қана 3,7% үлесін алады. Қазақстанның 14 облысының ішінде Маңғыстау және Атырау облыстарының алдында ғана тұр.\r\n\r\n Халқының саны жөнінен алдыңғы орында облыс орталығы Орал қаласы – 265 мың 900 адам. Ауылдық аудандарда халқының саны жөнінен көзге түсетіндер Зеленов (54831 адам) және Бөрлі (54809 адам) аудандары болып табылады, ал ең халқы аз Шыңғырлау ауданы (15304) болып табылады [1]. \r\n\r\n Сонымен 1989 жылғы ҚР халық санағы жүргізілген кезеңнен бастап 2009 жылғы аралықты салыстырғанда, Батыс Қазақстан облысының халық саны 20 жыл ішінде 30614 адамға кеміген немесе жыл сайын 1530 адамға азайып отырған. 2009 жылға дейін облыс халқының демографиясындағы басты ерекшелік – халық санының кемуі болса, соңғы 4 жылда облыс халқының саны 617 мың 640 адам (2014 жылғы есеп), 18760 адамға көбейген. Негізгі себептері ішкі және сыртқы көші-қонның тұрақтануы, туу деңгейінің өсуі және оралмандардың тарихи отандарына оралуы.\r\n\r\nБатыс Қазақстан облысы халқының саны 1-кесте.\r\n
| Жылдар | Халықтың саны (мың адам) | % есебімен | Қала халқы | % есебімен | Ауыл халқы | % есебімен |
| 1991 | 642,6 | 100 | 257,2 | 40,0 | 385,4 | 60,0 |
| 1992 | 651,1 | 100 | 262,7 | 40,3 | 288,4 | 59,7 |
| 1993 | 657,9 | 100 | 266,1 | 40,4 | 391,8 | 59,6 |
| 1994 | 660,8 | 100 | 267,8 | 40,5 | 393,0 | 59,5 |
| 1995 | 652,7 | 100 | 262,8 | 40,3 | 389,9 | 57,7 |
| 1996 | 647,0 | 100 | 260,9 | 40,3 | 386,1 | 59,7 |
| 1997 | 640,3 | 100 | 260,2 | 40,6 | 380,1 | 59,4 |
| 1998 | 629,3 | 100 | 257,1 | 40,9 | 372,2 | 59,1 |
| 1999 | 617,4 | 100 | 251,9 | 40,8 | 365,5 | 59,2 |
| 2000 | 609,2 | 100 | 247,3 | 40,6 | 361,9 | 59,4 |
| 2001 | 601,6 | 100 | 245,5 | 40,8 | 356,1 | 59,2 |
| 2002 | 600,3 | 100 | 249,5 | 41,6 | 350,8 | 58,4 |
| 2003 | 602,1 | 100 | 255,9 | 42,5 | 346,2 | 57,5 |
| 2004 | 603,8 | 100 | 259,5 | 43,0 | 344,3 | 57,0 |
| 2005 | 606,5 | 100 | 262,5 | 43,3 | 344,0 | 56,7 |
| 2006 | 609,3 | 100 | 267,3 | 43,9 | 342,0 | 56,1 |
| 2007 | 612,5 | 100 | 268,4 | 43,8 | 344,1 | 56,2 |
| 2008 | 615,3 | 100 | 272,9 | 44,4 | 342,4 | 55,6 |
| 2009 | 598 342 | 100 | 277 055 | 46,3 | 321 287 | 53,7 |
| 2010 | 603 828 | 100 | 283 663 | 47,0 | 320 165 | 53,0 |
| 2011 | 608 280 | 100 | 289 995 | 47,7 | 318 285 | 52,3 |
| 2012 | 612 498 | 100 | 297 073 | 48,5 | 315 425 | 51,5 |
| 2013 | 617 640 | 100 | 303 017 | 49,1 | 314 623 | 50,9 |
\r\n \r\n\r\nОблыстың халық санының өсуі 1991-1994 жылдары 18,2 мың адамға көбейген. Ал 1994-2002 жылдары 60,5 мың адамға азайған. 2002-2008 жылдары 15 мың адамға көбейген. 2009 жылғы санақ қорытындысы бойынша 1 жылда 16658 адамға азайған. 2014 жылдың 1 қаңтарындағы есеп бойынша облыс халқы 19298 адамға өскен немесе 617 мың 640 адамды құрап отыр. Қала халқы 45817 адамға (9,1%) өскен, ал ауыл халқы 70777 адамға (9,1%) кеміген. Ауылдық жерден қалаға (Орал, Ақсай) қоныс аударғандар ішінде қызмет орнын ауыстырған және білім қуған жастар жағы басым болып келеді. Қаладағы қазақ халқының қатарына қосылған тұрғындардың 70%-тен астамы осы облыстың ішкі аудандарынан келгендер. Ақжайық, Жәнібек, Зеленов, Казталовка, Қаратөбе, Бөкейорда, Сырым, Тасқала, Теректі және Шыңғырлау аудандарында халық саны азаюда. Бөрлі, Жаңақала аудандарында және Орал қаласында (24599 адамға) халық саны өскен.\r\n\r\nАудандар бойынша халық саны 2-кесте.\r\n
| № | Аудандар, орталығы | Жылдар | ||
| 1999 | 1999 | 2013 | ||
| 1. | Ақжайық – Чапаев а. | 49364 | 41777 | 41067 |
| 2. | Бөрлі – Ақсай қ. | 48958 | 53235 | 54809 |
| 3. | Жаңақала – Жаңақала а. | 23560 | 23505 | 23742 |
| 4. | Жәнібек – Жәнібек а. | 19511 | 16896 | 16639 |
| 5. | Зеленов – Переметный а | 56611 | 55420 | 54831 |
| 6. | Казталовка – Казталовка а. | 38703 | 32908 | 31089 |
| 7. | Қаратөбе – Қаратөбе а. | 21115 | 16879 | 16281 |
| 8. | Бөкей орда – Сайхын а. | 19507 | 16668 | 16016 |
| 9. | Сырым – Жымпиты а. | 30569 | 21575 | 20652 |
| 10. | Тасқала – Тасқала а. | 20645 | 17202 | 17091 |
| 11. | Теректі – Федоровка а. | 44603 | 39463 | 38284 |
| 12. | Шыңғырлау – Шыңғырлау а. | 21799 | 16116 | 15304 |
| 13. | Орал қаласы | 221855 | 247236 | 271835 |
| 14. | Батыс Қазақстан облысы | 616800 | 598880 | 617640 |
\r\n \r\n\r\nБатыс Қазақстан облысының аумағында халықтың орналасуының орташа тығыздығы 1 шаршы шақырымға 4 адамнан келеді. Халқының тығыздығы жөнінен республикада 7-орында. Облыстың ішкі 12 әкімшілік аудандарының ішінде халық тығыздығы біркелкі емес. Бөрлі және Зеленов аудандарында бір шаршы шақырымға 7-9 адамнан келеді. Шыңғырлау, Тасқала және Теректі аудандарында 4-7 адам, Қаратөбе, Жаңақала, Казталовка, Жәнібек, Ақжайық және Сырым аудандарында 1-3 адам, ал Бөкейорда ауданында 1 адамнан келеді. Батыс Қазақстан облысында сан жағынан ерлерден әйелдер саны көбірек. Әрбір 1000 ер адамға 1072 әйел адамнан келеді. Дегенмен 2013 жылғы санақ көрсеткіштерінде ер адамдардың саны сәл көбейе бастағаны байқалады. Егер 1999 жылы облыстың жалпы халық санының 40,8 %, 2009 жылы 46,3 %, 2013 жылы 49,1 % ерлер болды. Жалпы ер және әйел адамдардың сандық ара қатынасы республика көрсеткішінің шамасындай. Ауылдықтарға қарағанда қалалық жердегі әйелдердің саны ерлердің санынан көбірек. Облыс халқының жыныстық құрамы бойынша – Ақжайық, Казталовка, Қаратөбе және Сырым аудандарында ерлердің саны әйелдерге қарағанда сәл көбірек. Ал қалған аудандарда ерлерге қарағанда әйелдердің саны жоғары деңгейде. Облыс бойынша әйелдердің саны ерлерден 21352 адамға артық.\r\n\r\nБатыс Қазақстан облысы халқының жынысы бойынша саны 3-кесте.\r\n
| Жылдар | Еркектер саны (мың адам) | Әйелдер саны (мың адам) | Еркектер % есебімен | Әйелдер % есебімен | 1000 еркекке келетін әйел саны |
| 1991 | 310,3 | 332,3 | 48,3 | 51,7 | 1071 |
| 1992 | 314,8 | 336,3 | 48,4 | 51,6 | 1068 |
| 1993 | 318,1 | 339,8 | 48,4 | 51,6 | 1068 |
| 1994 | 319,5 | 341,3 | 48,4 | 51,6 | 1068 |
| 1995 | 315,7 | 337,0 | 48,4 | 51,6 | 1067 |
| 1996 | 312,9 | 334,1 | 48,4 | 51,6 | 1068 |
| 1997 | 309,6 | 330,7 | 48,4 | 51,6 | 1068 |
| 1998 | 304,2 | 325,1 | 48,3 | 51,7 | 1069 |
| 1999 | 298,2 | 319,2 | 48,3 | 51,7 | 1071 |
| 2000 | 294,1 | 315,0 | 48,3 | 51,7 | 1071 |
| 2001 | 290,5 | 311,1 | 48,3 | 51,7 | 1071 |
| 2002 | 290,0 | 310,3 | 48,3 | 51,7 | 1070 |
| 2003 | 291,2 | 310,9 | 48,4 | 51,6 | 1068 |
| 2004 | 291,8 | 312,0 | 48,3 | 51,7 | 1069 |
| 2005 | 292,9 | 313,6 | 48,3 | 51,7 | 1071 |
| 2006 | 294,1 | 315,2 | 48,3 | 51,7 | 1072 |
| 2007 | 295,6 | 316,9 | 48,3 | 51,7 | 1072 |
| 2008 | 296,8 | 318,5 | 48,2 | 51,8 | 1073 |
| 2009 | 288 467 | 309 875 | 48,2 | 51,8 | 1074 |
| 2010 | 291 129 | 312 699 | 48,2 | 51,8 | 1074 |
| 2011 | 293 482 | 314 798 | 48,2 | 51,8 | 1 073 |
| 2012 | 295 561 | 316 937 | 48,3 | 51,7 | 1 072 |
| 2013 | 298 144 | 319 496 | 48,3 | 51,7 | 1 072 |
\r\n \r\n\r\nХалық санының көбеюіне негізінен табиғи өсім үлкен әсер етеді. 1991-1999 жылдар аралығында халық саны екі есе төмендеген. Ал 1999 жылдан бастап халық санының бірте-бірте көбейіп келе жатқаны байқалады. Өлім-жітім де туу сияқты биологиялық процесс. Сонымен қатар өлім-жітім деңгейі, ең алдымен, өмір сүрудің материалдық жағдайына тәуелді: халықтың ахуалы мен денсаулық сақтау қызметі жоғары болған сайын, өлім деңгейі төмен және керісінше болады. Халықтың денсаулығы мен өлім деңгейі айтарлықтай дәрежеде медицина жетістіктеріне және медициналық көмек алу мүмкіндіктеріне байланысты. Облыс халқының өлім деңгейі 1991және 2003 жылдары аралығында жоғарылаған, ал 2004 және 2012 жылдары төмендеген.\r\n\r\nБатыс Қазақстан облысы халқының саны 4-кесте.\r\n
| Жылдар\r\n\r\n | Адам | 1000 адамға | ||||
| Дүниеге келгендер саны | Дүниеден өткендер саны | Табиғи өсім | Дүниеге келгендер саны | Дүниеден өткендер саны | Табиғи өсім | |
| 1991 | 14 598 | 5 649 | 8 949 | 22,5 | 8,7 | 13,8 |
| 1992 | 13 520 | 5 490 | 8 030 | 20,5 | 8,3 | 12,2 |
| 1993 | 12 326 | 6 183 | 6 143 | 18,6 | 9,3 | 9,3 |
| 1994 | 12 441 | 6 751 | 5 690 | 18,8 | 10,2 | 8,6 |
| 1995 | 10 824 | 7 078 | 3 746 | 16,4 | 10,8 | 5,6 |
| 1996 | 9 642 | 6 931 | 2 711 | 14,7 | 10,6 | 4,1 |
| 1997 | 9 116 | 6 481 | 2 635 | 14,0 | 10,0 | 4,0 |
| 1998 | 7 945 | 6 385 | 1 560 | 12,3 | 9,9 | 2,4 |
| 1999 | 7 562 | 6 456 | 1 106 | 12,33 | 10,53 | 1,80 |
| 2000 | 7 779 | 6 406 | 1 373 | 12,85 | 10,58 | 2,27 |
| 2001 | 7 822 | 6 396 | 1 426 | 13,02 | 10,64 | 2,38 |
| 2002 | 8 112 | 6 782 | 1 330 | 13,49 | 11,28 | 2,21 |
| 2003 | 9 010 | 6 831 | 2 179 | 14,94 | 11,33 | 3,61 |
| 2004 | 9 820 | 6 275 | 3 545 | 16,23 | 10,37 | 5,86 |
| 2005 | 9 613 | 6 435 | 3 178 | 15,81 | 10,59 | 5,22 |
| 2006 | 10 046 | 6 416 | 3 630 | 16,44 | 10,50 | 5,94 |
| 2007 | 10 514 | 6 671 | 3 843 | 17,13 | 10,87 | 6,26 |
| 2008 | 11 601 | 6 308 | 5 293 | 18,80 | 10,22 | 8,58 |
| 2009 | 11 783 | 6 042 | 5 741 | 19,60 | 10,05 | 9,55 |
| 2010 | 11 944 | 6 045 | 5 899 | 19,71 | 9,97 | 9,73 |
| 2011 | 11 894 | 5 944 | 5 950 | 19,49 | 9,74 | 9,75 |
| 2012 | 12 422 | 5 928 | 6 494 | 20,20 | 9,64 | 10,56 |
\r\n \r\n\r\nХалықтың көші-қоны – адамдардың бір ауданнан екінші ауданға тұру үшін қоныс аударуы болып табылады. Көші қонның қоғамдағы ролі ерекше орында. Ол қазақ халқының қалыптасуына мәдениетіне, тіліне үлкен әсер етті. Батыс Қазақстан облысында 1990-жылдардың басында көшіп-қонудың «жағымды сальдосы» болды, яғни облыстан көшіп кеткендердің санынан, қоныс аударып келгендер саны басым болды. Ал 1990-жылдардың ортасынан бастап 2000 жылға дейін миграциялық көшіп қонудың «жағымсыз сальдосы» басым бола бастады, халықтың жақын және алыс шетелдерге көшкендері көбейді. Оның себебі: бұрынғы колхоз, совхоздарды таратып, жұмыс қоры босап қалды, ауылдық елді-мекендердегі тұрмыстық-әлеуметтік жағдай төмендеп кетті. \r\n\r\n1999 — 2009 жылдары Батыс Қазақстан облысына 108635 адам көшіп келген, ал облыстан 21002 адам көшіп кеткен. Яғни, көшіп келушілердің саны көбейіп, көшіп кетушілердің азайғанын айқын көруімізге болады. Оның ішінде 98846 адам Қазақстан Республикасы облыстарынан, 9501 адам Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінен және 288 адам алыс шетелдерден келген.\r\n\r\nБатыс Қазақстан облысы халқының көші-қоны 5-кесте.\r\n\r\n(1999 – 2009 жылдар аралығы)\r\n
| № | Аудандар | Барлығы | Қ.Р-нан көшіп келгендер | ТМД елдерінен келгендер | Алыс шетелден келгендер |
| 1. | Б.Қ.О. | 108635 | 98846 | 9501 | 288 |
| 2. | Орал | 66799 | 61190 | 5381 | 228 |
| 3. | Ақжайық | 1825 | 1579 | 246 | — |
| 4. | Бөрлі | 12545 | 11401 | 1107 | 37 |
| 5. | Жаңақала | 717 | 677 | 40 | — |
| 6. | Жәнібек | 716 | 567 | 147 | 2 |
| 7. | Зеленов | 13768 | 12292 | 1460 | 16 |
| 8. | Казталовка | 592 | 540 | 51 | 1 |
| 9. | Қаратөбе | 479 | 477 | 2 | — |
| 10. | Бөкейорда | 377 | 355 | 22 | — |
| 11. | Сырым | 882 | 854 | 27 | 1 |
| 12. | Тасқала | 1676 | 1336 | 338 | 2 |
| 13. | Теректі | 7453 | 6912 | 540 | 1 |
| 14. | Шыңғырлау | 806 | 666 | 140 | — |
\r\n \r\n\r\nБатыс Қазақстан облысы халқының құрамы көп ұлтты. 2009 жылғы халық санағының қорытындысы бойынша саны 100 адамнан жоғары 20 ұлттың өкілдері және 100 адамнан төмен 61 ұлттың өкілдері бар, яғни облыста 81 ұлттың өкілдері тұрады. Облысымыздың байырғы халқы – қазақтар. Батыс Қазақстан облысындағы қазақтардың саны – 432 500 адам, яғни 72,2 %. Басқа ұлт өкілдері – 166 300 адам. \r\n\r\nБатыс Қазақстан облысы халқының ұлттық құрамы 6-кесте.\r\n
| Ұлт өкілдері | 1999 жыл\r\n\r\nмың адам | % есебімен | 2009 жыл\r\n\r\nмың адам | % есебімен |
| Барлығы | 617,9 | 100,0 | 598,8 | 100,0 |
| Қазақтар | 399,8 | 64,7 | 432,5 | 72,2 |
| Орыстар | 174,2 | 28,3 | 135,8 | 22,6 |
| Украиндар | 19,8 | 3,2 | 11,5 | 1,9 |
| Татарлар | 9,9 | 1,6 | 8,6 | 1,5 |
| Белорустар | 3,8 | 0,6 | 2,1 | 0,4 |
| Немістер | 2,4 | 0,4 | 1,2 | 0,2 |
| Басқа ұлттар | 8,0 | 1,3 | 7,1 | 1,2 |
\r\nХалықтың ұлттық құрамы мен діни сенімі тығыз байланысты. Олар саяси және әлеуметтік өмірге, тұрмысқа, адамдардың мәдениеті мен әдет-ғұрпына, демографиялық және этнографиялық процестерге әсерін тигізеді. Қазақстан Республикасы – зайырлы мемлекет. Конституция ар-ұждан еркіндігін дәріптейді: азаматтардың кез келген дінді ұстануға немесе мүлдем ұстанбауға құқы бар. Қазіргі уақытта елімізде рухани өмір қайта жанданып, қоғамдағы діннің ықпалы өсуде. Діни ұйымдар бейбітшілік пен келісімді нығайтуға өз үлестерін қосуда.\r\n\r\nСонымен, Батыс Қазақстан облысының қазіргі демографиялық жағдайы қоғамның дамуына байланысты, үнемі өзгеріс үстінде болады. Облыс халқы тәуелсіздік жылдарында бір кезеңдері азайғанын және көбейгенін көрдік. Туу деңгейінің өсуі, өлімнің азаюы, ішкі және сыртқы көші-қонның тұрақтануы, оралмандардың тарихи отандарына оралуы қарқынды жүріп, облыс халқының өсу динамикасына өз әсерін тигізді.\r\n\r\n \r\n\r\nӘдебиеттер:\r\n
- \r\n
- Ғалымов А.Ғ, Ғалымов М.А., Амелченко В.И. Батыс Қазақстан облысының географиясы. Орал, 2003. 172 бет.
- Қазақстан Республикасы Ұлттық халық санағының қорытындысы. Астана, 2011. 2,3 том.
- Демографиялық жылнамалық. Орал, 2008.
- http://www.batys.stat.kz/
- Нүсіпова Г.Н. Халықтар географиясы. Алматы, 2011.
- Е.Ахметов, Н.Кәрменова, Ш.Кәрібаева, Б.Асубаев. Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы. Алматы: Мектеп, 2013.
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n
\r\n \r\n\r\n
