БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ

02.12.2014

5654

БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ

\r\n

\r\nМайемер Азамат Максимұлы\r\n\r\nБелес жалпы орта білім беретін мектебі\r\n\r\nЗеленов ауданы, Батыс Қазақстан облысы\r\n\r\n \r\n\r\nIn article the demographic situation of the West Kazakhstan region is considered. The detailed analysis of the population natural movement from 1991 for 2013 in a section of areas is given. Influencing factors, statistical parameter the analysis about population reduction are described. Especially about migration, structure of the population and influencing factors on process.\r\n\r\nҚазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан бергі 22 жыл ішінде өткен күрделі әлеуметтік-экономикалық және саяси үрдістер халықтың демографиялық ахуалына да өзіндік ықпал жасады.\r\n\r\nКеңестер Одағының ыдырауы мен тәуелсіз Қазақстан Республикасының құрылуы нарықтық қатынасқа ауысқан ауыспалы кезеңді және күрделі демографиялық өзгерістер мен көші-қон толқындарын туғызды. Қазақстан халқының демографиялық дамуында Батыс Қазақстан облысының өзіндік ерекшеліктері бар.\r\n\r\n Батыс Қазақстан облысы Қазақстан Республикасының батысындағы әкімшілік-аумақтық бөлік. 1932 жылы 10-наурызда құрылған. Облыс территориясының табиғи шекарасы солтүстігінде Ресейдің Астрахань, Волгоград, Орынбор, Саратов және Самара облыстарымен, ал оңтүстігінде Қазақстанның Атырау, шығысында Ақтөбе облыстарымен шектеседі..\r\n\r\n Қазіргі алып жатқан территориясының көлемі 151,3 мың шаршы шақырымға жетеді немесе Қазақстан территориясының 5,9%-ін құрайды. Қазақстан Республикасы 14 облысының ішінде жер көлемі жөнінен 8-орын алады. Халқының саны 2009 жылғы санақ бойынша 598мың 880 адамды, 2014 жылы 617 мың 640 адамды құрады, соның ішінде 303 017-і (49,1%) – қала тұрғындары, 314 мың 321-і (50,9%) – ауыл тұрғындары.\r\n\r\nБатыс Қазақстан облысы халқының саны жөнінен республикада 12-ші орында немесе еліміздің халқының тек қана 3,7% үлесін алады. Қазақстанның 14 облысының ішінде Маңғыстау және Атырау облыстарының алдында ғана тұр.\r\n\r\n Халқының саны жөнінен алдыңғы орында облыс орталығы Орал қаласы – 265 мың 900 адам. Ауылдық аудандарда халқының саны жөнінен көзге түсетіндер Зеленов (54831 адам) және Бөрлі (54809 адам) аудандары болып табылады, ал ең халқы аз Шыңғырлау ауданы (15304) болып табылады [1]. \r\n\r\n Сонымен 1989 жылғы ҚР халық санағы жүргізілген кезеңнен бастап 2009 жылғы аралықты салыстырғанда, Батыс Қазақстан облысының халық саны 20 жыл ішінде 30614 адамға кеміген немесе жыл сайын 1530 адамға азайып отырған. 2009 жылға дейін облыс халқының демографиясындағы басты ерекшелік – халық санының кемуі болса, соңғы 4 жылда облыс халқының саны 617 мың 640 адам (2014 жылғы есеп), 18760 адамға көбейген. Негізгі себептері ішкі және сыртқы көші-қонның тұрақтануы, туу деңгейінің өсуі және оралмандардың тарихи отандарына оралуы.\r\n\r\nБатыс Қазақстан облысы халқының саны 1-кесте.\r\n

\r\n

Жылдар	Халықтың саны (мың адам)	% есебімен	Қала халқы	% есебімен	Ауыл халқы	% есебімен
1991	642,6	100	257,2	40,0	385,4	60,0
1992	651,1	100	262,7	40,3	288,4	59,7
1993	657,9	100	266,1	40,4	391,8	59,6
1994	660,8	100	267,8	40,5	393,0	59,5
1995	652,7	100	262,8	40,3	389,9	57,7
1996	647,0	100	260,9	40,3	386,1	59,7
1997	640,3	100	260,2	40,6	380,1	59,4
1998	629,3	100	257,1	40,9	372,2	59,1
1999	617,4	100	251,9	40,8	365,5	59,2
2000	609,2	100	247,3	40,6	361,9	59,4
2001	601,6	100	245,5	40,8	356,1	59,2
2002	600,3	100	249,5	41,6	350,8	58,4
2003	602,1	100	255,9	42,5	346,2	57,5
2004	603,8	100	259,5	43,0	344,3	57,0
2005	606,5	100	262,5	43,3	344,0	56,7
2006	609,3	100	267,3	43,9	342,0	56,1
2007	612,5	100	268,4	43,8	344,1	56,2
2008	615,3	100	272,9	44,4	342,4	55,6
2009	598 342	100	277 055	46,3	321 287	53,7
2010	603 828	100	283 663	47,0	320 165	53,0
2011	608 280	100	289 995	47,7	318 285	52,3
2012	612 498	100	297 073	48,5	315 425	51,5
2013	617 640	100	303 017	49,1	314 623	50,9

\r\n \r\n\r\nОблыстың халық санының өсуі 1991-1994 жылдары 18,2 мың адамға көбейген. Ал 1994-2002 жылдары 60,5 мың адамға азайған. 2002-2008 жылдары 15 мың адамға көбейген. 2009 жылғы санақ қорытындысы бойынша 1 жылда 16658 адамға азайған. 2014 жылдың 1 қаңтарындағы есеп бойынша облыс халқы 19298 адамға өскен немесе 617 мың 640 адамды құрап отыр. Қала халқы 45817 адамға (9,1%) өскен, ал ауыл халқы 70777 адамға (9,1%) кеміген. Ауылдық жерден қалаға (Орал, Ақсай) қоныс аударғандар ішінде қызмет орнын ауыстырған және білім қуған жастар жағы басым болып келеді. Қаладағы қазақ халқының қатарына қосылған тұрғындардың 70%-тен астамы осы облыстың ішкі аудандарынан келгендер. Ақжайық, Жәнібек, Зеленов, Казталовка, Қаратөбе, Бөкейорда, Сырым, Тасқала, Теректі және Шыңғырлау аудандарында халық саны азаюда. Бөрлі, Жаңақала аудандарында және Орал қаласында (24599 адамға) халық саны өскен.\r\n\r\nАудандар бойынша халық саны 2-кесте.\r\n

\r\n

№	Аудандар, орталығы	Жылдар
№	Аудандар, орталығы	1999	1999	2013
1.	Ақжайық – Чапаев а.	49364	41777	41067
2.	Бөрлі – Ақсай қ.	48958	53235	54809
3.	Жаңақала – Жаңақала а.	23560	23505	23742
4.	Жәнібек – Жәнібек а.	19511	16896	16639
5.	Зеленов – Переметный а	56611	55420	54831
6.	Казталовка – Казталовка а.	38703	32908	31089
7.	Қаратөбе – Қаратөбе а.	21115	16879	16281
8.	Бөкей орда – Сайхын а.	19507	16668	16016
9.	Сырым – Жымпиты а.	30569	21575	20652
10.	Тасқала – Тасқала а.	20645	17202	17091
11.	Теректі – Федоровка а.	44603	39463	38284
12.	Шыңғырлау – Шыңғырлау а.	21799	16116	15304
13.	Орал қаласы	221855	247236	271835
14.	Батыс Қазақстан облысы	616800	598880	617640

\r\n \r\n\r\nБатыс Қазақстан облысының аумағында халықтың орналасуының орташа тығыздығы 1 шаршы шақырымға 4 адамнан келеді. Халқының тығыздығы жөнінен республикада 7-орында. Облыстың ішкі 12 әкімшілік аудандарының ішінде халық тығыздығы біркелкі емес. Бөрлі және Зеленов аудандарында бір шаршы шақырымға 7-9 адамнан келеді. Шыңғырлау, Тасқала және Теректі аудандарында 4-7 адам, Қаратөбе, Жаңақала, Казталовка, Жәнібек, Ақжайық және Сырым аудандарында 1-3 адам, ал Бөкейорда ауданында 1 адамнан келеді. Батыс Қазақстан облысында сан жағынан ерлерден әйелдер саны көбірек. Әрбір 1000 ер адамға 1072 әйел адамнан келеді. Дегенмен 2013 жылғы санақ көрсеткіштерінде ер адамдардың саны сәл көбейе бастағаны байқалады. Егер 1999 жылы облыстың жалпы халық санының 40,8 %, 2009 жылы 46,3 %, 2013 жылы 49,1 % ерлер болды. Жалпы ер және әйел адамдардың сандық ара қатынасы республика көрсеткішінің шамасындай. Ауылдықтарға қарағанда қалалық жердегі әйелдердің саны ерлердің санынан көбірек. Облыс халқының жыныстық құрамы бойынша – Ақжайық, Казталовка, Қаратөбе және Сырым аудандарында ерлердің саны әйелдерге қарағанда сәл көбірек. Ал қалған аудандарда ерлерге қарағанда әйелдердің саны жоғары деңгейде. Облыс бойынша әйелдердің саны ерлерден 21352 адамға артық.\r\n\r\nБатыс Қазақстан облысы халқының жынысы бойынша саны 3-кесте.\r\n

\r\n

Жылдар	Еркектер саны (мың адам)	Әйелдер саны (мың адам)	Еркектер % есебімен	Әйелдер % есебімен	1000 еркекке келетін әйел саны
1991	310,3	332,3	48,3	51,7	1071
1992	314,8	336,3	48,4	51,6	1068
1993	318,1	339,8	48,4	51,6	1068
1994	319,5	341,3	48,4	51,6	1068
1995	315,7	337,0	48,4	51,6	1067
1996	312,9	334,1	48,4	51,6	1068
1997	309,6	330,7	48,4	51,6	1068
1998	304,2	325,1	48,3	51,7	1069
1999	298,2	319,2	48,3	51,7	1071
2000	294,1	315,0	48,3	51,7	1071
2001	290,5	311,1	48,3	51,7	1071
2002	290,0	310,3	48,3	51,7	1070
2003	291,2	310,9	48,4	51,6	1068
2004	291,8	312,0	48,3	51,7	1069
2005	292,9	313,6	48,3	51,7	1071
2006	294,1	315,2	48,3	51,7	1072
2007	295,6	316,9	48,3	51,7	1072
2008	296,8	318,5	48,2	51,8	1073
2009	288 467	309 875	48,2	51,8	1074
2010	291 129	312 699	48,2	51,8	1074
2011	293 482	314 798	48,2	51,8	1 073
2012	295 561	316 937	48,3	51,7	1 072
2013	298 144	319 496	48,3	51,7	1 072

\r\n \r\n\r\nХалық санының көбеюіне негізінен табиғи өсім үлкен әсер етеді. 1991-1999 жылдар аралығында халық саны екі есе төмендеген. Ал 1999 жылдан бастап халық санының бірте-бірте көбейіп келе жатқаны байқалады. Өлім-жітім де туу сияқты биологиялық процесс. Сонымен қатар өлім-жітім деңгейі, ең алдымен, өмір сүрудің материалдық жағдайына тәуелді: халықтың ахуалы мен денсаулық сақтау қызметі жоғары болған сайын, өлім деңгейі төмен және керісінше болады. Халықтың денсаулығы мен өлім деңгейі айтарлықтай дәрежеде медицина жетістіктеріне және медициналық көмек алу мүмкіндіктеріне байланысты. Облыс халқының өлім деңгейі 1991және 2003 жылдары аралығында жоғарылаған, ал 2004 және 2012 жылдары төмендеген.\r\n\r\nБатыс Қазақстан облысы халқының саны 4-кесте.\r\n

\r\n

Жылдар\r\n\r\n	Адам			1000 адамға
Жылдар\r\n\r\n	Дүниеге келгендер саны	Дүниеден өткендер саны	Табиғи өсім	Дүниеге келгендер саны	Дүниеден өткендер саны	Табиғи өсім
1991	14 598	5 649	8 949	22,5	8,7	13,8
1992	13 520	5 490	8 030	20,5	8,3	12,2
1993	12 326	6 183	6 143	18,6	9,3	9,3
1994	12 441	6 751	5 690	18,8	10,2	8,6
1995	10 824	7 078	3 746	16,4	10,8	5,6
1996	9 642	6 931	2 711	14,7	10,6	4,1
1997	9 116	6 481	2 635	14,0	10,0	4,0
1998	7 945	6 385	1 560	12,3	9,9	2,4
1999	7 562	6 456	1 106	12,33	10,53	1,80
2000	7 779	6 406	1 373	12,85	10,58	2,27
2001	7 822	6 396	1 426	13,02	10,64	2,38
2002	8 112	6 782	1 330	13,49	11,28	2,21
2003	9 010	6 831	2 179	14,94	11,33	3,61
2004	9 820	6 275	3 545	16,23	10,37	5,86
2005	9 613	6 435	3 178	15,81	10,59	5,22
2006	10 046	6 416	3 630	16,44	10,50	5,94
2007	10 514	6 671	3 843	17,13	10,87	6,26
2008	11 601	6 308	5 293	18,80	10,22	8,58
2009	11 783	6 042	5 741	19,60	10,05	9,55
2010	11 944	6 045	5 899	19,71	9,97	9,73
2011	11 894	5 944	5 950	19,49	9,74	9,75
2012	12 422	5 928	6 494	20,20	9,64	10,56

\r\n \r\n\r\nХалықтың көші-қоны – адамдардың бір ауданнан екінші ауданға тұру үшін қоныс аударуы болып табылады. Көші қонның қоғамдағы ролі ерекше орында. Ол қазақ халқының қалыптасуына мәдениетіне, тіліне үлкен әсер етті. Батыс Қазақстан облысында 1990-жылдардың басында көшіп-қонудың «жағымды сальдосы» болды, яғни облыстан көшіп кеткендердің санынан, қоныс аударып келгендер саны басым болды. Ал 1990-жылдардың ортасынан бастап 2000 жылға дейін миграциялық көшіп қонудың «жағымсыз сальдосы» басым бола бастады, халықтың жақын және алыс шетелдерге көшкендері көбейді. Оның себебі: бұрынғы колхоз, совхоздарды таратып, жұмыс қоры босап қалды, ауылдық елді-мекендердегі тұрмыстық-әлеуметтік жағдай төмендеп кетті. \r\n\r\n1999 — 2009 жылдары Батыс Қазақстан облысына 108635 адам көшіп келген, ал облыстан 21002 адам көшіп кеткен. Яғни, көшіп келушілердің саны көбейіп, көшіп кетушілердің азайғанын айқын көруімізге болады. Оның ішінде 98846 адам Қазақстан Республикасы облыстарынан, 9501 адам Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінен және 288 адам алыс шетелдерден келген.\r\n\r\nБатыс Қазақстан облысы халқының көші-қоны 5-кесте.\r\n\r\n(1999 – 2009 жылдар аралығы)\r\n

\r\n

№	Аудандар	Барлығы	Қ.Р-нан көшіп келгендер	ТМД елдерінен келгендер	Алыс шетелден келгендер
1.	Б.Қ.О.	108635	98846	9501	288
2.	Орал	66799	61190	5381	228
3.	Ақжайық	1825	1579	246	—
4.	Бөрлі	12545	11401	1107	37
5.	Жаңақала	717	677	40	—
6.	Жәнібек	716	567	147	2
7.	Зеленов	13768	12292	1460	16
8.	Казталовка	592	540	51	1
9.	Қаратөбе	479	477	2	—
10.	Бөкейорда	377	355	22	—
11.	Сырым	882	854	27	1
12.	Тасқала	1676	1336	338	2
13.	Теректі	7453	6912	540	1
14.	Шыңғырлау	806	666	140	—

\r\n \r\n\r\nБатыс Қазақстан облысы халқының құрамы көп ұлтты. 2009 жылғы халық санағының қорытындысы бойынша саны 100 адамнан жоғары 20 ұлттың өкілдері және 100 адамнан төмен 61 ұлттың өкілдері бар, яғни облыста 81 ұлттың өкілдері тұрады. Облысымыздың байырғы халқы – қазақтар. Батыс Қазақстан облысындағы қазақтардың саны – 432 500 адам, яғни 72,2 %. Басқа ұлт өкілдері – 166 300 адам. \r\n\r\nБатыс Қазақстан облысы халқының ұлттық құрамы 6-кесте.\r\n

\r\n

Ұлт өкілдері	1999 жыл\r\n\r\nмың адам	% есебімен	2009 жыл\r\n\r\nмың адам	% есебімен
Барлығы	617,9	100,0	598,8	100,0
Қазақтар	399,8	64,7	432,5	72,2
Орыстар	174,2	28,3	135,8	22,6
Украиндар	19,8	3,2	11,5	1,9
Татарлар	9,9	1,6	8,6	1,5
Белорустар	3,8	0,6	2,1	0,4
Немістер	2,4	0,4	1,2	0,2
Басқа ұлттар	8,0	1,3	7,1	1,2

\r\nХалықтың ұлттық құрамы мен діни сенімі тығыз байланысты. Олар саяси және әлеуметтік өмірге, тұрмысқа, адамдардың мәдениеті мен әдет-ғұрпына, демографиялық және этнографиялық процестерге әсерін тигізеді. Қазақстан Республикасы – зайырлы мемлекет. Конституция ар-ұждан еркіндігін дәріптейді: азаматтардың кез келген дінді ұстануға немесе мүлдем ұстанбауға құқы бар. Қазіргі уақытта елімізде рухани өмір қайта жанданып, қоғамдағы діннің ықпалы өсуде. Діни ұйымдар бейбітшілік пен келісімді нығайтуға өз үлестерін қосуда.\r\n\r\nСонымен, Батыс Қазақстан облысының қазіргі демографиялық жағдайы қоғамның дамуына байланысты, үнемі өзгеріс үстінде болады. Облыс халқы тәуелсіздік жылдарында бір кезеңдері азайғанын және көбейгенін көрдік. Туу деңгейінің өсуі, өлімнің азаюы, ішкі және сыртқы көші-қонның тұрақтануы, оралмандардың тарихи отандарына оралуы қарқынды жүріп, облыс халқының өсу динамикасына өз әсерін тигізді.\r\n\r\n \r\n\r\nӘдебиеттер:\r\n