Шоғырландырылған бухгалтерлік баланс

10.06.2015

4174

Мазмұны\r\n\r\n \r\n\r\n Кіріспе……………………………………………………………………………4\r\n\r\n \r\n

Негізгі құралдар есебіне жалпы түсінік………………………………………………………6

\r\n

\r\n1.1. Негізгі құралдардың мәні және жіктемесі………………………………………………..7\r\n\r\n1.2. Негізгі құралдардың тозу есебi және амортизацияны есептеу әдісі…………..9\r\n

Негізгі құралдарды жөндеу және түгендеудің, қайта бағалаудың мәнін ашу……………………………………………………………………………………………………………..25

\r\n

\r\n2.1. Негізгі құралдардың жөндеу есебі…………………………………………………………27\r\n\r\n2.2. Негізгі құралдарды жалға алудың есебі…………………………………………………30\r\n\r\n2.3. Негізгі құралдардың бағалау, қайта бағалау және түгендеу есебі……………36\r\n

Есептеу бөлімі. Шоғырландырылған қаржылық есеп жасау………………………41

\r\n

\r\n \r\n\r\nҚорытынды…………………………………………………………………………………………48\r\n\r\n \r\n\r\n Пайдаланылған әдебиеттер…………………………………………………………………50\r\n\r\n \r\n\r\n Қосымшалар………………………………………………………………………………………..51\r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\nКіріспе\r\n\r\n \r\n\r\n Халық шарушылығы есептерінің арасында бухгалтерлік есептің алатын орны ерекше. Барлық экономикалық ғылымдар ішінде бухгалтерлік есеп өз алдына дараланып тұратын бөлек ғылыми сала. Өйткені, бухгалтерлік есеп қоғамдық өндірістің дамуы жолында қажет. Бухгалтерлік есептің мәліметтері мен көрсеткіштері қоғамдық өндірістің дамуын экономикалық тұрғыдан зерттеуге бірден-бір негіз болып табылады. Сондықтан да бухгалтерлік есептің негізгі міндеті – халық шаруашылығының барлық салаларында нақты тұжырымды мемлекеттік талапқа сай есептеу жұмысын жүргізеді.\r\n\r\nКез келген өндіріс өз қызметіне құрал-жабдықтарын тартса ғана жүреді, ал ол еңбек заттары (шикізат, материалдар, сатып алынған жартылай фабрикаттар) және еңбек құралдары (машина, станок) болып бөлінеді. Бұл арада еңбек құралдарының құрамы сыртқы белгісімен емес, олардың өндіріс процесінде атқаратын роліне қарап анықталады. Мысалға, заводта дайындалған бу қазаны сол зауыт үшін дайын өнім болып саналады; ал орнату үшін сатып алған субъект үшін осы қазан еңбек құралы болып табылады. Осы қазанды келешекте қайта сатуға алса, онда ол тауар болып табылады.\r\n\r\n Негізгі құралдар материалдық өндіріс саласында да, өндірістік емес (әлеуметтік) салада да ұзақ уақыт бойы (бір жылдан астам) қызмет етеді.\r\n\r\nОсы негізгі құралдарға: үйлер, ғимараттар, көп жылдық екпе ағаштары, машиналар және құрал-жабдықтар (соның ішінде автоматты машиналар және құрал-жабдық); машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; есептеу техникасы; басқа материалдар мен құрал-жабдық, көлік құралдары, құрал-сайман, өндірістік мүлік және жабдықтар. Шаруашылық мүлкі: жұмысшы және өнім беретін мал, көп жылдық екпе ағаштар, жерді жақсартуға (ғимараттарсыз) шыққан күрделі шығын, басқа да негізгі құралдар жатады.\r\n\r\nКәсіпорында негізгі құралдардың есебі №16 ХҚЕC-қа сәйкес ұйымдастырылады. Осы стандарт негізгі құралдың есебін жүргізудің, субъектіге жататын меншік құқығын, шаруашылық пен оперативтік басқару жүйесін анықтайды.\r\n\r\n Негізгі құралдың бастапқы құны мынадай жолмен анықталады:\r\n\r\nЖер учаскелері бойынша меншік немесе тұрақты пайдалану құқығы – актіде көрсетілген сатып алу құны, қозғалмайтын мүліктер бойынша агенттерге берілген сыйақы, сатып алу-сату келісімін рәсімдеу бойынша көрсетілген қызметтердің төлемі, жерді мақсатты пайдалануға дайындау бойынша (ескі үйлерді бұзу, тазалау, тегістеу, т.б. кезінде алынған материалдарды сатудан түсетін табыстың шегерілімінен басқа) жұмсалатын шығыстар;\r\n\r\nБірақ та біз ұмытпауға тиіспіз әр бір затты ұқыпты ұстамаса онда ол бұзылып қалады негізгі құралдарда сол сияқты бұзылуы мүмкін. Бұндай жағдайда біз оның бетін ала аламыз – жөндеу арқылы. Жөндеу есебі кәсіпорынға қажет. Негізгі құралдың естен шыққан жағдайында өндіріс процесі де тоқтауы мүмкін. Ал өндіріс процесінің тоқтауы біздің пайда табуымызға кедергісін жасайды. Ал жөндеу арқылы біз өндіріс процесінде көп жетіктіктерге жетеміз.\r\n

Негізгі құралдар есебіне жалпы түсінік

\r\n

\r\n1.1. Негізгі құралдардың мәні және жіктемесі\r\n\r\n \r\n\r\n Негізгі құралдар дегеніміз — өндірісте ұзақ уақыт бойы (бір жылдан артық уақыт) пайдаланылатын, өзінің бастапқы заттай нысанын (пішінін, түрін) сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа, көрсетілген қызметке біртіндеп бөліп-бөліп есептелген амартизациялық материалдық активтерді айтады. Шаруашылық қызметте пайдалануға арналған негізгі құралдарды. Қайта caтyға немесе ақшаға айналдыруға болмайды. Ақшалай бағаланған негізгі қорлар негізгі құралдар деп аталады. Олар бухгалтерлік есепте осы бағамен көрінеді және субьект балансында көрініс табады. Негізгі құралдар ұзақ уақыт бойы, көптеген өндіріс циклы барысында пайдаланылады, олар бірте-бірте тозады және өзінің қасиеті мен түрін сақтай отырып, өз құнын бірте-бірте жаңадан өндірілген өнімге аударады.\r\n\r\n № 16 ХҚЕС бойынша негізгі құралдар — бұл еңбек құралы ретінде материалдық өндіріс саласында және өндірістік емес саласында ұзақ уақыт бойы (1 жылдан аса) қолда болатын материалдым активтер.\r\n\r\n Оған мыналар жатады:\r\n\r\n — жылжымайтын мүліктер (ғимараттар, көпжылдық өсімдіктер жәнежермен байланысты қозғалысы және олардың мақсатына зиян шектірмеу басқа объектілер);\r\n\r\n — көлік құралдары;\r\n\r\n — жабдықтар, өлшеуаспабы, өндірістік және шаруашылық құрал- саймандары ірі және өнім беретін малдар арнайы құралдармен басқа да негізгі қорлар (кітапхана қор,мұражай құндылықтары,жануар әлемінің экспорттары автомобиль жолдары) және т.б.\r\n\r\n Негізгі құралдар көптеген құралдар бойына пайдаланатын қасиетімен нысаның сақтай отырып, жанама түрде тозады. өзінің құның жолдан жасалған өнімге біртіндеп көшіреді.\r\n\r\n Жіктелу топтарында өндіріс процесіне қатысу сипатына қарай негізгі қорлар былай бөлінеді: өндірістік және өндірістік емес.\r\n\r\n Өндірістік бұл — өндірістік процесіне тікелей қатысатын немесе өндірістің негізін құрайтын негізгі құралдар. Оның құрамына мыфналар жатады: өндіріс үйлер мен ғимараттар, машинамен жабдықтар,өлшеуіш және реттеуші құралы өндірістік және басқа да керек жабдықтар жұмысшы өнім беретін малдар, көпжылдық өсімдіктер енеді.\r\n\r\n Өндірістік емес — бұл тұтыну мақсатындағы негізгі құралдар. Олар өндіріс процесіне қатыспайды. Ол ұжымның, мәдини, тұрмыстық қажеттігін қамтамасыз етуге арналған (үйлер, ғимараттар, керек жарақтар, денсаулық сақтау, спорт)\r\n\r\n Тиістілігі бойынша негізгі қорлар былайша бөлінеді: меншікті және жалданған.\r\n\r\n Меншікті – бұл субъектіге тиісті оның балансында көрініс табатын негізгі құралдар.\r\n\r\n Жалданған — жалдау шарты бойынша онда белгіленген мерзімге басқа субъектілердің алынған негізгі құралдар.\r\n\r\n Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар былайша бөлінеді: қолданыстағы, қолданылмаған, запастағы.\r\n\r\n Қолданыстағы — бұл пайдалану сатысындағы негізгі құралдар.\r\n\r\n Қолданылмаған (тоқталған) — консерватцияға немесе басқа себептерге байланысты қолданылмай тұрған негізгі құралдар.\r\n\r\n Запаста тұрған — қолданылып жүрген негізгі құралдар жөнделу, жойылу, апатқа ұшырау жағдайында олар алмастырудағы негізгі құралдар.\r\n\r\nТүріне қарай негізгі құралдар 13 топқа бөлінеді:\r\n

Жер;

\r\n

Үйлер — бұл мақсаттық бағыты халықтың еңбек етуіне және материалдық құндылықтардың сақталу жағдайынан тұратын сәулет құралдар;

\r\n

Ғимараттар — еңбек заттарының өзгеруіне байланысты жоқ қандай бір функцияналды атқару жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға арналған инжинерлік құрлыс объектілері (платина құбырлы өткізгіштер және т.б.);

\r\n

Беріліс құрылғылар –э лектронды жылулық және механикалық қуат беруге арналған құрылған (электор тарату желісі) құбырлы өткізгіштер т. б;

\r\n

Машиналар мен жабдықтар — әрбір машина егер оның құрамына кіретін саймандарды, керек-жарақтарды аспаптарды басқа инвентардың бөлігі болмаса инвентарлық объект болып табылатын инвентор дегеніміз — түгендеу. Бұл тобы 5 ішкі топтан тұрады:

\r\n

\r\n а ) Күш беретін машиналар мен жабдықмашиналар жылу және электро қуатын өндіретін электрометорлар және т.б. (трокторлар, электр қозғалтқыштар) және т.с.с;\r\n\r\n б) Жұмысшы машиналар мен жабдықтар. Бұл еңбек өнімдерін жасау процессіне механикалық, техникалық және химиялық әсер етуге арналған машиналар апараттар және жабдықтар (насостар, элекрлік маторлар) және т.б;\r\n\r\n в) Өлшеу және реттеу аспаптары (микроскоп, монометр, амперметр және т.б;\r\n\r\n г) Есептеу техникасы. Процесті жылдамдату мен автоматтандыруға арналған машиналар құрылғылар мен аспаптар (компьютер, конкульятор мен есептеу машиналары);\r\n\r\n д) Өзге де машиналар мен жабдықтар (телефон, станциялары, өрт машиналары т.б.) \r\n

Көлік құралдары. Адамдар мен жүктердің қозғалуына арналған қозғалыс құралдары (теміржол, автомат, су көлігінің қозғалмалы құрамы) және т.б.

\r\n

Құрал-сайман. Темірді ағашты өндеуге арналған қол еңбегінің механикаланған және механикаланбаған немесе машиналарға бекітілген заттар (балға, тесетін,тұратын және с.с. құралдар);

\r\n

Өндірістік инвентар және керек жарақтар. Өндіріс операцияларды орындауға немесе жеңілдетуге қызмет ететін басқа мақсаттағы заттар (жұмыс үстелі және т.б.);

\r\n

Шаруашылық инвентар. Кеңсеге және шаруашылықтарда қажетті заттар (шкафтар, клемдер және т.с.с.);

\r\n

Жұмысшы және өнім беретін малдар ( ірі қара, қошқар және т.с.с.);

\r\n

Көпжылдық өсімдіктер (жүзімдіктер, жеміс жидектер, роза және с.с.);

\r\n

Жерлерді (ғимаратсыз) жақсарту жөніндегі күрделі (жерлерді тастардан тазарту және т.б.);

\r\n

Өзге де негізгі құралдар (кітапхана қорлары, спорт жабдықтары, мұражай құндылықтары).

\r\n

\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n1.2. Негізгі құралдардың тозу есебi және амортизацияны есептеу әдісі\r\n\r\n \r\n\r\nБалапанова Ә.Ж. мен Баймұханова С.Б. «Бухгалтерлік есеп» оқу құралында былай делініп жазылған: негізгі құрал өндіріс процесіне қатысумен, жылдар мерзімінің әсерімен, табиғат күшінің әсер етумен пайдалану процесінде біртіндеп тозады. Тозудың екі түрі болады: табиғи және сапалық (моральдық) (заман талабына сай келмеуі).\r\n\r\nНегізгі қорлардың табиғи тозуы олардың өндіріс процесіне қатысу нәтижесінен және негізгі құралдардың пайдалануға тікелей қатыспай-ақ, түрлі сыртқы факторлардың әсерінен: ылғалдан, атмосфералық құбылыстар нәтижесінен, металдардың тот басуынан, ескіруінен (тозудың табиғи нысаны) пайда болады.\r\n\r\nНегізгі құралдардың сапалық (моральдық) тозуы техникалық процеске, өндіріс әдістерін жетілдіруге және жаңартуға байланысты болып келеді. Техника мен технологияны жетілдіру жұмыс істеп тұрған негізгі құралдардың ұқсас өнімдерінің арзандауына ықпал етеді. Осыған орай, пайдаланылудағы негізгі құралдар өздерінің құнының бөлігін жоғалтып, құнсызданғандай болады. Машиналардың, жабдықтардың, үйлер мен ғимараттардың барынша жаңа, неғұрлым жетілдірілген және үнемді түрлерін, малдардың жаңа немесе жақсартылған өнімді тұқымдарын, көпжылдық өсімдіктердің түрлері мен сорттарын өндіріске енгізуге байланысты пайдаланылып жүрген негізгі құралдарды бұдан әрі қолдану экономикалық жағынан тиімсіз болып қалады.\r\n\r\nНегізгі құралдардың сапалық (моральдық) тозуын мынадай факторлар арқылы анықтайды: өндірісте немесе жабдықтарды жаңартудағы жаңалықтар (ескі машиналарды жаңа, неғұрлым өнімді машиналармен ауыстыру); технологиялық процесті жетілдіру – жаңа технология қолданған кезде пайдаланудағы машиналар мен жабдықтар жарамайды; шығарылатын өнімнің номенклатурасын өзгерткенде және жаңартқанда (ескі машиналар мен құрал-жабдықтар жарамсыз болып танылады); жұмысшы күшінің еңбекке қамтылуындағы, жұмысшылар біліктігіндегі, өндірісті орналастыру географиясындағы өзгерімдер өндірістің және пайдаланылатын машиналар мен жабдықтар санының азайтылуын талап ету мүмкін; өндірістің өңдеуші салаларындағы өнімнің жекелеген түрлерін шығаруға қажетті шикізат құрамындағы өзгерістер өнеркәсіптің өндіретін салаларында өндіріс көлемінің қысқаруына әкеліп соғуы мүмкін.\r\n\r\nМоральдық тозудың әсері нәтижесінде табиға тозу мерзімі келгенге дейін негізгі құрал-жабдықтар объектілері жаңасына, әрі неғұрлым пайдалы (үнемді) түріне ауыстырылады. Моральдық тозуды болдырмау мақсатында негізгі құрал-жабдықтар объектілерін қайта құрып, жаңарту жұмыстарын жүргізеді. Мұражай және көркем туынды құндылықтары, кітапхана кітаптары, фильм қорлары, сәулет және өнер көрсеткіштері болып табылатын үйлер мен ғимараттар және басқа барлық негізгі құралдар моральдық тозуға ұшырайды.\r\n\r\nАмортизация (латынның «өтеу» деген сөзінен) – тозудың құндық көрінісін білдіреді.\r\n\r\n№16 «Негізгі құралдардың есебі» бухгалтерлік есеп стандартына (ХҚЕС) сәйкес, амортизация – активтің қызмет еткен мерзімі бойына амортизацияланған құнды тарату процесі.\r\n\r\nБаланстық құн – кез келген жинақталған амортизация және құнсызданудан жинақталған залал шегерілгеннен кейін актив танылатын сома. Өзіндік құн – бұл активті сатып алу үшін немесе тұрғызу кезінде берілген төленген ақша қаражаттарының немесе ақша қаражаты баламаларының сомасы немесе өзге қарсылама берудің әділ құны, не бұл қолданылатын жерде мұндай активті басқа Халықаралық стандарттардың, мысалы, 2-«Үлестік құралдар негізіндегі төлемдер» IFRS нақты талаптарына сәйкес оны бастапқы тану кезіндегі бағалау сомасы. Амортизацияланатын құн – жойылу құны шегерілген, активтің бастапқы құны немесе бастапқы құнының орнына көрсетілген басқа сома. Амортизация – активтің амортизацияланатын құнын оның пайдалы қызмет мерзімінің ішінде жүйелі түрде бөлу. Нақты ұйымға арналған айрықша құн – ұйымның болжамына сәйкес қандай да бір активті пайдалануға және оның пайдалы қызмет мерзімінің соңында шығып қалуына байланысты, не қандай да бір міндеттемені өтеуге байланысты пайда болатын ақшалай қаражаттар тасқынының дисконтталған құны. Әділ құн – жақсы хабардар, осындай мәміле жасағысы келетін және бір-біріне тәуелсіз тараптардың арасында мәміле жасаған кезде активті айырбастауға болатын сома. Құнсызданудан болған залал — активтің баланстық құнының оның өтелетін сомасынан асып түсетін сома. жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар мынадай материалдық активтерді білдіреді: тауарлар мен қызмет көрсетулерді өндіруде немесе жеткізуде пайдалануға, үшінші тұлғаларға жалға өткізуге, немесе әкімшілік мақсаттарға арналған; және бір кезеңнен астам уақыттың ішінде пайдалану көзделетін. Өтелетін сома – екі мәннің ішіндегі үлкені: активті таза сату бағасы және оны пайдалану құндылығы. Активтің жойылу құны – егер осы актив, болжауға болатындай, пайдалы қызмет соңында болатын мерзімге және жағдайға жететін болса, шығып қалуға болжанып отырған шығындарды шегеріп, активті өткізуден ағымдағы кезеңде ұйым алатындай есептік сома. Пайдалы қызмет мерзімі – бұл ұйымның активті пайдалануы күтілетін уақыт кезеңі; не активті пайдаланудан ұйым алады деп болжанып отырған өндіріс бірлігінің немесе сол сияқты бірліктердің мөлшері.\r\n\r\nАмортизацияланған құн бастапқы құны мен жою құнының арасындағы айырма. Амортизациялық аударым әрбір есептік кезеңнің шығысы ретінде танылады.\r\n\r\nЖаңадан пайдалануға берілген негізгі құралдар бойынша амортизация есептеу келіп түскен айдан кейінгі айдың бірінші күнінен басталады, ал шығып кеткен негізгі құралдар бойынша — шыққан айдан кейінгі айдың бірінші күнінен бастап тоқтатылады.\r\n\r\nТолығымен амортизацияланған негізгі құралдар бойынша амортизацияны есептеу қорлардың құны өнімнің (жұмыстың, қызметтің) құнына толықтай ауысқан айдан кейін туатын айдың бірінші күні тоқтатылады.\r\n\r\nТоқтап тұрған негізгі құралдар бойынша техникалық тұрғыдан қайта жарақтандыру барысында, консервацияға ауыстырылған кезінде амортизация есептелінбейді.\r\n\r\nЖалға алынған негізгі құралдар бойынша амортизация есептеуді жалға беру шартының немесе шарт талаптарына сай жалға беруші немесе жалға алушы жасайды.\r\n\r\nОдан басқа, мына төмендегі негізгі құралдар бойынша амортизация есептелінбейді: жер, өнім беретін малдар, кітапхана қоры, мұражай құндылықтары, ескерткіш архиектурасы мен өнері, ортақ пайдаланатын автомобиль жолдары.\r\n\r\nЖалға алынған негізгі құралдар бойынша амортизация есептеуді жалға беру шартының немесе шарт талаптарына сай жалға беруші немесе жалға алушы жасайды.\r\n\r\nОдан басқа, мына төмендегі негізгі құралдар бойынша амортизация есептелінбейді: жер, өнім беретін малдар, кітапхана қоры, мұражай құндылықтары, ескерткіш архиектурасы мен өнері, ортақ пайдаланатын автомобиль жолдары.\r\n\r\nҚұнсызданудан болған залал — активтің баланстық құнының оның өтелетін сомасынан асып түсетін сома, жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар мынадай материалдық активтерді білдіреді.\r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n1 — кесте. Негізгі құралдарды есепке алу және есептен шығару бойынша шоттар корреспонденциясы\r\n

\r\n

Рет-тік №	\r\n\r\nШаруашылық операциялардың мазмұны	Сомасы,\r\n\r\nтеңге	Шоттар корреспонденциясы
Рет-тік №	\r\n\r\nШаруашылық операциялардың мазмұны	Сомасы,\r\n\r\nтеңге	дебет	кредит
1	Қолданыстағы негізгі құралдар бойынша есептелген амортизациясы:\r\n \r\n негізгі өндіріс цехтарында пайдаланған негізгі құралдың амортизациясы (технологиялық құрал жабдық) \r\n көмекші өндіріс бойынша \r\n \r\n	\r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n540 000\r\n\r\n197 000	\r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n8110\r\n\r\n8110\r\n\r\n	\r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n2420
2	Негізгі құралдар бойынша есептелген амортизация:\r\n\r\nа) жалпы өндіріс цехтарында есептелген амортизациясы	\r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n398 000	\r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n8110\r\n\r\n	\r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n2420
	б)басқару-әкімшілігіндегі объектілерінде есептелген амортизация	\r\n\r\n293 000	\r\n\r\n7210\r\n\r\n	2420
	в) әлеуметтік аясында	170 000	8410	2420
	г) сатып алу бөліміндегі есептелген амортизациясы	\r\n\r\n160 000	\r\n\r\n7110	2420
	д) тау-кен өндірісіндегі маусымдық дайынды жұмыстарында пайдаланған объектілеріне есептелген амортизациясы; жерді жақсарту шараларында пайдаланған объектілеріне есептелген амортизациясы	\r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n80 000	\r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n1620(343)\r\n\r\n	2420
	Жиыны	1 838 000	x	x

\r\n \r\n\r\nСатып алу құнын төлегеннен кейін ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құралдар жалға алушының меншігіне айналады. Мұндай жағдайда ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құралдардың тозуы 13-ші бөлімшенің 12-ші «Ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құралдардың тозуы» деген аралық шотының дебеті бойынша және 13 бөлімшенің 1-ші аралық шотының кредиті бойынша көрсетіледі.\r\n\r\nНегізгі құралдардың амортизациясы есептеудің әртүрлі әдістері бар. Шаруашылық жүргізуші субъектінің бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес дербес тұрғыда, өздерінің есеп саясатында амортизацияны есептеудің тәсілі бойынша жасалынады, олар:\r\n\r\n-құнын бірқалыпты (түзу сызықты) жолмен есептеп шығару;\r\n\r\n-құнын орындалған жұмыстың көлеміне пропорционалды ( немесе пара-пар) етіп есептен шығару (өндірістік әдіс);\r\n\r\n-жеделдетіп есептен шығару;\r\n\r\n-қалдығын азайту жолыменесептен шығару;\r\n\r\n-құнын сандардың жиынтығы бойынша (кумулятивтік әдіс) есептен шығару;\r\n\r\nНегізгі құралдардың түрлері бойынша амортизацияны есептеудің әрқилы әдістері пайдаланылады. Бұл кезде негізгі құралдың бір түрі бойынша бір ғана тәсілі пайдаланылады.\r\n\r\nТаңдап алған амортизацияны есептеу әдісі субъектінің есептік саясатымен анықталу тиіс және ол бір есептік жылдан екінші бір есептік жылға өтуі мүмкін. Егер де амортизацияны есептеу әдісі өзгермейтін болса, онда оның себебін ашу керек.\r\n\r\nАл бюджеттік мекемелер бойынша тозудың есептеу әдісін таңдау құқығы өкілетті органдардың еншісінде болады.\r\n\r\nДүйсембаева К.Ш. «Бухгалтерлік есеп» оқу құралында жазылғандай негізгі құралдар өндіріс процесіне ұзақ уақыт бойы қатыса отырып абиғи нысаны) табиғи-климаттық жағдайлардың әсерінен басталады. Нәтижесінде негізгі құралдар құнының бөлігі жоғалады.\r\n\r\nНегізгі құралдардың моральдық тозуы техникалық прогреспен, өндіріс әдістерінің жетілуі және жаңаруымен байланысты. Техника және технологияны жетілдіру қолданыстағы негізгі құралдарға қатысты өндірісті арзандатуға мүмкіндік тудырады. Соған байланысты пайдаланудағы негізгі құралдар өз құнының бөлігін жоғалта отырып, құнсыздана бастайды. Өндіріске неғұрлым жетілген және үнемді машина, жабдық, үй мен ғимараттар түрлерін, жануарлардың тұқымдарының, көпжылдық өсімдіктердің түрлері мен сараптарының жаңа және жақсартылған, неғұрлым өнімдірек түрлерін жасалуы мен ендірілуі қолданыстағы негізгі құралдарды одан әрі қолданудың экономикалық тиімділігін көрсетіп берді. \r\n\r\nНегізгі құралды моральды тоздыратын факторлар:\r\n

Өндірістегі жабдықтар мен жабдықтардың жаңаруы (ескі машиналарды жаңа, неғұрлым өнімделуіне ауыстырады);

\r\n

Технологиялық процестің жетілуі (жаңа технология кезінде қолданыстағы машиналар мен жабдықтарды пайдалану мүмкін емес);

\r\n

Шығарылатын өнім номенклатурасының жаңаруы мен өзгеруі (бұл орайда ескі машиналар мен жабдықтар жаңа өнім шығаруға жарамсыз);

\r\n

Тауар өндіруге арналған машиналар мен жабдықтардың санын азайтуда субъектіден талап ететін, кейбір тауарларға сұраныстың азаюы;

\r\n

Жұмыс күшінің білікті қызметкерлердің еңбекпен қамтылуындағы, өндірістің географиялық орналасуындағы өзгерістер.

\r\n

\r\nОлар өндіріс көлемін, пайдаланылатын машиналар мен жабдықтардың санын азайтуды талап етуі мүмкін;\r\n

Өнеркәсіптің өңдеуші салаларындағы шикізат құрамының жиынтығындағы өзгеріс, өнімнің жекелеген түрлерін өндіру қажеттілігі. Бұлар өнеркәсіптің өндіру салаларындағы өндіріс көлемінің қысқаруына әкеп соқтыруы мүмкін. Моральды тозудың нәтижесінде физикалық тозу басталғанға дейін негізгі құрал объектілерін жаңасына, неғұрлым үнемдісіне ауыстырады. Моральды тозуды болдырмас үшін негізгі құрал объектілерін қайта құрады және жаңғыртады. Мұражай мен қылқалам құндылықтарынан, кітаптардан, фундаментальді кітапханалардан, фильмдер қорынан, сәулет пен өнердің ескерткіші болып табылатын үйлер мен ғимараттардан басқа негізі құралдардың барлығы моральды тозуға бейім.

\r\n

\r\nАмортизация – бұл тозудың құндық белгісі. Бұл негізгі құралдардың амортизациялық құнын тозу шамасына қарай оның көмегімен өндірілетін еңбек өнімі мен қызметке ауыстырудың, өндіріс шығындарына қосылатын амортизациялық аударымдар арнайы ақша қаражаттарын пайдалану немесе негізгі қорлардың (негізгі құралдың) жай және кеңейтілген өндірісіне айналдырудың объективтік процесі.\r\n\r\nАмортизациялық құн — дегеніміз бастапқы құн мен жою құнының арасындағы айырмашылық. Ол негізгі құралдар келіп түскенде қосалқы бөлшектердің, сынықтардың қызмет мерзімінің соңында қалыптасқан қалдықтардың болжамдық құны ретінде анықталады.\r\n\r\nАмортизациялық аударымдар амортизация нормалары бойынша жасалады.\r\n\r\nАмортизация нормасы – бұл амортизциялық аударымдардың жылдық сомасының негізгі құралдардың жылдық орташа құнына қатынасы.\r\n\r\nНормалар еңбек құралдарының экономикалық мақсатта қызмет мерзіміне орай белгіленеді. Олар негізгі құралдар өтелуінің нормативтік мерзімін көрсетеді. Олардың деңгейі негізгі құралдың ұзаққа шыдамдылығы мен физикалық тозуына байланысты. Мұның өзі еңбек құралдарының техникалық-құрылымдық және материалдық — заттық ерекшеліктеріне, пайдаланудағы негізгі құралдың (әсіресе машиналардың, жабдықтардың) нақты жасына, қолданыстағы еңбек құралдарының моральдық тозуына байланысты анықталады.\r\n\r\nАвтомобиль көлігінің жылжымалы құрамының амортизациялық аударымының нормасы 1 000км жүрістің баланстық құнына процентпен белгіленуі мүмкін. Жыл бойы әрбір айдағы амортизациялық аудырымдардың мөлшерін анықтау негізгі құралдар құрамының өткен айда өзгеруіне байланысты, сондай-ақ негізгі құралдардың толық амортизациясына нормативтік қызмет мерзімінің аяқталуына байланысты белгіленген нормаларға түзетілген амортизация нормасына қарай жүргізіледі.\r\n\r\nҚайтадан пайдалануға берілген негізгі құралдар бойынша амортизация есептеу енгізілген айдан кейінгі айдың бірінші күнінен басталады. Шығарылған негізгі құралдар бойынша амортизация есептеу шығарылған айдан кейінгі айдың бірінші күнінен бастап тоқтатылады. Қайтадан құру мен техникалық қайта жарақтандыру бойынша, егер олар толықтай тоқтатылса және НҚ консервацияға жіберілмесе, амортизация есептеу жүргізілмейді.\r\n\r\nЖалға алынған негізгі құралдар бойынша амортизация есептеуді жалдау шартының нысанына және шарттың талаптарына сәйкес жалгер немесе жалға беруші жүргізеді.\r\n\r\nАмортизациялық аударымдар әрбір есепті кезеңде негізгі құралдар әрбір түріне жұмсалған шығындар ретінде танылады. Амортизацияның әр түрлі әдістерін қолдануға рұқсат етіледі. Амортизацияны есептеудің субъект таңдап алған әдістері есеп саясатымен анықталып, бір есепті кезеңнен келесісіне қарай қолданылуға тиіс.\r\n\r\n Т.Ә. Әбдіқалықовтың «Аудит және бухгалтерлік есеп» атты еңбегінде негізгі құралдың ( үйлер мен ғимараттар, машиналар, көліктер, т.б.) өндіріс процесінде пайдаланылған кезде өздерінің бірте-бірте тозуына байланысты құндарын өздерінің көмегімен өндіріліп шығарылатын, жаңадан жасалған өнімдерге біртіндеп ауыстырып отырады. Бұл процесс «амортизация» — деп аталады. Амортизация сөзі латын тілінен аударғанда «өтеу» — деген мағынаны білдіреді. Амортизация белгіленген бір мөлшерде өнімнің өзіндік құнына қосылып отырады. Ал мұны амортизациялық аударым деп атайды. Амортизациялық аударым әрбір өнімнің өзіндік құнына кіріп, ал өнім сатылған кезде қайтарып отырады, яғни негізгі құралдардың тозуына байланысты құнының кемуі амортизациялық аударым жасау арқылы қайтарылады.\r\n\r\n Амортизациялық аударым мөлшері – дегеніміз негізгі құралдардың бастапқы құнынан белгіленген пайызбен (процентпен) есептеп шығарған бір жылдық амортизациялық аударым сомасы.\r\n\r\nШаруашылық субъектілерінде негізгі құралдарға ай бойы есептелген амортизациялық аударым сомасы ай сайын өндірілген өнімнің, істелген жұмыстар мен көрсетілген қызметтердің өзіндік құнына қосылады. Маусыммен жұмыс істейтін шаруашылық субъектілерінде негізгі құралдарға жыл бойы есептелген амортизациялық аударым сомасы жыл соңында субъектінің жыл бойы өндірген өнімдері мен көрсетілген қызметтерінің өзіндік құнына кіргізіледі.\r\n\r\nШаруашылық субъектілеріне жаңадан келіп түскен, кіріске алынған негізгі құралдарға амортизациялық аударым келесі айдың бірінен бастап есептеледі. Ал субъектінің баласынан есептен шығарылған негізгі құралдарға келесі айдың бірінен бастап амортизациялық аударым есептелмейді.\r\n\r\nБухгалтерлік есептің №16 ХҚЕС «Негізгі құралдарды (құрал-жабдықтарды) есепке алу» — деп аталатын стандартында негізгі құралдарға амортизациялық аударым есептеу үшін мынадай әдістер бекітілген:\r\n

құнды бірқалыпты (тура жолды) есептеп шығару әдісі.

\r\n

құнды орындалған жұмыстың (өндірілген өнімнің) көлеміне тепе-тең мөлшерде есептен шығару әдісі (өндірістік әдіс)

\r\n

жылдамдатып есептен шығару әдістері

\r\n

\r\nа) қалдық құнның кему (қалдық азайту) әдісі\r\n\r\nб) сандардың жиынтығы бойынша құнын есептен шығару (коммулятивтік әдіс) әдісі.\r\n\r\nАмортизациялық аударым есептеудің қолдануға таңдап алынған әдісі шаруашылық субъектінің есеп саясатында көрсетіліп, бір есеп беру кезеңінен екінші есеп беру кезеңіне дейін дәйектілі түрде қолданылады. Егер негізгі құралдарға қолданылатын амортизациялық аударым есептеудің әдісі өзгертілген жағдайда осы өзгерістің қандай себептермен болғаны қаржылық есептемеде айтылып көрсетілуі керек.\r\n\r\nЖылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісі қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін немесе қоршаған ортаны қорғау мақсаттарында сатып алынуы мүмкін. Осындай жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтарды сатып алу қолда бар нақты жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісін пайдаланудан алынатын болашақ экономикалық пайдалардың ұлғаюына тікелей байланысты болмаса да, ұйымға тиесілі басқа активтерді пайдаланудан алынатын болашақ экономикалық пайдаларды ұйымның алуы үшін қажет болуы мүмкін. жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтардың осындай активтері активтер ретінде танылуы мүмкін, өйткені, егер осы объектілер сатып алынбаған болса, алынуы мүмкін болатындардан тыс тиісті активтерден ұйымның болашақ экономикалық пайдалар алуын қамтамасыз етеді. Мысалы, химия компаниясы қауіпті химиялық заттарды өндіру немесе сақтау кезінде экологиялық нормалардың сақталуын қамтамасыз ететін жаңа технологиялар енгізе алады; технологиялар мен жабдықтарды жетілдіру жөніндегі тиісті шаралар актив ретінде танылады, себебі компания оларсыз химикаттарды өндіріп, сата алмайды. Солай бола тұрса да, ондай активтің және осыған байланысты активтердің баланстық құнының жиынтық мәні 36-«Активтердің құнсыздануы» IAS Халықаралық стандартына сәйкес құнсыздану мәніне байланысты тексерілуге тиіс.\r\n\r\nКелесі шығындар айтылған тану принципіне сәйкес, ұйым жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісінің баланстық құнында осы объектіге күнделікті қызмет көрсетуге арналған шығындарды танымайды. Оның орнына, ондай шығындар пайдалар мен залалдар шегу жағдайына қарай сонда танылады. Күнделікті қызмет көрсетуге арналған шығындар негізінен жұмыс күшіне және шығыс материалдарына жұмсалған шығындардан тұрады, сондай-ақ жиынтықтаушы бөліктер сатып алуға шығатын шығындарды қамтуы мүмкін. Бұл шығыстардың мақсаты көп жағдайларда жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісін «жөндеу және ағымдағы қызмет көрсету» ретінде көрсетіледі. \r\n\r\nҚ.К Кеулімжаевтың., Н.А. Құдайбергеновтың «Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері» атты оқулығында былай деп жазылған: Негізгі құралдардың өндіріс үрдісінде бірте-бірте тоза бастайды, яғни өзінің бастапқы сапасын жоғалтады. Олар белгілі бір уақыт өткеннен кейін пайдалануға жарамай қалады да, бұл құралдардың орнына жаңа негізгі құралдар аустырып алуға тура келеді.\r\n\r\nНегізгі құралдардың тозуын табиғи және сапалық тозу деп екіге бөледі. Негізгі құралдардың табиғи тозу олардың материалдық жағынан тозуы болып табылады, яғни жұмыс істеу үдерісінде машиналар мен құралдардың жеке бөліктерінің қажалып мүжілуі, үйлер мен ғимараттардың тозығы жетіп құлайтындай дәрежеге жетуі. Негізгі құралдардың табиғи тозуы олардың көп уақыт бойы пайдаланылмағандығына ғана байданысты емес, оған сонымен қатар басқа да табиғи жағдайлар әсер еткендігіне байланысты. Яғни негізгі құралдардың табиғи тозуы (физикалық тозуы) олардың ұзақ уақыт пайдалануы және оларға басқа да факторлардың әсер етуі нәтижесінде болып табылада.\r\n\r\nНегізгі құралдардың сапалық тозуы олардың толық табиғи тозуы жетпей-ақ құнсызданып, өндірістің даму үрдісінен кейін қалуы, яғни активтердің ғылым мен техниканың дамуының бүгінгі күнгі талаптарына сәйкес келмейтін жағдайда болуынан пайда болады.\r\n\r\nОсы жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, негізгі құралдарың тозуы дегеніміз, олардың табиғи және сапалық сипаттарын жоғалтуы деп те айтуға болады.\r\n\r\nНегізгі құралдардың сапалық тозуының бірінші себебі — өндіріс салаларында ғылыми-техникалық прогреске байланысты еңбек өнімділігінің өсуі болып табылады. Еңбек өнімділігі өскен сайын белгілі бір дайын бұйымды, құрал-жабдықты және тағы да басқаларды өндіруге кететін уақыт азаяды да, оның құны соғұрлым төмендейді. Осыған сәйкес еңбек өнімділігінің өсуіне байланысты жаңа құрал-жабдықтардың, машиналардың, яғни негізгі құралдардың бағасы бұрын сатып алынған тура осындай негізгі құралдардың бағасына қарағанда арзан болады. Мұндай жағдай ұйымдарға қымбат және тозыңқыраған машиналар мен көліктерінің құрал-саймандарының тағы да басқа негізгі құралдарының орнына жаңа әрі сапасы жоғары негізгі құралдарды сатып алуды тиімді етеді.\r\n\r\n Сонымен қатар амортизациялық аударымда мынадай жағдайларда есептелінбейді:\r\n

кайта құру, жаңарту және техникалық қайта қорландыру жұмыстары жүргізіліп жатқан уақытта.

\r\n

Негізгі құралдарды уақытша тоқтатып қойған мерзімде

\r\n

\r\nНегізгі құралдар үйлер мен ғимараттар, машиналар, көліктер және т.б. өндіріс үдерісінде пайдаланылған кезде өздерінің бірте-бірте тозуына байланысты құндарын өздерінің көмегімен өндіріліп шығарылатын, жаңадан жасалған өнімдерге біртіндеп ауыстырып отырады. Бұл үдеріс амортизация деп аталады. Амортизация белгіленген бір мөлшерде өнімнің өзіндік құнына қосылып отырады. Ал мұны амортизациялық аударым деп атайды. Амортизациялық аударым әрбір өнімнің өзіндік құнына кіріп ал өнім сатылған кезде қайтарып отырады, яғни негізі құралдардың тозуына байланысты құнының кемуі амортизациялық аударым жасау арқылы қайтарылады.\r\n\r\nАмортизациялық аударым мөлшері дегеніміз негізгі құралдардың бастапқы құнынан белгіленген пайызбен есептеліп шығарылған бір жылдық амортизациялық аударым сомасы.\r\n\r\nҰйымдарда негізгі құралдағы ай бойы есептелген амортизациялық аударым сомасы ай сайын өндірілген өнімнің атқарылған жұмыстар мен көрсетілген қызметтердің өзіндік құнына қосылып отырады.\r\n\r\nКәсіпорындағы жаңадан келіп түскен кіріске алынған негізгі құралдарға амортизациялық аударым келесі айдың басынан бастап есептелінеді. Ал ұйымның балансынан есептен шығарылған негізгі құралдарға келесі айдың басынан бастап амортизациялық аударым есептеу тоқталады.\r\n\r\nАктивте түйінделген болашақ экономикалық пайдалар негізінен оны тұтыну арқылы қолданылады. Актив бос тұрып қалған кезде моральдық немесе коммерциялық тұрғыдан ескірген басқа факторлар осы активтен алу мүмкін болатын экономикалық пайданың азаюына жиі әкеп соқтырады\r\n\r\n2 – кесте. Негізгі құралдарға тозу сомасы есептелгенде бухгалтерлік есепшоттары бойынша жүргізілетін операциялар\r\n

\r\n

р\с\r\n\r\n№	Операциялар мазмұны	Дт	Кт
1	Ұйымға келіп түскен кіріске алынған негізгі құралдардың тозу сомасына	2410	2420
2	Ұйымның басқа бір заңды және жеке тұлғаларға сатқан немесе басқадай жолмен есептен шығарған негізгі құралдарына бұрын есептелінген тозу сомасының есептен шығарылуына	\r\n\r\n \r\n\r\n2420	\r\n\r\n \r\n\r\n2410
3	Негізгі құралдарға есептелінген тозу сомасына:\r\n \r\n негізгі өндірісте \r\n қосалқы өндірісте \r\n жалпы шаруашылыққа арналған \r\n сатуға қызмет көрсететін салада \r\n күрделі құрылысқа пайдалануға \r\n алдағы есепті кезеңге жатқызылғандары \r\n қысқа мерзімга жалға берілгендеріне \r\n \r\n	\r\n\r\n \r\n\r\n8110\r\n\r\n8310\r\n\r\n7210\r\n\r\n7110\r\n\r\n2410\r\n\r\n1620\r\n\r\n \r\n\r\n7470	\r\n\r\n \r\n\r\n2420\r\n\r\n2420\r\n\r\n2420\r\n\r\n2420\r\n\r\n2420\r\n\r\n2420\r\n\r\n \r\n\r\n2420
4	Негізгі құралдарды қайта бағалауға байланысты бастапқы құнының өсуіне сәйкес тозу сомасының артучна	\r\n\r\n5110	\r\n\r\n2420
5	Негізгі құрлдарды қайта бағалауға байланысты бастапқы құнының кемуіне сәйкес тозу сомасының азаюына	\r\n\r\n2420	\r\n\r\n6280

\r\n \r\n\r\n \r\n\r\nНегізгі құралдардың құны бойынша амортизацияны\r\n\r\nбірқалыпты (түзу сызықты) есептеу әдісі.\r\n\r\nЯғни объектінің құны, оның қызмет ету мерзімі ішінде өндіріс шығындарына біркелкі норма бойынша жатқызылады. Бұл әдіс негізгі құралдардың тозуына, оның қызмет ету мерзімінің ұзақтығына байланысты болып келеді.\r\n\r\nБұл тәсілде амортизациялық норманы аудару үшін:\r\n

қызмет етудің пайдалы мерзімі. Бұл кезде пайдалануға берілген объектінің жағдайы ескеріледі және күтіп ұстау жағдайына да байланысты болып келеді (жөндеу мәселесі және техникалық жағдайы, ауа райының оған тигізетін әсері т.б.)

\r\n

Қазақстан Республикасының салық заңдылықтарының белгіленген амортизациялық нормасының шегінде. Шаруашылық жүргізуші субъектісіндегі жүк автокөлігінің бастапқа құны – 100 000 теңге, 5 жыл мерзімі өткеннен кейін оның жойылу құны 10 000 теңгеге тең болады. Мұндай жағдайда жыл сайынғы амортизациялық нормасы амортизациялаушы құнның 20%-ін құрайды немесе бірқалыпты тәсілге сәйкес 18 000 теңге болады.

\r\n

\r\n \r\n\r\nБұл әдіс негізігі құралдар пайдаланудан түсетін табыс оны пайдалану мерзімінде бірден болады, яғни жобаның қалған ұтымдылығының кемуі біркелкі жүзеге асады деп болжамдалатын кезде пайдаланылады.\r\n\r\nҚұнды бірқалыпты есептен шығару әдісі бойынша объектінің амортизацияланатын құны негізгі құралдың жұмыс істейтін мерзімінің ішінде шаруашылық субъектісінің шығындарына бір қалыпты қосылып отырады. Бұл әдіс бойынша амортизациялық аударым мөлшері тек қана объектінің жұмыс істеу мерзімінің ұзақтығына байланысты деген болжамға негізделген. Бұл әдіс бойынша әр есеп беретін жылда негізгі құралға есептелетін амортизациялық аударым сомасы осы негізгі құралдарының барлық пайдалану мерзімінде амортизацияланатын сомасын, яғни бастапқы құны мен қалдық құнының айырмасын объектінің пайдалану кезеңіндегі есеп беретін жылдардың санына бөлу арқылы есептеліп шығарылады. Бұл әдіс бойынша, яғни құнды бірқалыпты есептен шығару әдісі қолданылғанда негізгі құралдарға есептелетін амортизациялық аударым сомалары жыл сайын тұрақты мөлшерде жүргізіледі.\r\n\r\nКезең ішіндегі амортизациялық есептеулер әдетте пайдада немесе залалда танылады. Бірақ, кейде активте түйінделген экономикалық пайдалар басқа активтерді өндірген кезде жоғалып кетеді. Бұл жағдайда амортизациялық есептеулер басқа активтің бастапқы құнының бір бөлігін құрайды және оның баланстық құнына қосылады. Мысалы, өндірістік жабдықты амортизациялау тауар-материалдық босалқыларды өңдеу жөніндегі шығындарға қосылады (2 IAS қараңыз). Сол сияқты, әзірлеуде пайдаланылатын жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтардың амортизациясы 38-«Материалдық емес активтер» IAS Халықаралық стандартына сәйкес танылатын материалдық емес активтің бастапқы өзіндік құнына қосылуы мүмкін.\r\n\r\nАктивті амортизациялау, ол пайдалану үшін қол жететіндей болған кезде, яғни актив орналасқан жер мен оның жай-күйі ұйым басшылығының ниетіне сәйкес оны пайдалануды қамтамасыз ететін кезде басталады. Активті амортизациялау мына екі күннің ертерегі бойынша тоқтатылады: 5 IFRS сәйкес активті сату үшін арналған ретінде жіктеу (немесе оны сату үшін арналған деп жіктелген шығу тобына енгізу) күні және аталған активті тану тоқтатылған күн.\r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n

Негізгі құралдарды жөндеу және түгендеудің, қайта бағалаудың мәнін ашу

\r\n

\r\n2.1. Негізгі құралдардың жөндеу есебі\r\n\r\n \r\n\r\nҚ.К. Кеулімжаевтың «Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері атты кітабында ұйымдардағы негізгі құралдардың пайдалану барысында табиғи және сапалық жағынан тозатындығы алдыңғы бөлімдерде сөз етілді. Бүтін бөлігі яғни табиғи пішінінің барлық тетіктері бір мезгілде, бір уақытта іске жарамсыз болып қалмағанымен, негізгі құралдардың бір бөлшегінің жарамсыз болып соның себебінен негізгі құрал істен шығуы пайдалануға жарамсыз болып қалуы мүмкін. Тіпті іске жарамды болғанның өзінде кейбір бөлшектерінің тозуының әсерінен өнім өндіру қабілетінің азаюы да ғажап емес. Сонымен қатар сапалық жағынан тоза бастаған кейбір негізгі құралдарды да толығымен ауыстыруға кәсіпорынның қаржылық жағынан мүмкіндік болмай, пайдаланып жүруі мүмкін. Кәсіпорындар өздерінің негізгі құралдарын пайдалану мерзімі уақытынан бұрын жоғарыда айтылғандай тозып, істен шығып қалмау үшін белгілі бір уақыт аралығында жөндеп отырады. Негізгі құралдарға жүргізілетін жөндеу жұмыстары өзінің ұйымдастырылуына қарай жай немесе оны ағымдағы деп те атайды, және күрделі деп те аталатын екі түрге бөлінеді.\r\n\r\nЖай жөндеу дегеніміз — негізгі құралдардың тозып, істен шыққан бөлшегін жұмыс үдерісі барысында ауыстыру немесе оны қалпына келтіру болып табылады. Бұл жөндеуге майлау, сырлау тағы да басқа жөндеу жұмыстары жатады.\r\n\r\nАл негізгі құралдарға жүргізілетін күрделі жөндеу дегеніміз алдын ала жоспарланып, сапалық және табиғи тозған негізгі құралдардың бөлшектерін толығымен ауыстырып, оларды түгелдей жаңартуды айтады. Бұндай жөндеуге жұмсалынған шығындар тек объектінің жағдайын, қызмет атқару мерзімін өндірістік қуатын, тағы да басқа көрсеткіштерін арттырғанда ғана оның яғни негізгі құралдың бастапқы құнын өсіреді. Яғни, күрделі жөнеу үшін шығарылған шығындар сомасы негізгі құралдардың бастапқы құнына қосылып активтің болашақта табыс әкелуіне көзделеді.\r\n\r\nАл ағымдағы жөндеуге жұмсаалған шығындар мен негізгі құралдардың бастапқы құнына қосылмайтын күрделі жөндеу үшін шыққан щығындар сомасы ұйымның ағымдағы шығыны болып есептеледі.\r\n\r\nЕгер негізгі құралдарды ұйым өз күшімен жөндейтін болса бұл шаруашылық тәсілімен жүргізілген жөндеу болып табылады.\r\n\r\nАл кәсіпорындар өзінің негізгі құралдарын жөндеуге арнайы жабдықталған, яғни осяндай мақсатқа арналған ұйымдарды қарастыратын болса бұл жөндеудің мердігерлік әдісі болып есептеледі. Басқа ұймдарға өзінің негізгі құралдарын жөндету барысында кәсіпорындар мердігерлік ұйыммен келісімшарт жасасады. Ол шартта жөндеу үшін керекті материалдар мен қай ұйымның қамтамасыз ететіндігі, жөндеу жүргізі мерзімі жөндеу жұмысының құны, есеп айырысу тәртібі және тағы да басқа жағдайлар көрсетіледі.\r\n\r\nЖөндеу жүргізілген негізгі құралдарды кәсіпорындағы тағайындалған комиссия мүшелерінің шешімімен қаьылдап алады. Ондай негізгі құралдарды қабылдау барысында үлгілі түрі негізгі құралдар-2-ші Жөнделген, қайта құрылған және жаңартылған объектілерді қабылдау-тапсыру актісі толтырылады.\r\n\r\nКәсіпорындарда негізгі құралдардың төлқұжаттарына және олардың түгендеу карточкаларына негізгі құралдарға жүргізілген жөндеуге байланыста тиісті деректер өзгертулер мен толықтыулар жазылуы тиіс. Бұл толтырылатын актілермен басқа да құжаттар ұйымныңбухгалтериясында сақталады. Егер негізгі құралдарды жөндеу мердігерлік әдіспен жүргізілетін болса, онда жоғарыда аталған негізгі құралдарды жөндеуден кейін қабылдап алу үшін толтырылатын үлгі түрі негізгі құралдар-2 Жөнделген қайта құрылған және жаңартылған объектілерді қабылдап-тапсыру актісі екі дана етіліп толтырылады да, екінші данасы негізгі құралдарға жөндеу жүргізген кәсіпорынға беріледі. Ұйымдарда негізгі құралдарда жөндеу шаруашылық әдіспен, яғни кәсіпорынның өз күшімен жүргізілетін болса, ондла ол үшін жұмсалған, шыққан шығындар:\r\n

Аяқталмаған өндіріс

\r\n

Тауарларды сату жөніндегі шығындар

\r\n

Жалпы және әкімшілік шығындар

\r\n

Негізгі құралдарды жөндеу үстеме шығындар деп аталатын шоттардың тиістілерінің дебитінде, ал мына төмендегі:

\r\n

Материалдар

\r\n

Бюджетпен есеп айырысу

\r\n

Еншілес серіктестіктердің несиелік борышы

\r\n

Бюджеттен тыс төлемдер бойынша есеп айырысу

\r\n

Жабдықтаушылыр және мердігерлермен есеп айырысу

\r\n

Басқадай несиелік борышпен есептеулер

\r\n

\r\nдеп аталатын шоттың тиістілерінің кредитіне жазылады.\r\n\r\n Егер жөндеу жұмысын мердігерлер жүргізген жағдайда жөндеу құнының сомасына жоғарыда көрсетілген шығындар шоттарының тиістілері дебиттелініп, жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу шоты кредиттелінеді.\r\n\r\n Негізгі құралдарды жөндеу үшін жұмсалатын, шығарылатын шығындаржы өнімнің өзіндік құнына бірқалыпты кірістіруді, яғни қосып отыруды қамтамасыз ету үшін кәсіпорындар жөндеу қорын құруларына болады. Әсіресе жөндеу қорын құру маусыммен жұмыс істейтін ұйымдар үшін тиімді болып табылады. Бұл айтылған жөндеу қоры оның бекітілген мөлшердегі сомасын ай сайын өндіріс шығындарына қосу арқылы жасалады. Бұл жағдайда қордың сомасы ай сайын:\r\n

Аяқталмаған өндіріс

\r\n

Тауарларды сату жөніндегі шығындар

\r\n

Жалпы және әкімшілік шығындар

\r\n

Негізгі құралдарды жөндеу үстеме шығындар деп аталатын шоттардың тиістілерінің дебитінде

\r\n

Басқадай кредиторлық борыштар мен есептелген төлемдер

\r\n

\r\nдеп аталатын шоттың кредитіне жазылады.\r\n\r\n Ал негізгі құралдарға жөндеу жүргізген уақытында бұл резервтегі қордың жұмсалуына төмендегідей бухгалтерлік жазу жазылады. Егер негізгі құралдарды жөндеу шаруашылық әдіспен, яғни субъектінің өз күшімен жүргізілсе, Қосалқы өндірістер шоты кредиттелініп, Басқадай кредиторлық борыштар мен есептелген төлемдер шоты деьиттелінеді. Ал егер негізгі құралдарды жөндеу мердігерлік әдіспен жүргізілсе Өнім беруші және мердігерлермен есеп айырысу шоты кредиттелініп Басқадай кредиторлық борыштар мен есептелген ьөлемдер шоты дебиттелінеді. Жыл соңында Басқадай кредиторлық борыштар мен есептелген төлемдер деп аталатын шотта ешқандай қалдық қалмауы керек.\r\n\r\n3 – кесте. Негізгі құралдарды жөндеу жұмысы барысында бухгалтерлік есепшоттары бойынша жүргізілетін операциялар\r\n

\r\n

№	Операцияның мазмұны	Дебиттелетін шот	Кредиттелетін щот
1	2	3	4
1	Негізгі құралдарды жөндеуге кеткен шығындар	7110,7210,8410	1310,2110,3350,3130,\r\n\r\n3200,1030,1010
2	Негізгі құралдарды жөндеу үшін резерв қор құрылғанда	1340,7110,7210,8410\r\n\r\n	3230\r\n\r\n
3	Негізгі құралдарды жөндеу үшін жасаалған резервтік қор пайдаланғанда, яғни\r\n\r\nжұмсалғанда:\r\n \r\n шаруащылық әдіспен, яғнм өзіміз жөндеу жүргізгенде \r\n мердігерлік әдіспен жөндеу жүргізілсе, яғни біреуді жалдағанда \r\n \r\n	\r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n3230\r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n3230	\r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n8310\r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n3350

\r\n \r\n\r\nРадостовец В.К. «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп» окулығында негізгі құралдарды пайдалану тиімділігін арттыру үшін және олардың пайдалану мерзімінде үнемі жұмыс жасау қабілетінде болуын қамтамасыз ету үшін оларды мезгіл-мезгіл сапалы жөндеуден өткізіп, отыру қажет және техникалық күтімнің дұрыс ұйымдастырылуын қадағалап отырған жөн. Жөндеу жұмыстарын ұйымдастыру және мерзімдерін белгілеу негізгі құралдардың пайдалану қарқынына және пайдалану ортасының жағдайына қарай анықталады. Осыған байланысты әр шаруашылықта жөндеу жұмыстарының жоспары жасалынып, жөндеуге кететін шығындарының сметасы жасалынады.\r\n\r\nЖөндеу жұмыстарының сипаты және күрделілігіне байланысты оларды:\r\n

техникалық күтім;

\r\n

ағымдағы жөндеу;

\r\n

күрделі жөндеу.

\r\n

\r\nНегізгі құралдардың қалыпты жағдайда жұмыс істеуінің басты шарттарының бірі техникалық күтімін (ұдайы үйкелісте болатын байланыс тетіктерін уақытылы майлап тұру, мотордың майын дер кезінде ауыстыру т.с.с) дұрыс ұйымдастыру. Бұл жұмыстарды негізінен жауапкершілігіне бекітілген адамдар негізгі құралдардың жұмыс ырғағын бұзбай атқарып отыруы керек. Ол жұмыстар үшін арнайы еңбекақы төленбейді және материалдық шығындары да болмашы. Сондықтан ол жұмыстардың бөлек есебі жұргізілмейді.\r\n\r\nАғымдағы жөндеу кезінде құралдырдың қалыпты жұмыс жағдайында жұмыс ырғағына елеулі нұсқан келтірмей тозған майда бөлшектері ауыстырылады немесе жөнделеді. Көп жағдайларда алдын-ала сақтық жөндеулерін жоспары түрде ұйымдастырып отырады. Ол үшін запас бөлшектер, құрылыс материалдары, жағар майлар, т.с.с. едәуір материалдық шығындар жұмсалады. Сондықтан ағымдағы жөндеу жұмыстарын жүргізу үшін өндірілген өнімдердің, атқарылған жұмыстардың, көрсетілген қызметтердің өзіндік құндарының есебінен, белгіленген нормативтер бойынша жөндеу қорына арнайы қаржы бөліп отырады.\r\n\r\nКүрделі жөндеу кезінде негізгі құралдар пайдаланудан уақытша алынып, олардың тозған негізгі бөліктері ауыстырылады немесе жөнделеді. Негізінен күрделі жөндеулерді жоспарлы түрде ұйымдастырады (апатқа ұшыраған негізгі құралдардан басқа). Негізгі құралдарды күрделі жөндеуден өткізі үшін міндетті түрде олардың негізгі бөлшектерін құрамы бойынша түгел ажыратып, ішіндегі тозған детальдарын ауыстырып немесе жөндеп қайта жинайды.\r\n\r\nКүрделі жөндеуде екі түрлі тәсілмен жасауы мүмкні. Біріншіден, шаруашылықтың өзінде жөндеу материалдары және білікті мамандары жеткілікті болған жағдайда және жөндеу жұмыстарын жүргізуге толық жағдай жасалған болса жөндеу жұмыстары шаруащылықтың өз күшімен орындалады. Мұны шаруашылықтың тәсіл деп атаймыз.\r\n\r\nЕкіншіден, білікті мамандар мен жөндеу материалдары тапшы болса және жөндеу жұмыстарын жүргізетін орын жағдайы нашар, немесе жоқ болса, онда күрделі жөндеуді мамандандырылған мекемелер орындайды. Мұны мердігерлік тәсіл деп атаймыз.\r\n\r\nКүрделі жөндеуден өткізілуге тиіс негізгі құрал білікті мамандардан құралған арнайы комиссияның байқауынан өтеді. Комиссия күрделі жөндеуден өтетін әрбір объектіге дефект ведомісін толтырады.\r\n\r\n \r\n\r\n2.2. Негізгі құралдарды жалға алудың есебі\r\n\r\n \r\n\r\nШаруашылық жасаушы субъект үшін өзінің қаражылық жағдайын және төлем қабілеттілерден негізгі құрал объектілерін уақытша пайдалануға,яғни жалға алған тиімді болуы мүмкін.\r\n\r\nЖалға жасалатын келісім-шартта: жалға берілетін мүліктің құралы мен құны; жол ақысының мөлшері; жалдық мерзімі; жалға алынған мүліктің жөндеу шарт және қалпына келтіру бойынша тараптардың міндеттері; жол ақысын төлеудің және мүлікті қайтарудың тәртібі және басқа қарастырылады.\r\n\r\nНегізінен алғанда , жалға алу нысаны оның мәнін белгілейді, демек, жалға алу нысаны мен жал бойынша жасалған келісім-шарттың жағдайы есепке көрсетілетін операцияға да әсер етеді.\r\n\r\nЖалгерлік есеп №7-ші «Жалгерлік есеп» деп аталатын бухгалтерлік есептің стандартымен ұйымдастырып ретеледі және сонымен жол мерзіміне байланысты қаржылық және ағымдағы болып бөлінеді.\r\n\r\nЖал келісім-шарты қол қойылған күннен бастау алады.\r\n\r\nЖал мерзімі— көпке дейін өзгертуге жатпайтын кезеңімен ерекшеленеді және сол жалға алынған мүлік келісім-шартпен ресімделеді, сондай-ақ кез келген келесі кезеңге оның ақысы төленіп немесе төленбей-ақ ұзартылуы мүмкін.\r\n\r\nАғымдағы деп — қаржыландырылатын жалгерліктен басқа кез келген жалгерліктің түрін айтады. Ағымдағы жалгерлікте жалгерлік төлемі бүтін жалгерлік мерзімінің боцында жүйелі түрде әрбір есеп алушының мүлікті тек уақытша иемденуі деп түсіндіріледі. Жалға берілген негізгі құрал жалға берушінің бухгалтерлік есебіндегі 2400 «Негізгі құралдар» бөлімшесінің тиісілі субшоттарында, яғни негізгі құралдардың құрамында көрініс табады.\r\n\r\nАлынуға жататын жал ақысы келісілген келісім-шартқа сәйкес 1430-«Басқа да» шоттың дебетінде және 3280,705 (жалға субъектінің негізгі қызметі болса шоттарының кредитінде көрініс табады.\r\n\r\n7210 егер де негізгі құрал жалпы шаруашылық қажеттілігі үшін пайдаланылса 3210 шоттың кредитінде көрініс табады.\r\n\r\nҚаржыландырылатын жал өз мәні бойынша жалға алушының есебінен ұзақ мерзімге алынатын несиелеудің нысаны болып табылады.\r\n\r\n Қаржыландырылатын жал-мүлікке меншіктік құқымен байланысты, жалға берушінің алжасымен қоса, онымен байланысты болатын тәуелділіктің де үлкен бір бөлігін жалға алушы өз жауапкершілігіне алады.\r\n\r\nҚаржылық лизинг — бұл мүліктің толық құнын төлеп алатын мүліктің түрін жалға алу, онда уақытша пайдалануға берілген мүліктің мерзімі шамамен мүліктің амартизацияланатын және пайдаланатын мерзіміне жақын болады.\r\n\r\nЛизинг өз нысаны бойынша ішкі және халықаралық болып бөлуі мүмкін. Ішкі лизинг беруші де, лизинг алушы да және сатушы да ҚР-ның резиденті болып табылады. Халықаралық лизинг, негізінен ҚР-ның резиденттері емес тұлғалары жүзеге асырады.\r\n\r\n Жалға берушіде\r\n

Бұрын пайдалануда болған негізгі құралдарды жалға берген кезде

\r\n

\r\nДт 7410 Кт 2412-2416\r\n

Есептелген жалдау процентінің сомасына

\r\n

\r\nДт 2940 Кт 4420\r\n

Есепті кезең басталған кезде жалдық % кіріс ретінде есептен шығарылады Дт 4420 Кт 6110

\r\n

Жалгерден жалдау ақысы келіп түсті:

\r\n

\r\nа) амортизация бөлігінде\r\n\r\nДт 1010,1020,1050,1060. Кт 1430\r\n\r\nб) жалдық % бөлігінде\r\n\r\nДт 1010,1020,1050,1060 Кт1270\r\n\r\nЖалгердің есебінде мынандай бухгалтерлік жазбалар жасалады:\r\n\r\nЖалдау мерзімінің соңында негізгі құралдар өтемін төлеу былайша көрсетіледі: жалға берушінің шоты бойынша өтемін төлеп қайтарылмаса\r\n\r\nДт 2412-12116 Кт 3310\r\n\r\nЕгер негізгі құралдар жалдау мерзімі аяқталғанға дейін қайтарылса, онда:\r\n\r\nЕсептелген тозудың сомасына:\r\n\r\nДт 2421-2428/2 Кт2412-2416/2. \r\n\r\n Негізгі құралдарды есептен шығару.\r\n\r\nНегізгі құралдарды есептен шығарған кезде «Негізгі құралдардың есептен шығару актісі» толтырылады. Актіні субьектінің басшысы тағайындаған комиссия немесе соған уәкілетті адам екі дана етіп тағайындайды. Актінің 1-данасы бухгалтерияға беріледі,екіншісі негізгі құрал-жабдықтардың сақталуына жауапты тұлғада болады және ол есептен шығарғаннан кейін қалған қосалқы бөлшектерді, материалдарды, металл сынықтарын және басқаларын қоймаға өткізуге негіз болып табылады.\r\n\r\nЕсептен шығаруға жұмсалған, сондай-ақ жоюдан және үйлерді, ғимараттарды бұзғаннан, құрал-жабдықтарды бөлшектегеннен түскен материалдық құндылықтардың бағасы актінің «Объектіні есептен шығару нәтижелерінің есебі»деген бөлімінде қарастырылады. Жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісінің баланстық құнын тану мынадай жағдайда міндетті түрде тоқтатылуға тиіс,шығып қалғаннан кейін, не оны пайдаланудан немесе шығып қалуынан болашақ экономикалық пайдалар күтілмесе.\r\n Жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісін танудың тоқтатылуына байланысты туындайтын пайда немесе залал ондай объектіні тану тоқтатылған жағдайда міндетті түрде пайдаға немесе залалға қосылуға тиіс (егер 17 IAS кері жалдап сату кезінде өзгеше талап етпесе). Пайданы кіріс ретінде сыныптауға тиым салынады.\r\n\r\nЖылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісінің шығып қалуы әр түрлі жолдармен жасалуы мүмкін (мысалы, сату, қаржылық жалдау шартын жасау немесе сыйға тарту жолымен). Ондай активтің шығып қалған күнді анықтау үшін ұйым тауарлар сатудан түскен кірісті тануға арналған 18-«Табыс» IAS Халықаралық стандартының өлшемдерін қолданады. 17 IAS кері жалдап сату жолымен істен шығаруға қолданылады.\r\n\r\nЕгер, баяндалған тану принципіне сәйкес, ұйым жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісінің баланстық құнында осы объектінің бір бөлігін алмастыру құнын танитын болса, осы алмастырылатын бөлік бөлек амортизацияланған ба, жоқ па, соған қарамастан, ол алмастырылатын бөліктің баланстық құнын тануды тоқтатады. Егер ұйым активтің алмастырылған бөлігінің баланстық құнын анықтай алмайтын болса, ол алмастыру құнын оны сатып алған немесе салған кездегі алмастырылған бөлік құнының көрсеткіші ретінде пайдалануға құқылы.\r\n\r\nЖылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісін танудың тоқтатылуына байланысты туындаған пайда немесе залал, шығып қалудан болған таза түсімдер (егер ондайлар бар болса) мен осы объектінің баланстық құны арасындағы айырма ретінде міндетті түрде анықталуға тиіс.\r\n Жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісі шығып қалғаннан кейін алуға ыңғайласпа беру бастапқыда оның әділ құны бойынша көрсетіледі. Жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісі үшін ақы төлеуді кейінге қалдырған ретте алынған ыңғайласпа беру бастапқыда объектінің ақшалай қаражаттар баламасындағы бағамен көрсетіледі. Ыңғайласпа берудің атаулы сомасы мен ақшалай түрдегі баға баламасының арасындағы айырма, алуға өтемнің тиімді кірістілігі ескеріліп, 18 IAS Халықаралық стандартына сәйкес пайыздық кіріс ретінде танылады.\r\n\r\nНегізгі құралдарды есептен шығарудың қабылданған тәртібін бұзған жағдайда жою нәтижесінде алынған материалдық құндылықтарға жауапсыздықпен қарау анықталса,онда оған кінәлі лауазымды адамдар белгіленген тәртіпте жауапқа тартылады.\r\n\r\nБасы артық, пайдаланбайтын құрал — жабдықтарды, көлік -құралдарын, приборларды, құрал-саймандарды, мүлікті, жұмысқа пайдаланатын және өнім алатын малдарды заңды немесе жеке тұлғаларға сатуға болады.\r\n\r\nНегізгі құрал-жабдықтарды бір кәсіпорыннан екінші кәсіпорынға беру кезінде екі дана етіп акт жасалады.акт негізінде мүліктік түгендеу тізіміне негізгі құрал-жабдықтардың кәсіпорын балансынан шығарылғаны туралы белгі соғады.\r\n\r\nНегізгі құралдарды есептен шығару актісінің негізінді өндіріс құрал-жабдықтары есептен шығарылды:\r\n\r\n— обектінің пайдалану кезіндегі есептелген тозу сомасы\r\n\r\n Дт 2423 Кт 2413\r\n\r\n— объектінің баланстық құнына\r\n\r\n Дт 7410 Кт 2413\r\n\r\n \r\n\r\nШаруашылықты жүргізуші субьект қолданылып жүрген заңдарға сәйкес өзіне тиісті үйлер мен ғимараттарды, құрал — жабдықтарды, көлік құралдары мен құрал — саймандарды басқа субъектілерге беруге, айырбастауға, жалға бёруге, уақытша тегін пайдалануға беруге немесе заң актілері мен субьект жарғысында бұл іс — әрекеттер көзделмеген болса, оларды баланстан шығарып тастауына болады.\r\n\r\n Негізгі құрал — жабдықтардың есептен шығару табиғи және моралдық (сапалық) тозуына байланысты жою қажет болғанда, құрылыс жүргізгенде, кәсіпорындарда, цехтарда немесе басқа объектілерді техникалық жағынан қайта жарақтандырып, кеңейткенде, негізгі табыннан малдарды жарамсыз деп тапқанда, табиғи қиыншылықтар мен апаттардың нәтижесінде пайдаланудың қалыпты жағдайлары өзгергенде, баланстан тегін бергенде, сыйлағанда, шаруашылық аралық және басқа кәсіпорындарға, қоғамдық ұйымдарға бергенде сатқанда, өткізгенде және айырбастағанда жүзеге асады.\r\n\r\nЖою толық және ішінара объектіні қайта жабдықтау және жаңалау кезінде болады. Субъектінің балансынан жою тәртібіне сәйкес пайдалану мерзімі біткен, табиғат зіл — заласы мен апаттардың нәтижесінде өзінің өндірістік мәнін жойған, қайта қалыпқа келтіру экономикалық жағынан тиімсіз немесе мүмкін болмаған жағдайда жөне оларды іске асыруға немесе басқа шаруашылық жүргізуші субъектіге беруте болмайтын тозығы жеткен ғимараттар, құрылыстар, құрал — жабдықтар, сондай — ақ басқа да тозығы жеткен мүліктер шығарылып тасталынады.\r\n\r\nНегізгі құралдардың синтетикалық есебі бухгалтерияда, шаруашылық мүліктің бір типті заттарынан, құрал — сайманнан және бірдей өндірістік немесе шаруашылық жұмыстарға арналған, техникалық сипаттамасын топтап көрсетеді.\r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n2.3. Негізгі құралдардың бағалау, қайта бағалау және түгендеу есебі\r\n\r\n \r\n\r\nҚызмет көрсету мерзімі мен күйіне байланысты негізгі қорды бағалаудың келесі түрлері кездеседі:\r\n

толық бастапқы құны, яғни жаңа құрал — жабдықтың өндіріс жағдайында жасалынған, және іске асырылған құны.

\r\n

толық қайтадан қалпына келтіру құны, яғни өндірістің қазіргі заманғы жағдайындағы негізгі қорлардың әрбір түрін қалпына келтіру құны.

\r\n

тозуды алып тастағандағы бастапқы құны.

\r\n

тозуды алып тастағандағы қайтадан қалпына келтіру құны.

\r\n

\r\nҰйымның операцияларында оларды пайдалану мазмұны мен сипаты бойынша бірдей активтер тобы жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар тобы деп аталады. Төменде жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтардың жекелеген топтарына мысалдар келтірілген: жер учаскелері;жер учаскелері және ғимараттар; машиналар мен жабдықтар; су кемелері; әуе кемелері; автокөлік құралдары; жиһаз және инженерлік жабдықтың салынатын элементтері; және кеңсе жабдығы. Объектілерді жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтардың бір тобының ішінде қайта бағалау активтерді таңдап қайта бағалауды, сондай-ақ қаржы есептілігіне шығындар мен әр күнгі құндардың қосындысы болып табылатын сомалардың қаржы есептілігіне енуін болғызбау мақсатымен бір мезгілде жүргізіледі. Алайда, егер қайта бағалау қысқа уақыт ішінде жүргізілетін болса, және нәтижелер ұдайы жаңартылып отыратын болса, активтер тобы сырғымалы кесте бойынша қайта бағалануы мүмкін.\r\n Егер активтің баланстық құны қайта бағалау нәтижесінде ұлғаятын болса, осы ұлғаю «қайта бағалаудан болған өсім» деген тақырыппен капиталдың өзінде көрсетілуге тиіс. Алайда бұл ұлғаю пайдада немесе залалда бұрын пайдада немесе залалда танылған сол активті қайта бағалаудан залалды реверстейтін дәрежеде танылуға тиіс.\r\n\r\nЕгер активтің баланстық құны қайта бағалау нәтижесінде кемитін болса, бұл кему пайдада немесе залалда танылуға тиіс. Алайда, қайта бағалаудан болған кему тап сол активке қатысты қайта бағалаудан болған өсімде кез келген кредиттік сальдо болған жағдайда «қайта бағалаудан болған өсім» деген тақырыппен тікелей капиталға дебеттелуге тиіс.\r\n\r\nАктивті тану тоқтатылған жағдайда жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісіне қатысты капиталға енгізілген, оны қайта бағалаудан болған өсім тікелей бөлінбеген пайдаға аударылуы мүмкін. Актив пайдаланудан шығарылған немесе істен шығып қалған кезде барлық өсім толық көлемінде аудару мәні болуы мүмкін. Алайда, егер активті ұйым пайдаланатын болса, қайта бағалаудан болған өсімнің бір бөлігі ғана аударылуы мүмкін. Ондай жағдайда аударылған өсім сомасы активтің қайта бағаланған баланстық құны негізінде есептелген амортизация сомасы мен оның бастапқы құны негізінде есептелген амортизация сомасының арасындағы айырманы құрайды. Қайта бағалаудан бөлінбеген пайдаға өсімді аудару пайда немесе залал арқылы жүргізілмейді.\r\n Негізгі қордың толық бастапқы құны тасымалдау мен монтажға жасалған шығындарды қосқандағы әрбір түрін сату немесе иемдену процесінде төленген нақты сомамен анықталады. Оған пайдалану процесінде еңбек құралдарының кеңейтілуі мен жаңартылу шығындары кіреді. Егер негізгі құралдар қаржы төлемін кейін төлеу арқылы немесе несиеге алынса, онда бастапқы құнға жабдықталуға төленетін пайыз сомасы да кіреді. Толық бастапқы құн бойынша негізгі қор кәсіпорының негізгі іс-әрекетінің балансына жатқызылады. Оның шамасы негізгі қордың кезекті қайта бағалау сәтіне дейін өзгермейді. Бағалаудың бұл түрі меншікке салынатын салықтың шамасына және амортизациялық төлемдерді анықтауға қолданылады.\r\n\r\n Еңбек құралдарын жасауға және иеленуге кететін шығындар әр түрлі уақыттарды жүзеге асырылады және бұл өздерінің тұтыну қасиеттеріне байланысты зерзаттардың бастапқы құнын түрлендіруге әкеледі.Толық бастапқы құн бойынша ескерілген негізгі қорды сатып алу бағасы инфляция кезінде уақыт өткен сайын өзгеріп отыратын ағымдағы бағамен сәйкес теңестіріледі. Бұл негізгі қордың динамикасын, өндірісін зерттеуді қиындатады, негізгі қорлардың өнім көлеміне немесе алынған табысқа қатысты алынған көрсеткіштерді сәйкессіздендіреді.\r\n\r\n Осылайша, бастапқы құнның бағалар тұрғысынан сәйкессіздігі, бағалаудың бұл түрін негізгі қорлардың көлемдерін салыстыруға жарамсыз етеді.\r\n\r\n Толық қалпына келтіру құны бағалауды қайта орындау процесінде негізгі қорларды жаңа түрде қайта өндіруге қажетті шығындарын анықтайды. Бұл жағдайда амортизация сомасын анықтау амортизациялық төлемдердің мөлшерін дәл анықтау, негізгі қорлардың көлемдерін және динамкасын зерттеу барысында барлық кәсіпорындарды тұтас экономикалық жағдай жасауға мүмкіншілік беретін бағалардың сәйкессіздігі жойылады.\r\n\r\n Қалпына келтіру құны негізгі қордың іс-әрекетке келу уақытындағы бастапқы құнымен сәйкес келеді. Бұдан әрі бастапқы және қалпына келтіру құндарының айырмашылықтары негізгі қордың және элементтердің өзгеруіне байланысты болады. Әдетте іс-әрекетке келумен негізі қорды қалпына келтіру құнының алшақтығы неғұрлым айқын болған сайын, олардың баға шамаларының айырмашылығы да соғұрлым көп болады.\r\n\r\n Тозуды алып тастағандағы бастапқы құн дәл сол кезеңде пайда болған тозудың сомасын алып тастағандағы толық бастапқы құнға сәйкес келеді, яғни негізгі қордың қызмет ету процесінде өнімге аударылған құнының бөлігіне тең. Ол қалдық құны деп аталады, оны анықтауға қажетті тозудың сомасы бухгалтерлік баланстың пассивінде көрсетіледі, негізгі қордың қалдық құны жылдық есепке енгізіледі.\r\n\r\nНегізгі құралдарды қайта бағалау №16 ХҚЕС сәйкес, негізгі құралдардың бастапқа құнын белгілі бір күнге әрекет етіп тұрған бағасымен сәйкес келтіру үшін объектілерге қайта бағалау жүргізіледі,содан соң ол есепте және есеп беруде көрініс табады.Оның барысында негізгі құрал-жабдықтардың нақты бары және құрылымы, олардың нақты қалпына келтіру құны мен тозу дәрежесі туралы дәл де толық мәлімет алынады. Негізгі құралдарды қайта бағалау кәсіпорынға өнімнің өзіндік құнын, рентабельділігін анықтаудың экономикалық тиімді жағдайларын тудырады, сондай-ақ нарықтық қатынастар жағдайында ете маңызды болып табылады. Негізгі құрал-жабдықтарды қайта бағалау техникалық прогрестің дамуын есепке ала отырып амортизация нормаларын нақтылауға негіз бола алады, қазіргі заманғы ұдайы өндірісті жетілдіруде қажетті жағдайларды жасап, негізгі құрал-жабдықтарды сақтау мен тиімді пайдалануға жол ашады.\r\n\r\nИнфляция (ақшаның құнсыздануы) жағдайында негізгі құралдарды қайта бағалау негізгі құрал-жабдықтарды бағалауды реттеу мақсатын және де өнімнің, жұмыстың және қызметтің өзіндік құнындағы амортизация үлесін реттеуді көздейді.\r\n\r\nНегізгі құрал-жабдықтарды қайта бағалауды өткізу үшін мүліктік түгелдеудегідей комиссия құрылады. Негізгі құралдарды қайта бағалауды өткізердің алдында мүліктік түгелдеу жүреді. Негізгі құраларды қайта бағалауда олардың бастапқы (ағымдағы) құны негізгі мәлімет болып табылады. Қайта бағалау меншік түріне, қызметіне және жұмыс істеу жүйесіне қарамастан барлық кәсіпорындарда жылына бір рет негізгі құралдардың жыл басындағы күйі бойынша жүргізіледі. Қайта бағалау өз меншігінде және ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құрал-жабдықтарға жүргізіледі. Сондай-ақ әлі орнатылмаған, қоймадагы құрал-жабдық, бітпеген күрделі құрылыс та қайта бағаланады. Қайта бағалау өнеркәсіптік өнімді шығарушы кәсіпорындардың көтерме бағасына белгіленген салалық индекстер бойынша негізгі құралдардың құнын өсіру коэффиценттері бойынша жүргізіледі. Қазақстан Республикасы үкіметінің тапсыруы бойынша коэффиценттерді Статистика Агенттігі тағайындайды.\r\n\r\nНегізгі құралдарды түгендеу.\r\n\r\nБухгалтерлік есеп пен есеп берудің деректерінің дұрыстығын қамтамасыз ету мақсатында шаруашылық субъектісі жылына кем дегенде бір рет мүліктермен қаржылық міндеттемелерге түгендеу жүргізеді.\r\n\r\nБухгалтерлік есептің 24 «Бухгалтерлік қызметтің жұмысын ұйымдастыру» деп аталатын стандартқа сәйкес әрбір шаруашылық жүргізуші субъект өз бетінше жүйелі түрде түгендеу жұмысын жүргізіп отыруды көздейді.\r\n\r\nНегізгі құралдар түгендеудің негізгі міндеті болып табылатындар:\r\n

Есепте тіркелмегенобъектілерді қоса алғанда, негізгі құралдар нақты қолда барын анықтау;

\r\n

Нақты қолда барын бухгалтерлік есеп деректерімен салыстыру арқылы негізгі құралдар сақталуын бақылау;

\r\n

Жиынтығы бұзылған және куйреудің,тозудың және басқа себептердің салдарынан бұдан әрі пайдалануға жарамсызнегізгі құралдар объектілерін анықтау;

\r\n

Машиналарды,механнизмдерді,жабдықтарды,көлік құралдарын және негізгі құралдар басқа объектілерін ұстау және пайдалану тәртіптерін сақтауды тексеру;

\r\n

\r\nТүгендеуді:\r\n

Жылдық бухгалтерлік есептемені жасамас бұрын,бірақ есепті жылдың бірінші қарашасынан кешіктерместен,

\r\n

Кәсіпорын мүлкін жалға бергенде,өтемін төлеп алғанда, сатқанда, сондай-ақ шаруашылық субъектісі жүргізген кезде түгендейді;

\r\n

\r\nНегізгі құралдарды мүліктік түгендеу жылдық қаржылық есеп беру мен баланстарды жасау алдында,жылына ең аз дегенде 1рет қараша айында жүргізеді. Үйлерді, ғимараттарды және басқа жылжымайтын объектілерді 3 жылда 1 рет; өнім беретін және жұмысқа пайдаланатын малды тоқсан сайын және жылдық есепті жасау алдында (есепті жылдың 31 желтоқсанында) түгендеу жүргізіледі.\r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n

Есептеу бөлімі. Шоғырландырылған қаржылық есеп жасау

\r\n

\r\n \r\n\r\n«КазТрансОйл» АҚ тобының ҚЕХС-ға сәйкес әзірленген\r\n\r\n2008 жылдың аралығындағы пайда мен залал туралы біріктірілген есеп беруі\r\n

\r\n

\r\n\r\nКӨРСЕТКІШТЕРДІҢ АТАУЫ	\r\n\r\nНК	\r\n\r\nЕК	Түзетуге дейін	Түзетуден кейін
1			4	5
1.Өнімді сату мен қызмет ұсынудан түскен табыс	75 222 520	64 421 060	75 222 520 + 64 421060	391 648 580
\r\n \r\n Топ ішіндегі өнімді сату мен қызмет ұсынудан түскен табыс \r\n \r\n		60 000
3.Жалпы табыс	75 222 520	64 481 060		139 648 580
\r\n \r\n Сатылған өнім мен ұсынылған қызметтердің өзіндік құны \r\n \r\n	40 224 597	38 292 831	40 224 597 + 38 292 831	78 517 428
\r\n \r\n Топ ішіндегі сатылған өнім мен ұсынылған қызметтердің өзіндік құны \r\n \r\n		50 000
\r\n \r\n Жалпы табыс \r\n \r\n	34 997 923	26 112 8229		61 131 152
\r\n \r\n Кезең шығындары \r\n \r\n	668 957	809 308	668 957 + 809 308	1 478 265
\r\n \r\n Салық салуға дейінгі пайда (залал) \r\n \r\n	34 328 966	25 318 921	34 328 966+25 318 921	32 969 256
\r\n \r\n Корпоративтік табыс салығы бойынша шығындар \r\n \r\n	68 657	50 637		65 938
10.Салық салуға кейін пайда (залал)	34 260 309	2 526 884		32 903 318

\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n

\r\n

\r\n\r\nКӨРСЕТКІШТЕРДІҢ АТАУЫ	\r\n\r\nНК	\r\n\r\nЕК	Түзету жазбалары		Түзетуден кейін
1	2	3	ДТ	КТ	5
1.Өнімді сату мен қызмет ұсынудан түскен табыс	75 222 520	64 421 060			139 648 580
\r\n \r\n Топ ішіндегі өнімді сату мен қызмет ұсынудан түскен табыс \r\n \r\n		60 000	60 000
3.Жалпы табыс	75 222 520	64 481 060			139 648 580
\r\n \r\n Сатылған өнім мен ұсынылған қызметтердің өзіндік құны \r\n \r\n	40 224 597	38 292 831			78 517 428
\r\n \r\n Топ ішіндегі сатылған өнім мен ұсынылған қызметтердің өзіндік құны \r\n \r\n		50 000		50 000
\r\n \r\n Жалпы табыс \r\n \r\n	34 997 923	26 112 8229			61 131 152
\r\n \r\n Кезең шығындары \r\n \r\n	668 957	809 308			1 478 265
\r\n \r\n Салық салуға дейінгі пайда (залал) \r\n \r\n	34 328 966	25 318 921			32 969 256
\r\n \r\n Корпоративтік табыс салығы бойынша шығындар \r\n \r\n	68 657	50 637			65 938
10.Салық салуға кейін пайда (залал)	34 260 309	2 526 884			32 903 318

\r\n \r\n\r\nЕсептеу жолдары:\r\n

Сатылған өнім мен ұсынылған қызметтердің өзіндік құны жалпы табысы = өнімді сату мен қызмет ұсынудан түскен табыс жалпы табысы — Сатылған өнім мен ұсынылған қызметтердің өзіндік құны \r\n негізгі компания

\r\n

\r\nНегізгі компания:\r\n\r\n75 222 520- 40 224 597 = 34 997 923\r\n\r\nЕншілес компания:\r\n\r\n64 421 060 – (38292631+ 50 000) = 260 782 29\r\n\r\nТүзетуден кейін:\r\n\r\n 139 648 580 – 78 517 428 = 61 131 152\r\n

Салық салуға дейінгі пайда (залал) = Сатылған өнім мен ұсынылған қызметтердің өзіндік құны жалпы табысы — Кезең шығындары

\r\n

\r\nНегізгі компания:\r\n\r\n 34 997 923 – 668 957 = 34 328 966\r\n\r\nЕншілес компания:\r\n\r\n 26 128 229 -809 308 = 25 318 921\r\n\r\nТүзетуден кейін:\r\n\r\n33 730 872 — 761 616 = 32 969 256\r\n

Корпоративтік табыс салығы бойынша шығындар = Салық салуға дейінгі пайда (залал) * 20%

\r\n

\r\nНегізгі компания:\r\n\r\n 34 328 966 * 20% = 68 657\r\n\r\n Еншілес компания:\r\n\r\n 25 318 921 * 20% =50 637\r\n\r\nТүзетуден кейін:\r\n\r\n32 969 256 * 20% = 65 938\r\n

Салық салуға кейін пайда (залал) = Салық салуға дейінгі пайда (залал) — Корпоративтік табыс салығы бойынша шығындар

\r\n

\r\nНегізгі компания:\r\n\r\n34 328 966- 68 657 = 34 260 309\r\n\r\nЕншілес компания:\r\n\r\n318 921- 50637= 25 268 284\r\n\r\nТүзетуден кейін:\r\n\r\n 32 969 256 -65938 = 32 903 31\r\n\r\n \r\n\r\n«КазТрансОйл» АҚ тобының ҚЕХС-ға сәйкес әзірленген\r\n\r\n2008 жылға қатысты біріктірілген\r\n\r\nБУХГАЛТЕРЛІК БАЛАНСЫ\r\n\r\n \r\n

\r\n

АКТИВТЕР	НК	ЕК	Түзетілгенге дейін	Түзетілгеннен кейін
І. ҚЫСҚАМЕЗІМДІ АКТИВТЕР:
Ақшалай қаражаттар	22 573 424	14 409 368	22 573 424 + 14 409368	36 982 792
Қысқамерзімді қаржылық инвестициялар	2 869 086	33 878 600	2 8690862 \r\n\r\n + 33 878 600	36 747 686
Қысқамерзімді дебиторлық берешек	1 045 665	3 791 437	1 045 665 + 3 791437	48 371 02
Қорлар	3 265 760	6 320 884	3 265 760 + 6 320 884	9 586 644
Топ ішіндегі қорлар	10 222 410	8 236 850	10 222 410 + 8 236 850	18 459 260
Ағымдағы салықтық активтер	4 738 283	233 145	4 738 283 + 233 145	4 971 428
Өзге түрдег қысқамерзімді активтер	4 602 532	4 761 471	4 602 532 + 4761 471	9 364 003
Қысқамерзімді активтердің жиыны	49 317 160	71 631 755		120 948 915
ІІ. ҰЗАҚМЕРЗІМДІ АКТИВТЕР
Ұзақмерзімді дебиторлық берешек	99 920	2 799 920	99 920 + 2 799 920	2 899 840
Үлестік қатысу әдісімен есепке алынып отыратын инвестициялар	3 656 562	6 169 748	3 656 562 + 6 169 748	9 826 310
Негізгі құралдар		1 440 671		1 440 671
Материалдық емес активтер		45 049 585		45 049 585
Өзге түрдегі ұзақмерзімді активтер	209 435 532	158 932 271	209 435 532 + 158 932 271	368 367 794
Ұзақмерзімді активтердің жиыны	225 494 585	214 392 795	225 494 585 + 214 392 795	3 844 426 856
Баланс (100-жол + 200-жол)	274 811 745	286 024 550		560 836 293
МІНДЕТТЕМЕЛЕР МЕН КАПИТАЛ
ІІІ.ҚЫСҚАМЕЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕР
Қысқамерзімді қаржылық міндеттемелер	2 449 276	23 232 245	2 449 276 + 23 232 245	25 681 521
Салықтар бойынша міндеттемелер	1 205 903	561 922	1 205 903 + 561 922	1 767 825
Топ ішіндегі бойынша міндеттемелер	256 148	90 353	256 148 + 90 353	346 501
Қысқамерзімді несиегерлік берешек	7 673 838	8 505 904	7 673 838 + 8 505 904	16 179 742
Қысқамерзімді бағалау міндеттемелері	1 667 194	2 333 048	1 667 194 + 2 333 048	4 000 242
Өзге түрдегі қысқамерзімді міндеттемелер	13 999 116	12 589 393	13 999 116 + 12 589 393	26 588 509
Қысқамерзімді міндеттемелердің жиыны	27 251 475	47 312 865		74 564 340
ІV. ҰЗАҚМЕРЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕР
Ұзақмерзімді қаржылық міндеттемелер	48 984 283	52 660 901	48 984 283 + 52 660 901	101 645 184
Ұзақмерзімді несиегерлік берешек	427 728	11 017 903	427 728 + 11 017 903	11 445 631
Ұзақмерзімді баға беру міндеттемелері	14 477 507	230 695	14 477 507 + 230 695	14 708 202
Ұзақмерзімді міндеттемелердің жиыны	63 889 518	63 909 499		127 799 017
\r\n \r\n КАПИТАЛ \r\n \r\n
Капитал	32 916 055	32 916 055	32 916 055 + 32 916 055	65 832 110
Резервтер	75 560 190	78 330 506	75 560 190 + 78 330 506	154 390 696
Үлестірілмеген пайда (өтелмеген залал)	75 194 507	63 055 625	75 194 507 + 63 055 625	138 250 132
Азшылықтың үлесі
КАПИТАЛДЫҢ ЖИЫНЫ	183 670 752	174 802 186		358 472 938
Баланс (300-жол + 400-жол + 500-жол)	274 811 745	286 024 550		560 836 295

\r\n \r\n\r\n \r\n\r\nНегізгі компания мен еншілес компаниялардың алынып тасталған түзету жазбалары\r\n

\r\n

АКТИВТЕР	НК	ЕК	Түзету жазбалары		Түзетілгеннен кейін
АКТИВТЕР	НК	ЕК	ДТ	КТ	Түзетілгеннен кейін
І.ҚЫСҚАМЕЗІМДІ АКТИВТЕР:
Ақшалай қаражаттар	22 573 424	14 409 368			36 982 792
Қысқамерзімді қаржылық инвестициялар	2 869 086	33 878 600			36 747 686
Қысқамерзімді дебиторлық берешек	1 045 665	3 791 437			4 837 102
Қорлар	3 265 760	6 320 884			9 586 644
Топ ішіндегі қорлар				60 000 000
Ағымдағы салықтық активтер	4 738 283	233 145			4 971 428
Өзге түрдег қысқамерзімді активтер	4 602 532	4 761 471			9 364 003
Қысқамерзімді активтердің жиыны	49 317 160	71 631 755			120 948 915
ІІ. ҰЗАҚМЕРЗІМДІ АКТИВТЕР
Ұзақмерзімді дебиторлық берешек	99 920	2 799 920			2 899 840
Үлестік қатысу әдісімен есепке алынып отыратын инвестициялар	3 656 562	6 169 748			9 826 310
Негізгі құралдар		1 440 671			1 440 671
Материалдық емес активтер	45 049 595				45 049 595
Өзге түрдегі ұзақмерзімді активтер	209 435 523	158 932 271			368 367 794
Ұзақмерзімді активтердің жиыны	225 494 585	214 392 795			3 844 426 856
Баланс (100-жол + 200-жол)	274 811 745	286 024 550			560 836 295
МІНДЕТТЕМЕЛЕР МЕН КАПИТАЛ
ІІІ. ҚЫСҚАМЕЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕР
Қысқамерзімді қаржылық міндеттемелер	2 449 276	23 232 245			25 681 521
Салықтар бойынша міндеттемелер	1 205 903	561 922			1 767 825
Топ ішіндегі бойынша міндеттемелер	256 148	90 353			346 501
Қысқамерзімді несиегерлік берешек	7 673 838	8 505 904			16 179 742
Қысқамерзімді бағалау міндеттемелері	1 667194	2 333 048			4 000 242
Өзге түрдегі қысқамерзімді міндеттемелер	13 999 116	12 589 393			26 588 509
Қысқамерзімді міндеттемелердің жиыны	27 251 475	47 312 865			74 564 340
ІV.ҰЗАҚМЕРЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕР
Ұзақмерзімді қаржылық міндеттемелер	48 984 283	52 660 901			101 645 184
Ұзақмерзімді несиегерлік берешек	427 728	11 017 903			11 445 631
Ұзақмерзімді баға беру міндеттемелері	14 477 507	230 695			14 708 202
Ұзақ мерзімді міндеттемелердің жиыны	63 889 518	63 909 499			127 799 017
\r\n \r\n КАПИТАЛ \r\n \r\n
Капитал	32 916 055	32 916 055			65 832 110
Резервтер	75 560 190	78 830 506			154 390 696
Үлестірілмеген пайда	75 194 507	63 055 025			138 250 132
Азшылықтың үлесі
КАПИТАЛДЫҢ ЖИЫНЫ	183 670 752	174 802 186			358 472 938
Баланс (300-жол + 400-жол + 500-жол)	274 811 745	286 024 550			560 836 295

\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\nҚорытынды\r\n\r\nСонымен қорыта айтатын болсақ, субъектідегі негізгі құралдар есебі ХҚЕС 16-шы «Негізгі құралдар» стандартына сәйкес ұйымдастырылады. Бұл стандарт меншік, шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқығымен субъектіге қарайтын негізгі құралдар есебінің әдістемесін айқындайды.\r\n\r\nАктивті амортизациялау, ол пайдалану үшін қол жететіндей болған кезде, яғни актив орналасқан жер мен оның жай-күйі ұйым басшылығының ниетіне сәйкес оны пайдалануды қамтамасыз ететін кезде басталады. Активті амортизациялау мына екі күннің ертерегі бойынша тоқтатылады: 5 IFRS сәйкес активті сату үшін арналған ретінде жіктеу (немесе оны сату үшін арналған деп жіктелген шығу тобына енгізу) күні және аталған активті тану тоқтатылған күн.\r\n\r\nНегізгі құралдар олар ұзақ уақыт жұмыс істейтін материалдық — заттық құндылықтар ғимараттар, өткізгіш тетіктер машиналар, жабдықтар көлік құралдары, құрал — саймандар, өндірістік және шаруашылық мүлкі, жұмысқа пайдаланылатын жөне өнім беретін мал және басқалар. Шаруашылық қызметте пайдалануға арналған негізгі құралдарды. Қайта caтyға немесе ақшаға айналдыруға болмайды. Ақшалай бағаланған негізгі қорлар негізгі құралдар деп аталады. Олар бухгалтерлік есепте осы бағамен көрінеді және субьект балансында көрініс табады. Негізгі құралдар ұзақ уақыт бойы, көптеген өндіріс циклы барысында пайдаланылады, олар бірте — бірте тозады және өзінің қасиеті мен түрін сақтай отырып, өз құнын бірте — бірте жаңадан өндірілген өнімге аударады\r\n\r\n Негізгі құралдар көптеген құралдар бойына пайдаланатын қасиетімен нысаның сақтай отырып, жанама түрде тозады. Өзінің жолдан жасалған өнімге біртіндеп көшіреді\r\n\r\n Айналым құралдары бір ғана өндірістік процесте тұтынылады. өзінің құның жаңадан жасалған өнімге толықтай көшіріледі. Негізгі құралдар ғылыми негізделген жіктемесі алға қойған мақсатқа жету үшін маңызды шарт болып табылады\r\n\r\n Еңбек заттары адам еңбек процесіеде еңбек құралдарының көмегімен әсер ететін заттар. Олар бір рет қана қатысады, толығымен тұтынылады және өзідернің құнын өнім құнына көшіредіБосалқы бөлшектер немесе сервистік қызмет көрсету әдетте босалқылар ретінде ескеріледі және пайдада немесе залалда оның пайдаланылуына қарай танылады. Алайда, ірі босалқы бөлшектер және резервтік жабдық, егер ұйым оларды бір кезеңнен астам мерзім ішінде пайдалануды ұйғарса, жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар ретінде сыныпталады. Осы Стандарт тану бірлігін, яғни жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісі нені құрайтынына ұйғарым жасамайды. Осыған байланысты ұйымдағы нақты міндеттемелерді тану өлшемдерін қолдану білікті пайымдауды талап етеді. Кейбір жағдайларда жекелеген шағын объектілерді, мысалы, үлгілерді, құралдарды және мөртаңбаларды біріктіріп, осы өлшемдерді олардың жалпы құнына қолдануға болады. Осы тану принципіне сәйкес ұйым жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар бойынша өзінің барлық шығындарын оларды шеккен кезде бағалайды. Бұл шығындар жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісін сатып алуға немесе салуға байланысты шеккен шығындарды, сондай-ақ кейіннен үстелумен, ішінара алмастырумен немесе осындай объектіге қызмет көрсетумен шеккен шығындарды қамтиды.\r\n Бастапқы шығындар жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісі қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін немесе қоршаған ортаны қорғау мақсаттарында сатып алынуы мүмкін. Осындай жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтарды сатып алу қолда бар нақты жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісін пайдаланудан алынатын болашақ экономикалық пайдалардың ұлғаюына тікелей байланысты болмаса да, ұйымға тиесілі басқа активтерді пайдаланудан алынатын болашақ экономикалық пайдаларды ұйымның алуы үшін қажет болуы мүмкін. жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтардың осындай активтері активтер ретінде танылуы мүмкін, өйткені, егер осы объектілер сатып алынбаған болса, алынуы мүмкін болатындардан тыс тиісті активтерден ұйымның болашақ экономикалық пайдалар алуын қамтамасыз етеді.\r\n\r\n \r\n\r\nПайдаланылған әдебиеттер\r\n\r\n \r\n

Радостовец В.В., Ғабдуллин Т.Ғ., Шмидт О.И. «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп» — Алматы: Қазақстан – аудит орталығы, 2002ж – 656 бет.

\r\n

Қ.К. Кеулімжаев, З.Н. Әжібаев, Н.А. Құдайбергенов, А.Ә. Жантаев. «Қаржылық есеп» оқу құралы – Алматы: Экономика, 2001. – 330 бет.

\r\n

Баймұханова С.Б., Балапанова Ә.Ж. «Бухгалтерлік есеп» Оқу құралы – Алматы, Қазақ университеті, 2001ж -279 бет.

\r\n

«Аудит және бухгалтерлік есеп» Оқу құралы – Алматы: Қазақ университеті 2000ж – 167 бет

\r\n

К.Ш. Дүйсембаев., Баймұханова С.Б. «Бухгалтерлік есеп» Алматы: ИздатМаркет, 2005ж-312 бет,.

\r\n

Баймуханова С.Б. «Бухгалтерский учет хозяйствующих субъектов». – Алматы: Ценные бумаги, 2002г.

\r\n

Көкенов Ү.Ж., Көкенова Ф.Ү., «Кәсіпорындардың бухгалтерлік есебі» — Алматы, «Демеу», 1992-320 бет

\r\n

Е.Т. Төлегенов, В.К. Радостовец, Л.Г. Продан, Қ.К. Кеулімжаев. «Ауылшаруашылық кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп»: Оқулық– Алматы; Қайнар, 1994 – 352 бет

\r\n

Қ.К. Кеулімжаев., Н.А. Құдайбергенов «Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері» оқулық Алматы: Экономика, 2006 — 384 бет

\r\n

Ф.Г. Назарова «Бухгалтерлік есеп принциптері» — Алматы, 2006 жыл.

\r\n

Салық кодексі 2007 жыл § 3. Тіркелген активтер бойынша шегерімдер

\r\n

Қазақстан Республикасы бухгалтерлік есеп стандарты №16 2009 жыл– Бюллетень бухгалтерлік баспасы.

\r\n

А. А. Ашимова., «Қаржылық есеп 1»: оқу құралы. – Алматы, 2007 жыл – 70 бет.

\r\n

\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\nҚосымшалар\r\n\r\nҚазақстан Республикасы\r\n\r\nҚаржы министрінің 2006 жылдың 31 желтоқсанға қосымша\r\n\r\n \r\n\r\n«КазТрансОйл» АҚ тобының ҚЕХС-ға сәйкес әзірленген\r\n\r\n2008 жылдың аралығындағы пайда мен залал туралы біріктірілген есеп беруі\r\n

\r\n

\r\n\r\nКӨРСЕТКІШТЕРДІҢ АТАУЫ	Жолдар коды	Түзетуден кейін
1	2	5
Өнімді сату мен қызмет ұсынудан түскен табыс	010	139 648 580
Топ ішіндегі өнімді сату мен қызмет ұсынудан түскен табыс	020
Жалпы табыс	030	139 648 580
Сатылған өнім мен ұсынылған қызметтердің өзіндік құны\r\n\r\n	040	78 517 428
Топ ішіндегі сатылған өнім мен ұсынылған қызметтердің өзіндік құны\r\n\r\n	050
Жалпы табыс	060	61 131 152
Кезең шығындары	070	1 478 265
Салық салуға дейінгі пайда (залал)	080	32 969 256
Корпоративтік табыс салығы бойынша шығындар	090	65 938
Салық салуға кейін пайда (залал)	100	32 903 318
Кезең ішіндегі жиынтық пайда (жиынтық залал)	110	30 092 541

\r\n \r\n\r\nҚазақстан Республикасы\r\n\r\nҚаржы министрінің 2006 жылдың 31 желтоқсанға қосымша\r\n\r\n \r\n\r\n«КазТрансОйл» АҚ тобының ҚЕХС-ға сәйкес әзірленген\r\n\r\n2008 жылға қатысты негізгі кәсіпорын\r\n\r\nБУХГАЛТЕРЛІК БАЛАНСЫ\r\n

\r\n

АКТИВТЕР	Жолдар коды	Есептік кезең ішіндегі
АКТИВТЕР	Жолдар коды	Есептік кезең ішіндегі	І.ҚЫСҚАМЕЗІМДІ АКТИВТЕР:
Ақшалай қаражаттар	010	22 573 424
Қысқамерзімді қаржылық инвестициялар	011	2 869 086
Қысқамерзімді дебиторлық берешек	012	1 045 665
Қорлар	013	3 265 760
Топ ішіндегі қорлар	014	10 222 410
Ағымдағы салықтық активтер	015	4 738 283
Өзге түрдег қысқамерзімді активтер	016	4 602 532
Қысқамерзімді активтердің жиыны	100	49 317 160
ІІ. ҰЗАҚМЕРЗІМДІ АКТИВТЕР
Ұзақмерзімді дебиторлық берешек	020	99 920
Үлестік қатысу әдісімен есепке алынып отыратын инвестициялар	021	3 656 562
Негізгі құралдар	022
Материалдық емес активтер	023
Өзге түрдегі ұзақмерзімді активтер	024	209 435 532
Ұзақмерзімді активтердің жиыны	200	225 494 585
Баланс (100-жол + 200-жол)		274 811 745
МІНДЕТТЕМЕЛЕР МЕН КАПИТАЛ
ІІІ. ҚЫСҚАМЕЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕР	030
Қысқамерзімді қаржылық міндеттемелер	031	2 449 276
Салықтар бойынша міндеттемелер	032	1 205 903
Топ ішіндегі бойынша міндеттемелер	033	256 148
Қысқамерзімді несиегерлік берешек	034	7 673 838
Қысқамерзімді бағалау міндеттемелері	035	1 667 194
Өзге түрдегі қысқамерзімді міндеттемелер	036	13 999 116
Қысқамерзімді міндеттемелердің жиыны	300	27 251 475
ІV.ҰЗАҚМЕРЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕР
Ұзақмерзімді қаржылық міндеттемелер	040	48 984 283
Ұзақмерзімді несиегерлік берешек	041	427 728
Ұзақмерзімді баға беру міндеттемелері	042	14 477 507
Ұзақ мерзімді міндеттемелердің жиыны	400	63 889 518
\r\n \r\n КАПИТАЛ \r\n \r\n
Капитал	050	32 916 055
Резервтер	051	75 560 190
Үлестірілмеген пайда	052	75 194 507
Азшылықтың үлесі	053
КАПИТАЛДЫҢ ЖИЫНЫ	500	183 670 752
Баланс (300-жол + 400-жол + 500-жол)		274 811 745

\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\n \r\n\r\nҚазақстан Республикасы\r\n\r\nҚаржы министрінің 2006 жылдың 31 желтоқсанға қосымша\r\n\r\n \r\n\r\n«КазТрансОйл» АҚ тобының ҚЕХС-ға сәйкес әзірленген\r\n\r\n2008 жылға қатысты еншілес кәсіпорын\r\n\r\nБУХГАЛТЕРЛІК БАЛАНСЫ\r\n

\r\n

АКТИВТЕР	Жолдар коды	Есептік кезең ішіндегі
АКТИВТЕР	Жолдар коды	Есептік кезең ішіндегі	І.ҚЫСҚАМЕЗІМДІ АКТИВТЕР:
Ақшалай қаражаттар	010	14 409 368
Қысқамерзімді қаржылық инвестициялар	011	33 878 600
Қысқамерзімді дебиторлық берешек	012	3 791 437
Қорлар	013	6 320 884
Топ ішіндегі қорлар	014	8 236 850
Ағымдағы салықтық активтер	015	233 145
Өзге түрдег қысқамерзімді активтер	016	4 761 471
Қысқамерзімді активтердің жиыны	100	71 631 755
ІІ. ҰЗАҚМЕРЗІМДІ АКТИВТЕР
Ұзақмерзімді дебиторлық берешек	020	2 799 920
Үлестік қатысу әдісімен есепке алынып отыратын инвестициялар	021	6 169 748
Негізгі құралдар	022	1 440 671
Материалдық емес активтер	023	45 049 585
Өзге түрдегі ұзақмерзімді активтер	024	158 932 271
Ұзақмерзімді активтердің жиыны	200	214 392 795
Баланс (100-жол + 200-жол)		286 024 550
МІНДЕТТЕМЕЛЕР МЕН КАПИТАЛ
ІІІ. ҚЫСҚАМЕЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕР	030
Қысқамерзімді қаржылық міндеттемелер	031	23 232 245
Салықтар бойынша міндеттемелер	032	561 922
Топ ішіндегі бойынша міндеттемелер	033	90 353
Қысқамерзімді несиегерлік берешек	034	8 505 904
Қысқамерзімді бағалау міндеттемелері	035	2 333 048
Өзге түрдегі қысқамерзімді міндеттемелер	036	12 589 393
Қысқамерзімді міндеттемелердің жиыны	300	47 312 865
ІV.ҰЗАҚМЕРЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕР
Ұзақмерзімді қаржылық міндеттемелер	040	52 660 901
Ұзақмерзімді несиегерлік берешек	041	11 017 903
Ұзақмерзімді баға беру міндеттемелері	042	230 695
Ұзақ мерзімді міндеттемелердің жиыны	400	63 909 499
\r\n \r\n КАПИТАЛ \r\n \r\n
Капитал	050	32 916 055
Резервтер	051	78 330 506
Үлестірілмеген пайда	052	63 055 625
Азшылықтың үлесі	053
КАПИТАЛДЫҢ ЖИЫНЫ	500	174 802 186
Баланс (300-жол + 400-жол + 500-жол)		286 024 550

\r\n \r\n\r\nҚазақстан Республикасы\r\n\r\nҚаржы министрінің 2006 жылдың 31 желтоқсанға қосымша\r\n\r\n \r\n\r\n«КазТрансОйл» АҚ тобының ҚЕХС-ға сәйкес әзірленген\r\n\r\n2008 жылға қатысты біріктірілген\r\n\r\nБУХГАЛТЕРЛІК БАЛАНСЫ\r\n

\r\n

АКТИВТЕР	Жолдар коды	Түзетілгеннен кейін
АКТИВТЕР	Жолдар коды	Түзетілгеннен кейін	І.ҚЫСҚАМЕЗІМДІ АКТИВТЕР:
Ақшалай қаражаттар	010	36 982 792
Қысқамерзімді қаржылық инвестициялар	011	36 747 686
Қысқамерзімді дебиторлық берешек	012	48 371 02
Қорлар	013	9 586 644
Топ ішіндегі қорлар	014	18 459 260
Ағымдағы салықтық активтер	015	4 971 428
Өзге түрдег қысқамерзімді активтер	016	9 364 003
Қысқамерзімді активтердің жиыны	100	120 948 915
ІІ. ҰЗАҚМЕРЗІМДІ АКТИВТЕР
Ұзақмерзімді дебиторлық берешек	020	2 899 840
Үлестік қатысу әдісімен есепке алынып отыратын инвестициялар	021	9 826 310
Негізгі құралдар	022	1 440 671
Материалдық емес активтер	023	45 049 585
Өзге түрдегі ұзақмерзімді активтер	024	368 367 794
Ұзақмерзімді активтердің жиыны	200	3 844 426 856
Баланс (100-жол + 200-жол)		560 836 293
МІНДЕТТЕМЕЛЕР МЕН КАПИТАЛ
ІІІ. ҚЫСҚАМЕЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕР	030
Қысқамерзімді қаржылық міндеттемелер	031	25 681 521
Салықтар бойынша міндеттемелер	032	1 767 825
Топ ішіндегі бойынша міндеттемелер	033	346 501
Қысқамерзімді несиегерлік берешек	034	16 179 742
Қысқамерзімді бағалау міндеттемелері	035	4 000 242
Өзге түрдегі қысқамерзімді міндеттемелер	036	26 588 509
Қысқамерзімді міндеттемелердің жиыны	300	74 564 340
ІV.ҰЗАҚМЕРЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕР
Ұзақмерзімді қаржылық міндеттемелер	040	101 645 184
Ұзақмерзімді несиегерлік берешек	041	11 445 631
Ұзақмерзімді баға беру міндеттемелері	042	14 708 202
Ұзақ мерзімді міндеттемелердің жиыны	400	127 799 017
\r\n \r\n КАПИТАЛ \r\n \r\n
Капитал	050	65 832 110
Резервтер	051	154 390 696
Үлестірілмеген пайда	052	138 250 132
Азшылықтың үлесі	053
КАПИТАЛДЫҢ ЖИЫНЫ	500	358 472 938
Баланс (300-жол + 400-жол + 500-жол)		560 836 295