Уильям Шекспир (1564 – 1616)
Ағылшынның әлемге аты әйгілі драматургы әрі ақыны Уильям Шекспир 1564 жылы 23 сәуірде Эйвон өзенінің бойындағы Стратфорд деген кішкентай қалада дүниеге келген. Оның әкесі айтарлықтай ауқатты қала тұрғыны еді (саудагер болған, қала мэры болып да сайланған). Уильям Джон Шекспирдің үшінші баласы еді, одан басқа тағы жеті баласы болған. 7 жасында Уильям ең жақсы деп есептелетін грамматикалық мектепке барды (1571-1578), онда латын және көне грек тілдерін үйренді. Әкесінің кедейленуіне байланысты мектепті бітіре алмай, 16-ға толар-толмас жасында жұмыс істеуге мәжбүр болады (ет сатушының шәкірті, ауылдық мектепте репетитор т.б.). 18 жасында Уильям Анна Хесуэй деген өзінен 8 жас үлкен фермердің қызына үйленеді.
XVI ғ. аяғында театр ағылшын халқының сүйікті өнері болды. Ол кезде Лондонда онға жуық театр болған. 1585-1612 ж. Шекспир Лондонда тұрды. Ол өзі жақсы көрген театрды төңіректейді: әуелі театрға келушілердің атын бағушы, соңынан актер, режиссер, драматург болады. Лондонға келген алғашқы күндерінен-ақ Шекспир студенттермен тығыз байланысты болды. Оның пьсалары алғаш рет студент-жастардың күшімен қойылды. Сол кезден бастап Уильям Шекспирдің барлық өмірі театрмен байланысты болды.
1593 ж. Шекспир Джеймс Бербедж басқарған ең жақсы труппаға кірді. Труппаның мүшелері 1599 ж. «Глобус» театрын салды. Бұл театрда Шекспирдің пьесалары жиі қойылды.
1612 ж. Шекспир туған қаласына қайтып оралады. Оның айналасында туғандары болады, бірақ сүйікті театры болмайды, ал театрсыз Шекспир өмір сүре алмады. 4 жылдан соң өзінің туған күнінде 23 сәуірде 52 жасында Шекспир қөз жұмды. Ол Стратфорд шіркеуінде жерленді.
Шекспир шығармашылығы
Шекспир ескі, феодалдық дүниенің күні бітіп жатқандығын түсінді. Бірақ ол ақша мен баюға құмарлық үстемдік еткен буржуазияның жаңа дүниесімен де келісе алмады. Жазушының пікірі бойынша жауыздық барлық жерді жайлаған, ол сезім атаулының – сенім, әділет, сүйіспеншіліктің бәрін де уландырып отыр. «Менің айналамда көріп отырғанымның бәрі де жексұрындық», – деп үндейді ақын.
Шекспир адамның ұлылығын терең түсінді. Шекспирдің ұлы трагедиясының кейіпкері Гамлет: «Адам қандай тамаша жаралған! Оның ақыл-ойы қандай ізгі. Іс-әрекеті қандай дәл, қандай тамаша. Әлемнің сұлуы», – дейді.
Өзінің «Гамлет», «Отелло», «Король Лир», «Ромео мен Джульетта» және басқа трагедияларында Шекспир қайырымдылық пен әділеттілік туралы ізгі, батыл адамдар армандарының жүзеге аспайтындығын көрсетті. Ол күшті, ер жүрек кейіпкерлерді, олардың жоғары сезімдерін – сүйіспеншілік пен достықты, адалдық пен ерлікті мадақтады. Шекспирдің кейіпкерлері тағдырдың әлсіз құрбандары емес, олар қиналады және күреседі, бірақ дүниені өзгертуге қабілеті жетпейді.
Шекспир 37 пьеса (трагедия, комедия, тарихи драма), сондай-ақ көптеген өлең жазды. Шекспирдің антик мифологиясының сюжеттеріне жазылған 2 поэмасы бар («Венера мен Адонис», «Лукреция»).
Шекспир көптеген сонеттер жазды. Сонет (сыңғырлау, сылдырлау деген итальян сөзінен шыққан) – әр шумағы 14 тармақтан құрылатын өлең түрі. Тармақтар екі рет төрт-төрттен, онан соң екі рет үштен топтасады (З.Ахметов «Әдебиеттану. Терминдер сөздігі»). Оның 154 сонеттен тұратын жинағы сақталды. Бұл жинақ ақынның алғашқы, оның тірі кезінде жарық көрген жинағы. Кітапқа кірген 126 сонет ақынның досына, ал 128 қарашашты сұлуға арналған. Зерттеушілердің ойынша, Шекспирдің досы ретінде шығатын бейне – граф Саутгемптон, ал қарашашты сұлудың кім екені белгісіз, оның аты тарихта сақталмаған. Сонеттерді бірнеше циклге бөлуге болады. Олардың тақырыптары – достық, сүйіспеншілік, қызғаныш, тағдыр туралы толғау. Сонеттерінде ақын достықты, сұлулықты, махаббатты мадақтайды. Сонымен қатар бақытсыз махаббат, әлеуметтік, философиялық мәселелер көтереді.
Шекспир шығармашылығы үш кезеңге бөлінеді. Шекспир шығармашылығының бірінші кезеңі 1590-1600 жж. қамтиды. Оның алғашқы шығармалары 90-шы жж. басында жазылған: драмалық хроникалар, комедиялар және екі поэма «Венера мен Адонис» (1593), «Лукреция» (1594). Бұл екі поэманы Шекспир граф Саутгемптонға арнаған. Осы жылдары аралығындағы пьесалары оптимистік сарында болып келеді. Комедияларында адамдардың бақытқа ұмтылу жолындағы кездесетін қиындықтармен күресі суреттеледі, жаңа дендеп келе жатқан буржуазиялық қатынастар әшкереленеді («Қателіктер комедиясы» — қойылуы 1594 ж., басылуы 1623 ж.; «Асауға тұсау» — қойылуы және басылуы 1594 ж. т.б. І кезеңдегі пьесаларында Шекспир адамның және оның тұрған жерінің сұлулығын, өмірдің қарапайым қуаныштарын мадақтайды. Драматург орта ғасырлық жазушыларда бұрын болмаған сұлулықтың жаңа, гуманистік идеалын жасады, сондықтан оның шығарған образдары айқын және көп-кырлы.
Шекспир комедиялары мен драмаларының әрекеті әр түрлі елдерде болады, бірақ олар қай жерде өтсе де, барлығында Англияның рухы сезіледі. Драматург өткен ғасырды суреттесе де, оның жасаған кейіпкерлері Қайта өрлеу дәуірінің өкілдері болып көрінеді.
Шекспирдің саяси көзқарасы пьеса-хроникаларында айқын көрінеді. «Генрих VI» (3 бөлімнің басылуы 1594-1623), «Ричард III» қойылуы басылуы т.б. пьеса хроникаларының негізгі идеясы – мемлекеттік бірліктің қажеттігі, феодалдық анархияны жою. Шекспир пьесаларында дүние жүзінде алғаш рет драматургия саяси күресті мифтік емес, реалистік әдіспен бейнеледі. Ол шығармаларына феодалдық қоғамның барлық өкілдерін, сондай-ақ демократиялық пікірдегілерді де қатыстырды. Алайда Шекспир өз дәуіріндегі гуманистердің күмәншылдығынан асып кете алмай, халықтың өз тағдырын және мемлекет мәселесін өзі басқара алатындығына сеніңкіремей қарады.
Шекспир шығармашылығының екінші кезеңі (1601-1608) Англия өміріндегі қоғамдық-саяси өзгерістермен тұтас келді. Бұл кезде корольдық үкімет реакциялық күштердің тірегіне айналды да, капиталдың әуелгі шоғырлану процесі халықтың жағдайын әлсірете түсті. Осы жағдайлар Шекспир шығармаларында трагедиялық сарынның молаюына себепкер болды. Бұл жылдары ол бірқатар әлеуметтік- философиялық пьесалар жазды: «Гамлет» (1602), «Отелло» (1604), «Король Лир» (1606), «Макбет» (1606), «Антоний мен Клеопатра» (1607), «Афиналық Тимон» (1608), «Кориолан» (1608) т.б. Шекспир шығармашылығының желісі – қоғамның жаңаруын көрсету, қоғамдық зұлматтықтар мен адамды аздырар, өмірді сүреңсіз көрсетер діни сенімдерді әжуалау. Шекспир туындылары шындыққа қалтқысыз сенуді, өмірді сүюді уағыздайды.
Шекспир шығармашылығының үшінші кезеңі (1609-1612) бұрынғысынша зұлымдық пен адамгершіліктің күресін арқау ете отырып, тартысты көбіне ұнамды қасиеттің иесіне моральдық және реальдық жеңдіру арқылы шешеді. Бұл кезеңге «Перикл» (1609), «Цимбелин» «Қысқы ертегі» шығармалары жатады. Бұл трагикомедиялар – мазмұны драмалық болса да, соңынан жақсы аяқталатын пьесалар.
Шекспирдің барлық трагедияларының ішіндегі ең күрделісі – «Гамлет». Дүние жүзі әдебиетінде ешбір шығарма мұндай әр алуан пікір туғызған емес.
Шекспирдің «Гамлет» трагедиясы 1601 – 1602 ж жазылған. Оның сюжетін драматург ХІІ ғ. Саксон Грамматиктің көне хроникасынан алған – бұл Амлет деген дат бекзадасының тарихы. Шекспир бұл сюжетті жаңашылдықпен түсініп, образдарына терең әлеуметтік және философиялық мән беріп, мүлдем ерекше шығарма жазды.
Трагедияның әрекеті ортағасырлық Дания өтсе де, автор мұнда өзінің замандастарының типтік образдарын жасады, «шіріген дат мемлекетін» бейнелей отырып, ол өзінің кезіндегі Англияны көрсетті.
Дат бекзадасы Гамлет әкесінің өзі өлмей, біреудің қолынан өлгенін естиді. Гамлеттің әкесін өлтірген Клавдий оның шешесіне үйленіп, таққа отырады. Гамлет бүкіл өмірін әкесі үшін кек алуға арнаймын деп ант береді. Бірақ 4 акт бойына Гамлет толғанып, қиналып, өзін және айналадағыларды айыптап, маңызды ештеңе етпейді, ақыры 5 актың соңында ол өзінің жауын өлтіреді. «Гамлет бұл енжарлығының себебі неде?» — деп талай сыншылар дауласқан. Біреулері – себеп оның жұмсақ мінезінде, дейді, біреулері – христиандық діннің негізінде, дейді. Ал бұл пікірлер негізсіз, себебі Гамлет еріксіз, енжар адам емес. Ол батыл, ержүрек адам, бірақ әңгіме оның мінезінде емес, оның өмір сүрген кезіндегі ерекше жағдайда.
Виттенберг университетінің студенті, ғылымнан басқа ештеңе ойламайтын Гамлет үшін бұрын байқалмаған сарай өмірінің әр түрлі қырлары ашылады. Оның енді ғана көзі ашылғандай болады. Ол әкесінің қанлай зұлымдықпен өлгенін жаңа ғана түсінеді. Гамлет шешесінің бірінші күйеуін ұмытпай тұрып, екінші рет күйеуге шыққанына, сондай тұрақсыз болғанына таңқалып, шошиды. Ол бүкіл дат сарайының екіжүзділігінен, жалғандығынан, моральдық бұзылғандығынан шошиды. Осының бәрінен Гамлет мынадай қорытынды шығарады: «Бүкіл әлем – абақты, соның ішіндегі ең жаманы – Дания». Гамлеттің түсінігі бойынша, әңгіме оның әкесінің өлімінде емес, әңгіме сол қылмысқа айналадағы адамдардың қарсы тұрмауында, енжарлығында болды, сол адамдардың көмегімен қылмыскерлердің жазаланбай, өзінің қара істерін әрі қарай жалғастыруда болды. Сөйтіп, Гамлеттің ойынша, король сарайы және бүкіл Дания сол қылмысқа ортақ болды. Мұндай болса, Гамлет бүкіл әлемге қарсы шығуы керек. Ал екінші жағынан, Гамлет бүкіл әлемге тараған жамандықтың жалғыз құрбаны емес екенін түсінеді. Өзінің әйгілі «Быть или не быть» монологында Гамлет бүкіл адамзатты толғандыратын мәселені көтереді.
Гамлет эгоист, өзімшіл адам болса, ол Клавдийді өлтіріп, өзі таққа отыратын еді. Гамлет ойшыл, гуманист болғандықтан, өзін бүкіл адамзат үшін жауап беретіндей сезінеді. Сондықтан монологында ол бүкіл әлемдегі әділетсіздікпен, барлық қорғансыздар үшін күресетінін айтады. Бірақ мұндай іске жалғыз Гамлеттің әлі келмейді, сондықтан ол түңіліп, терең ойға кетеді. Шекспир өзінің каһарманын әшкерелемейді, себебі ол Гамлеттің трагедиясын түсінеді – мұны ХІХ ғ. сыншылар «гамлетизм» деп атаған.
Гамлеттің позициясы өмірді, ақиқатты кең, терең түсінуге себеп болды. Енді ол жолында кездескен барлық өтірікші, екіжүзді адамдардың беттеріндегі маскаларын шешіп, әшкерелейді. Кейде оның сөздері ащы кекесін, сарказмға толы болып көрінеді, мысалы Офелиямен сөйлескен жерінде. Бірақ шынында, оның жүрегі ұлы сезімге, шынайы достыққа ашық. Гамлет Офелияны шынымен сүйеді, ол өлгенде, қатты қиналады. Гамлет анасын да өте жақсы көреді, бірақ сол сезімдерін Офелияға да, анасына да білдіртпейді. Өлер алдында Гамлет Фортинбрасты таққа отырғызып, оған тек елі үшін қызмет етуді тапсырады. Гораций досына Гамлет өлгеннен кейін жақсы атақ қалдыру үшін өзі туралы тек қана шындық айтуды тапсырады.
Трагедияның шиеленісі – Гамлет пен Лаэрттың жекпе – жегі. Лаэртке король Гамлетті уланған рапирамен өлтіруді тапсырады. Гамлет Лаэрттың қолынан жарақаттанады, бірақ жекпе – жек кезінде олардың рапилары ауысып, Гамлет енді Лаэртты жарақаттайды. Екеуі де өлім аузында болады. Гамлет сол уланған рапирамен Клавдийді де өлтіреді. Көп кешікпей Клавдийдің Гамлет үшін әзірлеп қойған уын королева Гертруда ішіп қойып, өледі. Сөйтіп, сахнада 4 өлік жатады. Сол кезде Эльсинор қорғанына Норвегия бекзадасы Фортинбрас келеді. Трагедия осылай аяқталады. Гамлет өледі, бірақ оның күресі бекер болған жоқ. Зұлымдық, жалғандық әшкереленіп, өз жазасын алды.
Трагедияның идеясы. Гамлет бейнесі арқылы ХVII ғ. Англиядағы гуманистік озық ойдың дағдарысы бейнелеуін тапты. Бас кейіпкер Гамлет – Қайта өрлеу дәуірінің гуманисті, өз заманына лайық жоғары мұраттың иесі. Бірақ оның өмірге, адамға деген сенімі, оның ең жақсы мұраттары іске аспайды, себебі мемлекетті басқаратын адамдардың өздері қылмыскерлер, кісі өлтірушілер. «Гамлет» трагедиясының идеясы – жоғары армандардың құруы, қоғамды түзетуге шыққан жалғыз күрескердің қайғысы, трагедиясы.
Гамлет образы көптеген ғасырлар бойы түрлі пікірлер туғызды. Ол әдебиетте әлі де адамдарды толғандыратын образдардың бірі болып қала береді.
Шекспир Ресейде XVIII ғ. кеңінен таныла бастады. Ол туралы Н.М.Карамзин, А.С.Пушкин, К.Ф.Рылеев, В.К.Кюхельбекер т.б. жақсы лебіз білдірген. В.Г.Белинский 1838 ж. «Гамлет» атты арнайы мақала жазды.
Шекспир пьесалары қазақ тіліне аударылып, республикалық көптеген театрларында қойылып келеді. «Отелло», «Асауға тұсау» т.б. туындылары М.Әуезовтің аударуымен күні бүгінге дейін сахнадан түскен емес. Пьесалары қазақ тілінде талай рет кітап болып басылды. «Сонеттер» 1970 ж. жеке кітап болып шықты. Сонеттерді алғаш рет қазақ тіліне аударған Х.Ерғалиев, М.Мақатаев.
Ағылшын әдебиеті
Ағылшын жазушысы, публицист Даниэль Дефо 1660 ж. Лондонда дүниеге келеді. Оның ата-бабаларының фамилиясы Фо болған, жазушы оған «Де» әріптерін қосқан. Дефоның әкесі қолөнерші болып, шеберхана ұстаған. Ол ұлын рухани академияға берген. Болашақ жазушы онда француз, итальян, испан және латын, көне грек тілдерін үйренді. Дефо Диссентер колледжін бітірді. Ол кәсіпкер шарап сатушы болып, Франция, Италия, Испания және Португалия елдерінде болды.
Өзінің алғашқы шығармаларынан бастап, Дефо буржуазиялық өкіметке қарсы болды. Ол герцог Монмауттың Яков ІІ ге қарсы көтерілісіне қатысты.1688-1689 ж.ж. мемлекеттік төңкерісті жақтады. Өзінің саяси көзқарасы үшін Дефо абақтыда да отырды. 1731 ж. 26 сәуірде кредиторлардан қашып жүрген кезде семьясынан алыс жерде қайтыс болды.
Дефо өз заманының саяси өмірі, экономикасы, моралі, діні, тарихы жайлы көптеген публицистикалық шығарма жазды. «Таза қанды ағылшын» (1701) атты өлеңмен жазылған памфлетінде дандайсыған ақсүйектерді, діни фанатизмді әшкереледі. Дегенмен, Дефо көптеген шығармаларында буржуазиялық құрылыстың нығаюын, сауда-саттықтың дамуын қуаттады («Жобалардың тәжірибесі», 1697 ж.).
Дефоның тұңғыш романы «Робинзон Крузо» оны дүние жүзілік даңққа бөледі. «Робинзон Крузодан» (1719) кейін Дефо «Капитан Сингльтон» (1720), «Молль Флендерс» (1722), «Полковник Жактың тарихы» (1722), «Роксана» (1724), «Капитан Карлтонның мемуары» (1728) романдарын жазды.
1719 ж. Лондонның әдеби өмірінде бір ғажап оқиға болды: дүкендерге Даниель Дефоның «Робинзонның өмірі және таңғажайып хикаялары» атты романы түсті. Кітаптың құны ер адамның костюмі немесе жылқының жарты бағасымен бірдей болса да, оны тез арада сатып алды. Сол кезден үш ғасыр өтсе де, Робинзонның тарихы әлі күнге дейін оқырмандарды қызықтырады. Ал Робинзонның таңғажайып тарихының реальдық деректі негізі бар екенін көп адамдар біле бермейді.
Даниэль Дефоның ең жақсы романының жазылуына себеп болған шотландық моряк Александр Селькирктің өмірінде болған оқиға.
Жастайынан теңізді сүюші Александр Селькирк қарақшылардың кемелерінде матрос болып жүрген. 1704 ж. қазан айында Селькирк капитанмен ұрысып, Мас-а-Тьерра аралында қалады. Сол аралда Селькирк 4 жыл 4 ай тұруға мәжбүр болады. Дефоның кейіпкері аралда 28 жыл өмір сүрді. Селькирктің аралда ескі үйі болған: біреуі
Басқа да материалдар Мұғалімдерге Ашық сабақтар Сабақ Жспарлары Оқушыларға Рефераттар ҰБТ Шығармалар СӨЖ
