Жоспар:
I Әлемдік экономикадағы халықаралық қаржы капиталы қозғалысының либерализациядағы даму ерекшеліктері
II Қазақстан Республикасының сыртқы экономикалық либерализациясы Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіруге жасалған әрекет.
III Қазақстан Республикасындағы валютаны либерализациялаудың болжаулары
Қазақстан Республикасының әлемдік экономикалық қоғамдастыққа тең құқықты мүше ел болып кіруі одан, яғни, Қазақстан Республикасынан басқа елдердегі халықаралық, қаржы капиталының, либерализациялық қозғалысын оқып үйренуді талап етуі.
Қазіргі таңда мұның маңызы өте зор. өйткені, ұлттық экономиканың дамуына әсер ететін әлемдегі шаруашылық факторларын білуіміз қажет. Сонда ғана экономикалық өсу болады.
Зор макроэкономикалық мақсатқа жету үшін халықаралық қаржы мен әлемдік экономиканың глобализациялық және либерализациялық процесіне қосулу керек.
Халықаралық қаржыны либерализациялау үшін елде әр түрлі реформалар жүргізу қажет. Мұндай реформалардың әр елде өз ерекшеліктері бар. Және бірнеше сатыдан тұрады.
I саты: Әлемдік қаржы жүйесінің құрылуы.
Соғыстан кейінгі жылдарда халықаралық қаржы капиталы қозғалысының либерализациялау мәселесі көтерілген де жоқ, Әр ел сыртқы қарызын өтеумен, құнсызданған ұлттық валютасын, бұзылған экономикасын жөндеумен әуре болып кеткен еді. Шетел валютасы арқылы жасалған кезкелген істер мұқият тексерістен өтетін.
Нарықтық экономикаға макроэкономикалық тұрақтылық міндетті емес еді. Шекаралардың ашылып, шетел капиталының енуі ел экономикасының құлдырауына әкелді.
Ақшалай несие және фискальді саясат экономикалық тұрақтылықты сақтайды деп есептелінді. 1952 жылдан 1962 жылдар аралығында канада ұлттық валютасын еркін қозғалысқа жіберді, ал гармания 1957 жылы капитал қозғалысының шоттарын либерализациялады.
Осы кезеңдерде халықаралық экономикалық қатынастар дамуының негізінде қаржы капиталының халықаралық нарықтары құрала бастайды. Одан қаржы активтерін сату мен сатып алу жүргізіле бастады. Қаржы капиталының халықаралық нарықта әр елдің активтері бір-біріне алмаса бастады. Яғни, әлемдегі валюта, несие, қаржы нарықтары бір-бірімен алмасты.
Яғни, бактер бірлестігі, қаржы-несиелік мекемелер, фондтық биржалар құрыла бастады. Олар арқылы әлемдегі қаржы қорлары қозғалыс жасады.
Халықаралық қаржы капиталының нарығында шекара деген болмайды, күндіз-түні әр түрлі операциялар жүргізіліп, жетекші елдердің валюталары қолданыла бастады.
Глобализация процесі шикізат көзі үшін күрес,өткізу нарығы, бір елден бір елге өте бастады.
1950жылдан бастап АҚШ қаржы капиталы қозғалысын қадағалауды жойдырды. 1960 жылдарға дейін АҚШ жетекші әлемдік орталық болып келді, кейін жетекші орталық Батыс еуропаға, Японияға ауысты.
әлемдік халықаралық қаржы капиталының қозғалысының Iы ролді қаржы жүйесіне әкелді. Әлемде ең алғаш қаржы орталығының пайда болуы ақшасы көптүрлі жаңа қаржы көздерін ашты.
II саты: Құқықтық негіз – Халықаралық экономикалық қоғамдастықтың құрылуы.
Халықаралық қаржы капиталы қозғалысын арнайы либерализациялау халықаралық экономикалық қоғамдастық пен даму ұйымдарының ашылуына әкелді (ОЭСР). Бұл 1961 жылы еді. Бап № 2 (ОЭСР-организации экономического сотрудничества и развитья). Бұл ұлттық мүшелері тауар алмасуымен айналысуға мүмкіншілік жасайды, кедергілерді жояды – делінген.
Капиталды либерализациялау тауарларды либерализациялаудың жалғасы болып табылады.
Сондықтан:
- Халықаралық сауданы дамыту керек.
- Тікелей инвестициялар келтіру керек, олармен бірге жаңа технология, жаңа әдістер келеді.
- Ұжымдарды сыртқы нарыққа шығару керек.
1960 жылдары капитал қозғалысын шектеген кезде әр түрлі қиындықтар пайда болды.
1960 жылдары Лондонда Еурадоллар өсе бастады. Еуродоллар 1929-1933 жылдары пайда болған. Фунт – бұл кезде ағылшын ақшаларына кейбір операцияларына шек қойылған болатын .
1967-1973 жылдар аралығында халықаралық қаржы капиталының нарығы жақсы дамыды.
Ағылшын фунтының, француз франкінің, неміс марксінің құны кете бастады. Көп елдер өз ақшаларын еркін “жүруге” жіберді. Алты Батыс Еуропа елдері және швеция мен норвегия ақшаларын бір қосып, ал жапония йенін еркін қозғалысқа жіберді.
Мұнай кризистері, әлемдік дипрессиялар ақша айналымдарына қатты әсер етті. Сондықтан олар өз капиталдарын сыртқы әсерден қорғауды көздеді.
Тек, дамыған елдер ғана (АҚШ) сыртқы әсерлерден (шоктардан) қорғанған емес. әлемдегі жетекші валюталар: бірінші-доллар, екінші-неміс маркасі мен швейцар франкі болды.
III саты: Халықаралық қаржы капиталын либерализациялау әрі қарай жүргізіле берді. Бұл бағытта енді жаңа мәселе тұрды:
- қаржы капиталының қозғалысын шектеуді доғару
- орта стратегиялық макроэкономикалық саясат жүргізу.
Сонымен, 1980 жылы халықаралық қаржы қозғалысы либерализацияланды.
Капиталналымы тауар айналымынан күшейе түсті.
әлемдік экономикалық қоғамдастықта ақша айналымы үлкен орын алды. 1983 жылы орташа жылдық тікелей инвестиция шамамен 34% құрады, яғни ақша айналымы тауар айналымынан 4 есеге өсті. 1990 жылдары сыртқы қаржы көздерінің негізгілерінің бірі – акционерлік капитал болды.
Сыртқы қаржылық 43% акционерлік капитал құрады. 1990 жылы халықаралық бағалы қағаздар шықты.
Халықаралық қаржы капиталын либерализациялау кезінде бірнеше бағыттар пайда болды:
I бағыт: 1990 жылдары дамыған елдерден капитал сыртқа кете бастады. Ол ердер: АҚШ-Батыс Европа-Жапония еді.
1990 жылдардың ортасынадашетел фирмалары АҚШ экономикасына орташа жыл саны 60 млрд. Доллар құрды.
II бағыт: Халықаралық капитал интернационалды бола бастады. Себебі, 1990-шы жылдары дамушы елдерге – Оңтүстік шығыс азия елдеріне және Латын Америкасынада интернационалдық капитал бола бастады.
III бағыт: 1) капитал айналымында
2) фондтық рыноктық рөлі тез өсті.
IV бағыт: дамушы елдер арасынад капитал миграциялсы тездеді.
V бағыт: 1990жылдары тікелей инвестицияның көп пайызы дамыған елдерден дамып жатқан елдерге түсті.
VI бағыт: кей елдер дамыған елдерді әлі де көп қызықтырған жоқ. Бұл 1990 жылдары болды.
VII бағыт: 1990 жылдары шетел капиталы Шығыс Еуропа мен ТМД елдеріне көптеп құйыла бастады.
Экономикалық реформа жасау үшін ұлттық ерекшеліктерді ескру қажет.
Сыртқы экономикалық либерализацияны жүргізу үшін:
- саяси тұрақтылық керек.
- бюджет дефициті өте төмен болу керек.
- шетел капиталының айналымын бақылап отыру керек.
- бастапқы кезде ұлттық валюта сәл арзандайды.
- экспорт өскендіктен төлеу сальдо балансы жақсарады.
Сыртқы сауда реформасы басқа бағытта жүргізіліп жатқан реформаларды тездетеді.
Сыртқы экономикалық реформа жасау үшін макроэкономикалық тұрақтылық болу керек.
Егер экономикада дисбаланс болса, ол дисбаланс сыртқы сауда реформасын жүргізгенде ұлғая түседі. Сондықтан да сыртқы және ішкі экономикалық либерализацияны біртіндеп жүргізу керек.
Қазіргі уақытта қазақстанның бюджетінде, валюта курстарында капитал айналымын қадағалауда қиыншылықтар бар.
Қазақстанның Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіруі макроэкономикалық саясатын әсер етеді. Себебі, қазақсан Халықаралық ережелерімен басшылық ете бастайды.
Қазақстан бүкіл Дүние жүзілік сауда ұйымына кіруі ішкі экономикалық өсуіне әсер етеді.
Халықаралық басқа елдердің тәжірибелерін ескере отырып, Қазақстан сыртқы сауда либерализациясын көп сатылы етіп жүргізеді. Инвестициялық өсуі экономиканың көтерілуіне негіз бола алатын және де Қазақстанның экономикасының ерекшеліктерін ескеру қажет.
Соынымен, республикада арнайы бағытталған сыртқы сауда концепцияларын қабылдау керек. Ол концепция төмендегілерді ескеру қажет:
- Бүкіл әлемдік сауда ұйымының нормасы мен ережелеріне сай келетін Қазақстанда заң негіздері болуы керек. Үкіметтің жөндеу, тексеру функциялары күшейтілу керек. Әртүрлі Үкімет комиссиялары болуы керек т.б.
- Сыртқы экономиканың ашылыс біртіндеп жүргізілу қажет, бірінші сатымен және мақсатпен. Сыртқы экономикалық ашылыс ұзақ мерзімді экономика стратегиясының бір бөлігі болуы керек.
- Даму стратегиясы болу керек. Ол Қазақстанның, өндіріс пен өнеркәсіптердің, бизнестердің, тұтынушылардың мүддесін қорғау керек.
- Қазіргі жағдайдағы отандық экономикалық мүмкіншіліктерін білу керек.
Яғни, тарифтік саясаттың өндіріс көлеміне әсерін, баға сатыларын және же сыртқы сауда – саттықтан бюджетке түсетін пайданы білу қажет.
Халықаралық келісімшарттарды қатып қалғандай етпей, “иілгіш” болуы керек. Өз талаптарымызды қоя білу қажет.
Мысалы, Отандық ауыл шаруашылығы дамитын болсын деп қазақстанның ерекшеліктерін ескеруіміз керек.
Халықаралық тәжірибелер көрсеткендей, ұлттық валютаның толық айналымы – тек әртүрлі валюталық операцияларға ьарлық шектеулерді алып тастағанда ғана болады.
Влюта операцияларына қоятын шектеулерді 2 топқа бөлуге болады:
- Қазіргі валюта жүйесінен еркін капитал қозғалысына шығуды шектейтіндер.
- Белгілі бір жағдайларда валютаны реттеуші ұйымдардың кіргізген шектеулері.
Қазақстандағы валюталық қатынастарды либерализациялаудың белгілі бір бағыты, ол бір жүйе құру. Ол жүйе арқылы шетел филиалдарынан, елдегі шетел ұйымдарынан валюталық операциялары туралы мәлімдемелер алып отыру.
Валютаны реттуші және тексеруші жүйе 2007 жылдан бастап 2005-2007 жылдардағы валюта нарығын либерализациялау бағдарламасына сәйкес төмендегі принциптерге сүйенеді:
- Валютамен жүргізілетін операцияларға лицензия беруді тоқтату.
- Қазақстан Республикасының бөлкінің талабы бойынша, заңдастырылуы бойынша, әр валюта операциясы тіркелуі керек және операция біткені туралы мәлімдеме беру керек.
- Валюта заңына сәйкес банк талап ететін документтерді валюталық операция жасайтын резидент немесе жауапты адам бекітілген бөлімге әкеліп өткізу керек.
- Экспортты-импортты істер жасалғанда “репатриации валюты” талабы сақталуы керек. Репатриацияның талабы: операция жүргізуші экспортпен түскен ақшаны немесе авнсты бекітілген банкке өткізу керек.
- Барлық төлемдер, ақша аудармалары ұлттық валютамен жүргізілуі керек.
- шетел валюталарын сатып алуға барлық шектеулерді алып тастау.
2007 жылы қаржы нарығы Еуросаюз стандартына келтірілетін жыл. Валюта нарығы толық либерализациялау ГЦБ-ның қағаздарының көбеюіне әкелдә. Ол Халық банкінің бақылауында.
Құнды қағаздардың шығуы жалпы нарықтағы ережелерге сай болу қажет және де белгілі бір графикке сәйкес ұзақ мерзімге (10 жыл, одан да көп) шығарылады.
Құндықағаздар (ГЦБ):
- Ұзақ мерзімді
- Орта мерзімді
- Қысқа мерзімді
Ұзақ мерзімді құнды қағаздар – жинақтаушы зейнеткерлер қорын және сақтандыру ұйымдары үшін маңызды.
Қысқа мерзімді құнды қағаздар ақшалай несие үшін маңызды инфляцияны төменгі мөлшерде сақтайды.
Қазіргі валюталық операцияларды екінші деңгейдегі банктер кейбір қаржы ұйымдары жүргізуге құқылы. Осыған сай кейбір брокер және дилер ұйымдарының жұмыстары күшейеді.
2007 жылы ұлттық валютамыз толық “конвертируемый” болған соң, Қазақстан өзін интеграционалды орталық, оның ішінде валюта орталығы деп жария ете алады.
Бір валюта орталығына кіретін елдердің “күші үшін”:
- орта жылдық инфляция 5 % -дан аспау керек.
- жалпы мемлекет қарызының ішкі тауар айналымына қатысы (ВВП) 50%-дан аспауы керек, ал сыртқы мемлекет қарызының ішкі тауар айналымына (ВВП) қатысы 30%-дан аспауы керек.
- Мемлекет бюджетінің ішкі тауар айналымының қатысы (ВВП) қатысы 3% аспау керек.
2007 жылдан бастап валютный саюз жасауға кірісеміз. ЕврАзЭС елдерінде бір валюта болады, ол 2011 басталуы керек.
Қолданылған әдебиеттер тізімі: “Қаржы-қаражат” журналы №3 2005ж.
“Қаржы-қаражат” журналы №5 2005ж.
“Қаржы-қаражат” журналы №6 2005ж.
