Ұстаз: Дүйсебаева А.Б.
Тараз қаласы, Керімбай атындағы №12 орта мектебі
Сабақтың тақырыбы: Мөлдір бұлақ – жасыл құрақ
Мақсаты: Оқушылардың адам мен табиғат арасындағы үйлесімділік туралы түсініктерін дамыту.
Міндеттері:
1.Оқушылардың табиғаттың тұтастығы туралы ұғымдарын кеңейту.
2.Оқушылардың табиғатты сақтау, аялау сезімдерін дамытуға ықпал ету.
3.Табиғатқа сүйіспеншілікке, мейірімділікке, қамқорлыққа тәрбиелеу.
Көрнекілік:аудиокассета, компьютер, интерактивті тақта.
1.Шаттық шеңбері
Мұғалім оқушыларды шеңберге шақырады. Балалар бір-бірімен сәлемдеседі.
Мұғалім бүгінгі сабақта өткен тақырыпты жалғастыратындарын айтады.
Оқушылар кезекпен төмендегідей ойды жалғастырып айтып шығады:
— Мен табиғатты аялап, сақтаймын. Табиғатты қорғамау…
2.Тапсырма
Тапсырманы орындау үшін «Табиғатты аялайық!» атты мәтін ұсынылған:
Мәтінді оқыңдар.Түйінді бөліктерге бөліп, мазмұнына сай ерекшеліктерін анықтап, ат қойыңдар.
Оқушылар мәтінді оқып, мағыналық бөліктерін табады. Ондағы түйінді бөліктерді саралап алады.
Мәтіндегі түйінді бөліктер: табиғат – құтты қоныс, табиғат – ана, табиғат – ұстаз.
Әрине, оқушылар түйінді бөліктердің мағынасын тереңірек ашып, мазмұндап айтып береді.
Табиғатты аялайық!
Ғ. Құлахметов
Табиғат – адам баласының құтты қонысы, жайлы мекені, ырыс – дәулеті, денсаулығының сенімді сақшысы. Сондықтан халық оны аялайды, қадір тұтады, күтіп – баптайды.
Адамның екі анасы бар: бірі – туған анасы, екіншісі – табиғат.
Табиғаттағы заңдылықтар мен құбылыстар үйлесімді келеді. Ол өздігінен өрескел бұзылмайды. «Табиғат әзілді сүймейді, ол әділеттілікті қостайды». Орманы азайтылған жерлерде өсімдіктер шықпай қалады. Сулы, нулы жерлерді құлазыған аңыздықтар алмастырады.
Табиғат – ұстаз, тәжірибелі тәрбиеші. Адам мейірімділікті, сүйіс-пеншілікті қайырымдылықты, әдемілікті табиғаттан үйренеді.
3.Түйіндеме
Адам баласы табиғат перзенті екенін әрдайым есте ұстап, табиғат анаға ерекше қарым – қатынас жасауының қаншалықты маңызды екенін, табиғаттың адамзат баласына сый – тартуы шексіз екенін оқушылар оқулықта ұсынылған төмендегі түйіндеме арқылы ұғынады:
Адам табиғатқа мейірімділікпен, сүйіспеншілікпен, қамқорлықпен
қарап, үйлесімділік сақтағанда, адамзат баласы үшін табиғат – кең сарай, мәңгі тозбас құтты қоныс болады.
- Мәтінмен жұмыс
Қайынның қасіреті
Қ.Толыбаев
Қар кетіп жердің беті дегди бастаған. Көктемнің жайма-шуақ күні. Тау етегіндегі қалың ақ қайың орманын аралап, серуендеп жүрміз. Зәулім ағаштың сала-сала бұтақтарын жапқан, жылқының жалындай жалбырап, төмен төгіле саудырап тұрған шыбықтары бұйра шашы секілді. Діңі бусанып, түлегендей жұп-жұқа қабағын қобырата бастапты. Әр жеріндегі бітпеген жараның аузындай қабыршақтар ағаштың сұлу сипатын бұзып тұр. Денесіне түскен зақымның зардабын жария еткендей, айғыз-айғыз. Бірден назар аударады.
— Қарашы, мына жерге біреу пышақпен тіліп, «Н» әрпін жазыпты,- деп, серігім қинала тұрып, қайың діңін сипалады. Келе-келе осы жарақат үлкен даққа айналады да, өмірі өшпейді…
Қайың діңдеріне жағалай көз жүгіттім. Шынында, ағаш діңін-дегі дақтар аппақ денеге түскен жарақаттың тыртығындай шор-шор болып қарайып тұр. Кей тұстағы «М», «С» деп, ойып жазған әріп-тер қар мен жаңбыр суына еріп,езіліп кеткендей баттия қара дақ болып, жуан діңге жабысып қалған.Өмір бақи айықпайтын дерт секілді.
— Обал-ай …Жарақаттан қалған, қалпына келмес тыртық сияқты екен, — дедім, серігімді мұңнан сергілтпек ниетпен. Ол жадырай көсілді:
— Ағаш – Жер-ананың құшағындағы бөбегі. Оны біз де, адамдар да, мәпелеуге міндеттіміз. Өйткені ылғи да пайдасын көріп жүрміз ғой.
— Бір ақымақтың қылығына бола, сонша күйінгенің не?..
— Сол ақымақтың қылығы қара шешектей жайылып кетсе, ем қонбайды…
— Асқынып, алқымдап тұрған ештеңе жоқ….
— Тәрбие керек, ұрпақтарымызды кесірлінің жетегіне жібермеуге тиіспіз!..
— Мектепте де, үйде де туған табиғатты қорғау мәселесіне орай жан-жақты тәлім-тәрбие жұмысы жүргізіліп келеді. Мыналар кейбір ақпақұлақтардың қылығы шығар, — дедім серігімді жұбатпақ ниетпен. Ол сәл тыншыды да, ойын түйді:
— Атамның «Бір құмалақ бір қарын майды шірітеді» дегеніндей, сол ақпақұлақтардың ойсыз әрекеттері күйедей жұғымтал болса ше?!. Оның істегенін қасында жүрген серігі қайталады. Рас, жарақаттан ағаш өлмейді, сыны ғана бұзылады. Ал мына әріптерді жазғандар бұл дүниеден әлдеқашан өткен де шығар. Бірақ діңдегі дақтар өшпепті, тыртық боп қалып қойған. Майдан кешкен жауынгердің тәніне түскен жарақат тыртығы секілді.
-Жарақатты мына қайың бұйым құрлы көріп тұрған жоқ-ау…
Көп сөзді ұнатпайтын жолдасым таласқысы келмеді, үндеген жоқ.. Ағаш діңдеріне аялай қарап қойды. Қайың орманын аралап әрі жүрдік. Жалғыз аяқ соқпақ. ерігім алда. Екі қолын артына ұстаған бойы үнсіз кетіп барады.
Шұңғылдау арықтан аттап өте бергенімде, төбеме сырт етіп бір тамшы тамды. Бұл қайдан?.. Басымды жоғарыға қарадым. Сол жердегі жас қайыңның төгіле салбыраған жіңішке бұтақтарын түгелдей барладым. Созса адамның қолы жететіндей жердегі қамшының сабындай жұмыр бұтақ ортан белінен опырылып сын-ған екен. Анықтап көріп ал дегендей, бұтақтың әлгі сынған жерінен төмен сорғыған мөлдір тамшы жинақтала созалаңдап тұрып, томпағын молайта бастады да, сырт етіп үзіліп түсті.
Денем дір етіп, түршігіп кетті. Әлгі тамшы жаралы қайыңның көзі жасы секілді болып көрінді маған. Санамды аяныш, өкініш сезімі биледі. Сынған бұтақтың астына тұра қалдым. Бойымды созып, өргі тұсынан ұстадым да, ақырын төмен идім. Содан кейін сынығының жаңқалары мен жақтарын өз деңгейлеріне қиюластыра жалғадым. Қалтамнан қол орамалымды алдым да, сонымен орап таңып тастадым. Бұл әрекетім жаралы ағаштың дертіне ем бола ма, жоқпа, оны топшылап жатпадым.
Көкейімді басқа ой кернеді: шеккен азабының зардабына ешбір шара таба алмаса, жер бетіндегі табиғат түлектерінің бәрі де жылайды екен.
1) Адамдар табиғатқа неліктен залал келтіреді?
2) Табиғат та жылай ма?
3) Табиғат заңдылықтарын бұзу қандай жағдайға әкеп соқтыруы мүмкін?
5. Бейне көрініс. «Табиғат аясында»
- Сахналау
Бір күні Қуаныш достарымен саяжайға келіп демалмақшы болып келеді Олар бос тұрған орындарға барып отырып, қалталарынан пістені шығарып, шағып жерге тастап отырды. Айналасына ішкен шырындарының қораптарын, жеген жемістерінің қалдықтарын, тіпті темекінің қорабына дейін лақтырады. Мұны көрген саябақты жинастырушы қоқысты жерге тастамауларын өтінді. Олар ол кісінің сөзіне құлақ асқан жоқ .Керісінше қоқыстарын тастаған күйі тастап отыра берді.
- Топтық жұмыс(оқушыларды 3 топқа бөлу)
І. «Денсаулық» тобы
ІІ. «Тазалық» тобы
ІІІ. «Дәрумен» тобы
І- кезең. «Мақал- мәтелдер» сайысы. 10-ұпаймен бағаланды.
- ……….елдің анасы,
Ел ердің анасы.
2………….- өлең төсегім.
3.Ел іші- алтын….
4.Жері байдың -…..бай.
5.Ырыс алды — ……,
Бірлік болмай- тірлік болмас.
6……..сүю —
От басынан басталады.
- ……..инемен құдық қазғандай.
8.Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның…….
9.Дені саудың -……..сау.
ІІ-кезең. «Ғажайып- үштік» 10-50 ұпаймен бағаланады.
- «Ынтымақ»
- «Жанашырлық»
- «Табиғат»
«Ынтымақ»
10.Ынтымақ дегенді қалай түсінесіңдер?
(адамдардың арасындағы ұйымшылдық , татулық , ауызбірлік, бірлесіп әрекет етуі).
20.Татулық дегеніміз не?
(адамдардың берік бірлігі, сыйласымдылығы).
30.Достық дегеніміз не?
( адамдардың бір-біріне адал қалтқысыз сеніп, бір мүдделі ортақ көзқараста болатын қасиеті)
40.Тазалықты сақтамағаннан қандай аурулар пайда болады?
( тұмау, туберкулез, қотыр және т.б.)
50.Жұқпалы аурулардың таралу жолдары.
( лас қол арқылы, тазартылмаған көкөністер және т.б.)
«Жанашырлық»
10.Жанашырлық дегенді қалай түсінесіңдер?
(адамдардың бір-біріне деген ниеттестігі мен тілектестігі).
20.Жанашырлық танытудың мәні неде?
(қиын жағдайға тап болған адамдарға қамқорлық көрсету, жәрдем беру).
30.Жанашырлықты тек сөзбен ғана көрсету керек пе? (жанашырлықты сөзбен ғана емес, іспенде, мінез-құлықпен де таныту қажет).
- Организмге қандай негізгі витаминдер қажет?
( А,В,С, Д,Е витаминдер).
50.Бауырмалдылық дегеніміз не?
(адамдардың бір-бірін жақсы көруі, мейірімділігі, жанашырлығы, қамқорлығы).
«Табиғат»
- Адамдар табиғатқа неліктен залал келтіреді?
( адамдардың кейбіреуі табиғатқа жанашырлықпен, қамқорлықпен, мейірімділікпен қарамайды.Табиғаттың нәзіктігін, адам баласына берері шексіз екенін түсінбейді).
- Адамзаттың табиғат алдындағы парызы қандай?
( адамдар табиғат қуат көздерін орнымен пайдалану, оның әсемдігін сақтау, қамқорлық пен мейірімділік таныту).
- Адам табиғаттың ең сенімді досы бола ала ма?
( адам табиғаттың сенімді, айнымас досы, қамқоры, қорғаушысы)
40.Әдептілік дегеніміз не?
( адам өзіне, өзгелерге, қоршаған ортаға түсіністікпен, сыйластықпен, құрметпен қарайды).
- Адамның жан сұлулығы дегенді қалай түсінесіңдер?
( айналасындағы адамдарға жүрек жылуын, шапағат нұрын төге білетін және мейірімділік, сезімталдық, нәзіктік, ақкөңіл және т.б.)
ІҮ-кезең. Табиғатты қорғау, аялау жайлы сызба нұсқаға жазып көрсету.
Жеңімпаздарды анықтап, алғысымызды білдіреміз. Жеңілген топ өз өнерлерін көрсетеді.
Өзіммен -өзім
«Өзіммен-өзім» әдісінде әсем музыка қоюға болады.
Оқушылар жайланып отырады. Көздерін жұмса да болады.
Мұғалім ойға беріліп, қиялдарын шарықтатып, туған елімізді, өскен жерімізді шарлап шығуға шақырады.
Мұғалім оқушылардың туған жердің көркем де әсем табиғатына тамсанып қана қоймай, еліміздің экологиялық ахуалын қалай жақсартуға болатынын, қандай нақты шаралар жасау керектігін, өздерінің қандай ұсыныс немесе жоба ұсынатындарын ойлануды тапсырады.
Оқушылар бастапқы қалыпқа келген соң өз ойларын ортаға салып, ұсыныс немесе жобаларын жария етеді.
Дәптермен жұмыс
4-тапсырма
Жойылып, құрып кету қаупі төніп тұрған табиғат атынан өтініш хат жазыңдар.
5- тапсырма
«Табиғатты қорғау және сақтау» жобасын жасап,жария етіңдер.
6-тапсырма
Табиғатқа байланысты айтылған тыйым сөздерді жазыңдар.
Жүректен жүрекке
Өмір сүрейік алмасып
М.Мақатаев
Жапырақ-жүрек, жас қайың!
Жанымды айырбастайын.
Сен адам бола бастасаң,
Мен қайың бола бастайын.
Келісесің бе, жас қайың?
Көрінер, мүмкін, кімге ерсі,
Өміріңді маған бір берші!
Дүрбелең мына дүниені
Адам көзімен бір көрші.
Қайың боп мен де бағайын,
Орманнан орын табайын.
Беймәлім маған өмірге
Қайың көзімен қарайын.
Сен-дағы жерден нәр алдың,
Мен-дағы жерден нәр алдым.
Біреуден сенде жаралдың,
Біреуден мен де жаралдым.
Тілің жоқ , жанды қайың сен,
Айырмашылығым – Адаммын.
Мендегі бары бір жүрек,
Беріпті жүрек саған мың.
Сондықтан ұзақ жасайсың-
Құрдасы келер заманның.
Бар жоғы менде бі жүрек,
Ол өлсе мәңгі кеткенім.
Сендегі семсе мың жүрек,
Келгенде жасыл көктемің,
Тірілер қайта дүркіреп.
Жапырақ – жүрек, жас қайың!
Жанымызды айырбастайық!
Адам боп жүрсең қасқайып,
Қайың боп тұрам қасқайып,
Тәуекел, айырбастайық!
