Кейде маңызды шешім қабылдап жатып эмоцияға ерік беріп қоямыз. Әсіресе, қызуқанды адамдар кейін өзі өкінетін іске барып жатады. Бұл мақалада эмоцияны басқаруды үйренетін боламыз.
Эмоция бізді емес, біз эмоцияны басқаруымыз керек. Эмоцияның миллиондаған түрлері болса да, мамандар бұл құбылысты бірнеше түрге бөліпті: рақаттану, келісу, қорқыныш, таңданыс, өкіну, жеру, қайғыру, ашулану.
Мәселен, қызғаныштан туатын эмоция – әлдекімге қарағанда нашар болып көрініп қалу қорқынышынан болады. Әртүрлі ситуацияда әрқандай эмоция туындайтынын біліңіз. Бірақ қорқыныш пен ашуды шатастырмау керек. Міне, әр сәтте туындайтын әртүрлі эмоцияларды басқару үшін олардың ара-парқын ажыратып үйренуіміз керек. Мұндай жағдайдың себепсіз болмайтынын түсініңіз. Кейде адамды бейсаналы түрде эмоция басқарады, бірақ біз оларды тану арқылы жағдайды жақсарта аламыз.
Бірінші кезекте эмоцияны шығармас бұрын оның неден туындағанын, оған не себеп болғанын білсек, нұр үстіне нұр болар еді. Әйтпесе, эмоция адамды басқарып алған соң оны басу немесе елемей қою мүмкін еместей болып көрінетінін сіз бен біз жақсы білеміз.
Күні бойы өзіңізге «Көңіл-күйім қалай?» деп сұрақ қойыңыз. Егер уақытыңыз болса, күнделік жазу да пайдалы бола алады. Онда эмоцияның неден пайда болғанын, не түрткі болғанын жазып отырсаңыз – кейінде оны басқаруға мүмкіндігіңіз болады.
Сіздің эмоцияңыз – жеке жауапкершілігіңіз. Өз көңіл-күйіңіз үшін біреулерді кінәлауға болмайды. Өзгені айыптағыңыз келгенде тіліңізді тістей қойыңыз. Айтқымыз келгені – эмоциясын басқарғысы келген адам өз көңіл-күйі үшін барлық жауапкершілікті өзіне алу керек. Ал егер эмоцияңыз сізді дендеп алса, өзіңіздің ойыңыз бен ақылыңызға жүгініңіз. Тоқтап, мәселенің мән-жайын салқынқандылықпен өлшеп-пішіңіз. Сөйтіп, эмоцияның нендей себептен пайда болғанын анықтауыңыз дұрыс болмақ.
Мәселен, ең жақын деп ойлап жүрген досыңыз бір сәтте сізге назар аудармай қалса, бірден «ол менімен дос болғысы келмейді» деген ойға келесіз.
Өз ойыңызды оң және теріс пікірлермен тұжырымдап, сараптап алыңыз. Сонда ғана досыңыздың көңіл-күйі сіз үшін түсіп жүрмегенін немесе басқандай жағдай әсер еткеніне көз жеткізесіз. Бұл қорқыныш эмоциясының жоқтан пайда болғанын, оған назар аудармауға болатынын түсініңіз. Бұл туралы ойлауды бастағанда досыңыз сіздің кесіріңізден теріс айналмағанын ұқсаңыз жеткілікті. Себебі, достықты үзуге ешқандай да айтулы себеп бола қойған жоқ.
Өз-өзіңізге тағы да сұрақ қойыңыз: «Бұл мәселені қалай шешемін?» Барлық мүмкін болған нұсқаларды ойластырып шығыңыз. Егер ойыңызға ештеңе де келмей жатса, досыңыз туралы теріс ойлаудың жөні жоқ екенін ұғасыз. Жағдайды ойластыра келе, досыңызбен қарым-қатынасыңыздың үзілмейтінін анықтайсыз, бұл болса сіздегі эмоцияның шығуына негізгі түрткі болған себеп емес пе еді? Ендеше, бұл мәселеге мән бермеуге де болады деген сөз. Егер мән-жайды іздестіре келе кейбір себептерді есіңізге түсіріп жатсаңыз, әрмен қарай ойланып, жасаған ағаттығыңызды досыңызға айтып, кешірім сұраңыз.
Эмоция бойыңызды дендеп алса, төтеп беруге тырысыңыз. Егер осы әдісті қолданар болсаңыз, әлдекімнің сізді қасақана ашуландырғысы келгенін білетін боласыз. Сол арқылы көңіліңізге тигісі келген, тиіскісі келген адамды анықтап аласыз. Әлдекімнің әдейі жасаған себебі үшін дауласа кетпеңіз. Бұл үшін ешқандай да эмоция көрсетпей қойыңыз. Ашуыңызды шақырған адам өзі-ақ жеңіліс табады.
Босаңсыңыз. Иә, айтуға оңай. Десе де, босаңсып, бар уайымыңыз бен әлегіңізді бір сәтке болса да ұмыта тұрыңыз. Бұл үшін кейбір әдістерді де қолдансаңыз болады. Біз ашуланғанда тістенеміз, көзімізді алартып, жұдырығымызды түйеміз. Мұндайда кең тыныс алу керек. Бұл тек ашуыңызды басып қана қоймайды, сонымен қатар кейін өкінетіндей іс жасамауға мүмкіндік береді.
Керісінше әрекет етіңіз. Мәселен, жұбайыңыз ас ішкен соң дастарханды жинамай қойса, оған ашуланып, ұрыс бастаудың орнына өзіңіз бір рет болса да ыдыс-аяқты жуып, дастарханды жинап көріңіз. Бұдан кейін ешқандай ашусыз я келемеждеусіз әйеліңіздің бетінен сүйіңіз. Ол бәрін де түсінеді.
Жағдаятты ұмытып кетіңіз. Мәселен, өнімді еңбек ете алмайтындармен бір топта жұмыс істеу керек болса, сіз, әрине, жағымсыз эмоцияға берілуіңіз мүмкін. Мұндай кезде басқа топқа өтіп, өзге адамдармен жұмыс жасайтындай жағдай жасап алыңыз.
Таңдау жасаңыз. Қандай да бір маңызды шешім қабылдауда әліптің артын бағып, эмоциясыз, тек ақылға жүгініп таңдау жасаңыз. Мәселен, сізді біреу балағаттап жатыр делік. Сіз осы кезде ешқандай да шешім жасамай, өз-өзіңізді ұстаңыз. Мұнда екі жағдайды қарастырып көру керек. Біріншісі, бұл жағдаяттан не ұтасыз? Қандай нәтиже табасыз? Яғни, артын ойлап барып шешім қабылдаңыз. Екіншісі, көңілге қонымды нәтиже шығару үшін не істеу керектігін ойланыңыз. Уақыт өткен соң бұл жағдаятты қалай шешер едіңіз? Міне, осындай сұрақтарға жауап берген соң ғана таңдау жасағаныңыз жөн.
Сонымен, эмоцияны басқару үшін мынадай қосымша кеңестерге көз салыңыз:
•Өткен күннің эмоциясы болашақ өміріңізге кедергі жасамауын қадағалаңыз;
•Кейбір жаттығулар, мәселен, фильм көру, кітап оқу, ас ішу жақсы эмоцияларды тудыруы мүмкін. Қаншалықты позитив сыйлайтын істермен айналыссаңыз, соншалықты көңілді боласыз;
•Қандай істер жарқын көңіл сыйлайтынын, ал керісінше қай істер негатив сыйлайтынын таразылап алған соң ашу мен қайғыға төтеп беру оңайға түспек;
•Сіздің ашуыңызды шақыратын себептерді танып, олардан аулақ болыңыз;
•Есіңізде болсын, эмоцияны елемей қою – оның жоқтығын білдірмейді;
•Жақсы мен жаманды айырып, оларды арнайы күнделікке жазып отырудың да пайдасы бар. Мұны кешке және түнгі уақытта жазу керек;
•Абыржымаңыз, сабырлы болыңыз;
•Негатив сыйлайтын себептерге қаншалықты төтеп бере алатыныңызды ойлаңыз, жаттығыңыз;
•Қандай да бір жағдайды бес жыл өткен соң қалай бағалайтыныңыз жөнінде ойлаңыз;
Ескерту:
•Эмоцияны басқарып үйрену маңызды. Бірақ оларды елемеу мен төтеп беру екі бөлек тәсіл. Мәселен, эмоцияны елемей қоюдың арты қиынға соқтыратын істерге әкелуі әбден мүмкін. Жүйкеңізді бос мәселелер үшін жұқартпаңыз;
•Эмоциялардың көбісін жеңе білу – өте қиын. Кейде адам эмоциямен жалғыз күресе алмауы да мүмкін. Сондықтан арнайы психолог маманның көмегіне жүгінгені жөн.
