Өнер индустриясын қаржыландырудың негізгі көздері Бюджеттің қаржыландыру көздері: әр түрлі деңгейдегі бюджеттер; мақсатты бағдарламалар; мемлекеттік гранттар; қаржылық және салықтық жеңілдіктерге негізделген жанама қаржыландыру. Қаржыландырудың бюджеттен тыс көздері: кәсіпкерлік қызмет; халықаралық бағдарламалар (сыйлықтар, гранттар, стипендиялар); инвестициялар (жеке капитал); демеушілік; қайырымдылық. Бұл көздердің барлығы кез-келген мәдени мекемені қаржыландыру көзі бола алады. Заңнамаға сәйкес бюджеттен тыс көздерден қаражаттың түсуі бюджеттік қаржыландыру көлемін азайтуға негіз болып табылмайды.
Мемлекеттің мәдениетті және мемлекеттік мәдени саясатты қаржыландырудағы рөлі Мәдениет саласын дамытуға мемлекеттің қатысуы мемлекет дамуының көрсеткіші болып табылады. Дамыған демократиялық мемлекет мәдени саланы қолдауы керек және оған қысым жасамауы керек. Мемлекеттің мәдениетті дамытудағы рөлі мәдениетті қаржыландыру тетіктерін ұсынуды (оның барлық бағыттары бойынша мәдени саланың жан-жақты дамуын қамтамасыз ететін жағдайлар жасау) қамтамасыз ететін мемлекеттің мәдени саясатында көрінеді. Мемлекеттің қаржыландыруға қатысуы тікелей немесе жанама болуы мүмкін. Тікелей қаржыландыру — бұл мәдени саланы дамытуға әр деңгейдегі бюджеттерден қаржы бөлу. Жанама қаржыландыру дегеніміз — мемлекет тарапынан мәдениет саласындағы бюджеттен тыс көздерден қаражат тарту үшін жағдайлар жасау.
Мәдениет объектілерін қаржыландыру негізінен әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің есебінен жүзеге асырылады. Мәдениет ұйымдарын бюджеттік қаржыландыру үлесі орта есеппен 50-ден 80% -ке дейін құрайды. Тікелей бюджеттік қаржыландыру тек ұлттық мәдени нысандарға және мемлекеттің пікірінше, мәдениет салаларына қатысты басымдыққа қолданылады. Мәдениет объектілерін қаржыландыру олардың қызметінің нәтижелері бойынша және тұтынушылар үшін де, демеушілер үшін де олардың тартымдылық дәрежесін бағалау негізінде жүзеге асырылады[1].
Әлемдік тәжірибе және мәдени қаржыландырудың негізгі модельдері мемлекеттік маңызы жоқ мәдени нысандар мен жобаларды қаржыландыру үшін қаржыландырудың келесі әдістері қолданылады: гранттарды бөлу; субсидияларды делдал үкіметтік емес ұйымдар (қайырымдылық қорлары, қоғамдық ұйымдар мен бірлестіктер) арқылы бөлу; кәсіпкерлік секторымен серіктестік (ірі компаниялармен қатынас мемлекеттік деңгейде орнатылған); мәдениетті субсидиялаудың ведомствоаралық бағдарламалары; арнайы салықтар; бюджеттен тыс көздерден қаржыландыру (мысалы, ұлттық лотереялардан және спорттық ставкалардан түскен түсімдер).
Әлемдік тәжірибе және мәдениетті қаржыландырудың негізгі модельдері мәдениет саласындағы қаржыландыратын ұйымдар мен жобаларды қаржыландырудың еуропалық моделінде Мәдениет министрлігі ұсынған мемлекеттің қоғамдық ұйымдармен және басқа да қызмет салаларымен тығыз ынтымақтастыққа негізделген әдістер қолданылады. Мақсатты қаражат жинау әр деңгейдегі бюджеттерге мәдениет саласындағы ұйымдарды және әр түрлі мәдени жобаларды кейіннен қаржыландыру үшін жүзеге асырылады. Соңғы жылдары Еуропа елдері мәдени ұйымдардың коммерциялық қызметін дамытуға баса назар аударуда. Мемлекет мәдени ұйымдарды өз бетінше коммерциялық қызмет жүргізуге шақырады (дүкендер, кафелер ашу, үй-жайларды жалға беру және т.б.).
Қаржыландырудың американдық моделі жеке капиталдың мәдениет саласына заңнамалық негіз (жанама қаржыландыру) арқылы келуі үшін осындай жағдайлар жасауға негізделген. Мәдениетке инвестициялардың пайызы: 5% — мемлекеттік субсидиялар, 95% — мемлекеттік емес көздер (соның ішінде мәдениет ұйымдарының тәуелсіз кірістері). Мәдениет саласындағы басымдықтарды анықтаудан және болжаудан бас тарту тән, шығармашылық өзін-өзі ұйымдастыратын және өзін-өзі дамытатын организм ретінде қарастырылады. Бұл тәсіл арқылы ақша сұраған әрбір адам өтініш пен тиісті негіздеме бойынша оны алуға мүмкіндігі бар. Әлемдік тәжірибе және қаржыландыру мәдениетінің негізгі модельдері.
Мәдениетті қаржыландыру түрлері:
- Романский — федералдық бюджеттен қаржыландыру басым. Франция, Италия үшін типтік.
- Неміс тілі — жергілікті бюджеттерден және тәуелсіз құрылымдар мен қорлар арқылы қаржыландыру басым. Австрия, Германия, Скандинавия елдеріне тән.
- Ағылшын-америкалық — жанама қаржыландыруға негізделген (жеке капиталды тарту және заңнамалық база арқылы мәдени ұйымдардың тәуелсіз коммерциялық қызметін ынталандыру). АҚШ, Ұлыбританияға тән. Әлемдік тәжірибе және қаржыландыру мәдениетінің негізгі модельдері[2].
Қаражат жинау Қор жинау — бұл коммерциялық емес жобаларды іске асыру үшін әр түрлі көздерден қаражат тарту және жинақтау қызметі. Жобалық фандрайзинг — жобаларды іске асыру үшін қаражат жинаудың бір түрі — бұл жобаны ұйымдастырушылар үшін де, қаржыландырушы тарап үшін де ыңғайлы нысаны болып табылады (қаражатты пайдалану үшін нақты белгіленген мақсаттардың болуымен, тарту мүмкіндігімен сипатталады) жобаға қатысудан нақты пайда алу, минималды шығындармен қаражаттың едәуір мөлшері …) Операциялық фандрайзинг — бұл коммерциялық емес ұйымдардың ағымдағы шығындарын жабу үшін қаражат жинаудың бір түрі — аз тиімді түрі (алынған қаражат нақты мақсатқа ие емес, бұл донорлардың қызығушылығын төмендетеді).
Қаражат жинаудың сәттілігін қамтамасыз ету шарттары:
- Жобалық құжаттаманың сапасы — оның айқындығы және әлеуетті донор үшін тартымдылығы.
- Жоба үшін әлеуетті донорларды дұрыс таңдау — донордың мүдделері жоба тақырыбымен сәйкес келуі керек.
- Жобаны ұсынудың сапасы — жобаны ұсына білу керек (жоба кіммен және қалай ұсынылатыны маңызды, донордың ішкі уәждерін түсіну керек және осы мотивтер негізінде) донорға оның жобаға қатысуының артықшылықтарын көрсете білу).
- Донордың жобаға қатысу тетіктерінің «ашықтығы» — донорлық қаражаттың дұрыс жұмсалуына және донордың мақсаттарын жүзеге асыруға кепілдік беру қажет.
Ақша жинауды ақпараттық қолдау деп әлеуетті донорға жобаның және оны ұйымдастырушылардың толық (толық) таныстырылымын беретін құжаттар мен материалдарды әзірлеу, дайындау және рәсімдеу түсініледі.
Жобаны ақпараттық қолдау мыналарды қамтиды:
- Жоба (жобалық құжаттама + жобаның қысқаша мазмұны).
- Жоба жүзеге асырылатын ұйымның жарғылық құжаттары.
- Ұйымның қысқаша сипаттамасы немесе жоба авторының түйіндемесі.
- Ұйым немесе жоба авторлары туралы медиа материалдарды таңдау.
- Кері байланыс орнатуға арналған визиткалар.
- Қосымша мультимедиялық материалдар, фото және видео материалдар, сипаттамалар және т.б.
- Донордың жобаға қатысудан түсетін артықшылықтарын сипаттайтын құжаттар жиынтығы (қажет болған жағдайда).
Ақша жинауды ақпараттық сүйемелдеу Ақша жинауды ақпараттық қолдау сонымен қатар қаражат жинау қызметінің барысы мен нәтижелері туралы ақпаратты, яғни: — донорлар (оның ішінде әлеуетті донорлар) туралы мәліметтер; — донорлармен хат алмасу (барлық ұсыныстардың, хаттардың, жауаптардың көшірмелері); — жедел талдау деректері (кездесулер мен қоңыраулар туралы ағымдағы ақпарат); — әрбір әлеуетті донормен жұмыс барысын сипаттайтын ақпарат (байланыс күндері мен нәтижелері, корреспонденциялар, уәделердің мазмұны және т.б.); — алынған қаражат туралы ақпарат (яғни шот нөмірлері, түбіртектер, аудару және қабылдау күндері, қаражат мөлшері, алғыс хат жіберілген күн).
Ақша жинау компаниясын ұйымдастыру және жүргізу Қор жинау компаниясының кезеңдері:
1-кезең-жоспарлау, қаражат жинау тұжырымдамасын әзірлеуді көздейді. Бұл кезеңде мыналар қажет: донорлар шеңберін анықтау, әрқайсысына құжаттар пакетін дайындау; қаражат жинау түрлерін таңдау; қаражат жинауға қатысатын адамдар шеңберін анықтау және олардың арасындағы өкілеттіктерді бөлу; ресурстармен қамтамасыз етуді талдау; қаражат жинауға шығындарды анықтау; қаражат аударылатын ағымдағы шот жасаңыз.
2-кезең -іске асыру. Кезең мыналарды қамтиды: қаражат жинауға жауапкершілікті белгілеу; қаражат жинауды жүзеге асыруға қаражат бөлу; донорлармен жұмыс.
3 кезең -бақылау. Кезең мыналарды қамтиды: қаражат жинауды жүзеге асыру барысын бақылау; болған өзгерістерді ескере отырып жоспарларды түзету. Ақша жинау компаниясының кезеңдері:
4-кезең-талдау.Ол мыналарды қамтиды: — компания кезеңдерінің тиімділігін анықтау; — соңғы нәтижелердің тиімділігін бағалау. Болашақта қателіктерге жол бермеу үшін талдау қажет. Науқан кезінде іс-шаралар қаншалықты тиімді болғанын түсіну маңызды. Ақша жинау науқанының кезеңдері: Талдау үш негізгі сұраққа жауап беруі керек: алға қойылған мақсаттар жобаның объективті қажеттіліктеріне қаншалықты сәйкес келді; алынған тиімді болды (қаржылық, уақыт, материалдық)[3].
Фандрайзингтік компанияны ұйымдастыру және жүзеге асыру Фандрайзингтік компания құрудың оңтайлы мерзімі қаражат ізделініп жатқан жобаның негізгі қорытынды оқиғасына дейін 6-9 айды құрайды. Бір жарым жылдан кейін ауқымды жобаларға қаражат іздеуді бастау керек. Толық әзірленген жобалық құжаттама қаражат жинау компаниясы басталғанға дейін 4-6 ай бұрын болуы керек. Ақша жинау науқаны шеңберіндегі іс-шараларды жоспарлау және жүзеге асыру кезінде мәдени жобаларды жасаушылар ақша сұраушылар емес, әлеуметтік серіктестік туралы екенін есте ұстаған жөн. Маңызды жағдай — бұл мінез-құлық стилі, өзін-өзі бағалау.
Демеушілік пен қайырымдылық Қайырымдылық — бұл қайырымдылықтың көрінісі (кедейлерге көмек көрсету) болып табылатын және қолдау алушылар тарапынан қаржылық немесе басқа міндеттемелерді білдірмейтін ақысыз қолдау. Мейірімді қолдау көрсету арқылы ерікті іс-әрекетті көрсетеді. Мәдениет және өнер саласындағы қайырымдылықты меценаттық деп атайды. Қайырымдылық жеке сипатта болады және қайырымдылықтың жеке талғамына, қалауына және тілектеріне байланысты. Қайырымдылықты қайырымдылық актісі ретінде ресімдеу, баланстан балансқа аудару, вексельдер төлеу, чек аудару[4].
Демеушілік және қайырымдылық Қайырымдылық мотивтері: адамның альтруизмі; Әлеуметтік жауапкершілік; біреудің әл-ауқаты туралы қамқорлық; өзінің мәдениетке қосқан үлесі үшін мақтаныш; өз мүмкіндіктеріңізбен экстази; онда әрекет ету мүмкіндігі үшін қоғамға ризашылық; қызметтің басқа саласында өзін-өзі жүзеге асыруға деген ұмтылыс; бейнені қалыптастыру; жарнама; салық жеңілдіктері.
Демеушілік және қайырымдылық Демеушілік (латын тілінен аударғанда — мен кепілдік беремін, кепілдік беремін) — бұл заңды тұлғалардың бір жағынан коммерциялық емес жобаны ұйымдастырушылар мен екінші жағынан коммерциялық компанияның келісіміне негізделген қызметі. Демеушілік — бұл өзара тиімді ынтымақтастық. Демеушілік қаражат бөлу, жабдық сатып алу немесе материалдық базаны қамтамасыз ету (бартерлік демеушілік), жобаны жарнамалау (ақпараттық демеушілік), сыйлықтар, марапаттар тағайындау және т.б. түрінде жүзеге асырылады. Демеушілік қамтамасыз етілетін жағдайлар тараптардың (демеуші де, алушы да) міндеттемелерін қамтитын арнайы келісіммен ресімделеді. Шарт екі жаққа да тиімді болуы керек.
Қазақстан демеушілік пен қайырымдылықты дамыту мәселелері
- Демеушілік пен қайырымдылыққа үстірт көзқарас (шешімдерді ерікті түрде қабылдау, тәжірибеге немқұрайлы қарау).
- Мәдениеттің бизнестен қашықтығы (бизнес мәдениетке, бизнеспен жұмыс істеуге қатысуы керек).
- Потенциалды донорлармен жұмыс жасай алмау (құжаттарды рәсімдей алмау, донорлардың мүдделері туралы түсінік жоқ).
- Қайырымдылық қызметі үшін жариялылықтан қорқу. Екіұшты қоғамдық пікір (позитивті қоғамдық пікір қалыптастыру керек) .Мәдени жобалар мен олардың донорлары туралы халықтың жеткіліксіз хабардарлығы.
- Мәдениет саласын басқарудың жеткіліксіз біліктілігі.
- Демеушілік және қайырымдылық саласындағы заңнаманың жетілмегендігі[5].
Қорытындылай келе,Мәдениет мекемелерінің қызметі тек мәдениет саласына арналған бюджеттік қаражаттан (ағымдағы ұстау бюджеттері және мәдениет пен өнерді дамытуға арналған қаражат) ғана емес, сонымен қатар салааралық және аймақаралық бағдарламалардан қаржыландырылуы мүмкін, тиісті бюджеттерге бөлек жолға енгізілген жергілікті интеграцияланған бағдарламалар.Көркемөнер индустриясында өндірісті жоспарлау кезінде мекеме басшысы дәл осы үдерістің тезірек жылжуына не көмектесетінін мұқият ойластыруы керек, тиімді өндіріске жағдай жасайтын шығармашылық өнімді қаржыландыру тетігі деп аталуы керек. Сондықтан нарықтық экономика жағдайында жұмыс жасау менеджерден жоғары сауатты және қаржылық саясатты сауатты жүргізуді талап етеді.Зерттеушілер атап өткендей, бір елдің бір мезгілде бірін-бірі толықтыратын модельдерді қолдана алуы маңызды. Елеулі айырмашылықтардың болуы мәдениет саласына қатысты мемлекеттік мінез-құлықтың нақты моделін, қаншалықты тиімді болғанымен, оны қарызға алуға немесе көшіруге болмайтынын қолдайды.
Қаржыландырудың оңтайлы моделін ол құрылатын мемлекеттің саяси, экономикалық және мәдени дәстүрлеріне сәйкес қана әзірлеуге болады.
Қазақстанда басым бағыттардың бірі болып жұмыстар жасау үшін мемлекеттік тапсырыс практикасын дамыту, сондай-ақ абсолютті қоғамдық маңызы бар немесе сол салалардағы сұранысты қанағаттандыруға бағытталған бағдарламалар мен жобаларды іске асыру болып табылады және нарық жеткілікті қызығушылық танытпайтын жанрлар.Бұл модель әмбебап болып табылады, яғни. жеке адамдарға ғана емес (белгілі жазушыларға, композиторларға, режиссерлерге, продюсерлерге), сонымен қатар федералдық, аймақтық және муниципалдық юрисдикцияға жататын шығармашылық ұжымдарға да қолданыла алады.
Мемлекеттік және муниципалдық шығармашылық ұжымдардың (оркестрлер, хореографиялық ансамбльдер, театр компаниялары, көркемөнер шеберханалары және т.б.) ағымдағы шығармашылық қызметін қаржыландыруға келетін болсақ, олардың өнер саласы мекемелерінің басшылары атап өткендей, олардың құрылтайшымен қарым-қатынасының негізі, келісімшарттық принципке негізделуі керек.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
- «Лан» баспасы;
- «ПЛАНЕТА МҰЗЫҚ баспасы»;
- 2010 Тулчинский Г.Л., Шекова Е.Л. Мәдениет саласындағы менеджмент: оқулық. 4-ші басылым;
- 2009 Чижиков В.М., Чижиков В.В. Әлеуметтік-мәдени басқарудың теориясы мен практикасы;
- 2008 журналы «Мәдениет мекемесі басшысының анықтамалығы» журналы «Art manager» журналы.
