Бидай және оның жалпы сипаттамасы.

23.09.2019

13859

Бидай — бүкіл әлемде 148 елдің негізгі азық-түлігі болып табылады және көптеген елдердің экономикасында ерекше орын алады. Бүкіл дәнді дақылдар өнімінің 60% мөлшері бидайдан алынады.

Мазмұны

І. Кіріспе

1.1. Бидай және оның жалпы сипаттамасы.

ІІ. Негізгі бөлім.

Бидайдың морфологиясы және өнімділігі
Бидай сапасының физикалық белгілері
Астықтың ұнға айналуы

ІІІ. Қорытыңды.

Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе.

Бидайдың жиырмадан астам түрі бар. Солардың ішінде ең көп тарағамы—жұмсақ бидай. Бұл дақылдын, алуан түрлі сорттары бар және олар жер шарының барлық аймақтарында егіледі. Біздің елімізде бидай ауа райы өте қатал Якут АССР-і жерінде, мүлде қар жатпайтын Закавказ айма- ғында, Қазақстан мен Орта Азияның аса құрғақ алқаптарында және Приморьенің ылғалды аудандарында өсіріледі.

Азық-түлік өнімі ретінде бидайдың көптеген аса бағалы қасиеттері бар. Бидай дәні — аса құнарлы да қуатты азық, оны сақтау да қиын емес, бір жерден екінші жерге тасып жеткізу де оңай және оны өңдеп алуан түрлі өнім алуға болады.

Европадағы елдерде адамға қажетті барлық калорияның 35% бидайдан алынады. Адам организмі үшін қажетті белоктар мен углеводтардың жарымына жуығын, Ві витаминінін 70—80%, РР және Е витамииінің не дәуір белігін, минералдық тұздарды және басқа қажетті заттарды бидай өнімі береді. Бидай наны азық-түлік көзі ғана емес, сонымен қатар ерекше катализатор болып табылады. Осы пайдалану нәтижесінде ас қорыту жақсарады жете басқа қоректер де жақсы сіңеді. Бидай белогының да ерекше бағалы қасиеттері бар, оның амин қышқылдық құрамы үйлесімді ке- леді.

Қазіргі жоғары механикаландырылған және мамандандырылған ауыл шаруашылығы өндірісі жағдайында бидай түсімін арттыра берудің және мол өнім алудың негізгі факторы — дақыл үшін ылғал, керек және режимінің ең қолайлы жағдайын жасаумен қатар, оның аса бағалы сорттарын өсіріп шығару болып табылады.

Адамға қажетті азық-түлік пен мал азығы және шикізат үшін қажетті өнімдер молшылығын жасауда дәнді дақылдар селекциясының маңызы зор.

Қазіргі заманғы өсімдіктер селскциясының мақсаты — әр түрлі агроэкотипке арналып шығарылған сорттарды сыртқы орта жағдайына мүмкіндігіне көбірек бейімдей түсу, яғни белгілі бір генотип пен сыртқы ортаның абиотикалық және биотикалық факторлары арасындағы үнлесімділікті барынша арттыра түсу болып табылады.

1.1. Бидай және оның жалпы сипаттамасы

Дүние жүзіндегі азық-түліктік дақылдар ішінде бидай жетекші орын алады. Астық шаруашылығын және оның басты дақылы — бидай өсіруді үздіксіз дамыту процесі жүргізіліп келеді.

КПСС XXVI съезінің шешімдері мен КПСС Орталық Комитетіиің май (1982), декабрь (1883), апрель (1984) Пленумдарында атап көрсетілгеніндей, астық өндіруді арттыру ауыл шаруашылығының түйінді проблемасы болып келді және болып қала бермек.

Алынатын астық мөлшерінде бидайдың ара салмағы 60 процентке жетеді.

Triticum туысының қазіргі систематикасы 27 түрді қамтиды (1-таблица), (В. Ф-Дорофеев, 1980).

Адамзаттың басым бөлігі жұмсақ бидай нанын пайдаланады. Егіс көлемі жөнінен одан кейінгі орынды қатты бидай алады. Бұл екі түр де полиплоидтық түрге жатады.

Қазіргі кезде көптеген зерттеушілер полиплоидтық бидайдың аллополиплоидтық бидайдан шыққанын анықтады. Сондай-ак оның қалыптасуына азықтық дән беретін бидайдың кемінде бес диплоидтық түрі қатыс-кандығы белгілі болды. Тгііісшп туысы Тг. Ьоеіісит жә-не Тг. игагіи жабайы диплоидты бидайларына тән екі геномға ғана ие болғандықтан, қалған үш геномды олар Ае^ііорз туысынан қабылдаған.

Бүкіл адамзаттың, солардың ішінде біздің еліміз халқыыың негізгі тағахмы үшін жүмсақ бидай паіідала-нылатындықтан, ендігі жерде осынау бірегей түр жа-йын сөз етпекпіз.

Жұмсақ бидайға жататын түрлердің масағы тығыз емес, масақшалары сиректеу (Д=10—22, сирек жағдай-да 23—38), ұзындығы 5—17 см; масағыныд үзымдығы енінен 4—5 есе артық; масақтағы масақшалар бір-бірі-нен алшақ, жоғары қарай қиғаш орналасқан, дәндері-нің үзындығы 5—9 мм, үзынша сопақшадан жұмыртқа

тәрізді пішінге дейін өзгеріп отырады: үзындығы әдстте дәнінің енінен 2 ссе артық, кепде сиімен шамалас, яғни домалак болып келеді.

Бидай өскіндері қошқыл қара, жасыл, көкшіл кеме-^се сарғыштау-жасыл, ашық жасыл түсті болады. Жапы-рақ тақталарының ұзыыдығы 8—35 см, кенде онан да үзын, ені 0,7—2,5 см, жылтыр (тегіс), бүртікті (беті кедір-бұдыр) немесе қысқа түктер басқан (қолға жұмсақ бол.ып тиеді). Жапырақ қынаптары жалацаш немесе түкті. Олардың жапырақ тақталарына өтер же-рінде тілше мен қүлақшалар бар. Қүлақшалардан кеіі-де жапырақ тақтасыпың жиегіне ететін үзын түкшелері» болады немесе болмайды. Тілшесіз (жарғақты ескін-сіз) түрлері де болады. Сабағының биіктігі 30—200 см. Сабағыныц іші бүкіл үзына бойына қуыс болады. Саба-нының буыны жалацаш немесе үйкелуден түсіп қалатын қысқа түктсрмен көмкерілген.

2.1. Бидайдың морфологиясы және өнімділігі

Бидайдың морфологиялық белгілері систематиктер үшін түрлерді және әр түрдің ішіндегі түршелерді Тигдійнт туысының шегінде теңестіру құралы болып қызмет атқарады. Сонымен қатар кейбір морфологиялық белгілер селекционерлер үшін сұрыптау объектілері, ге-нетиктер үшін тұқым қуалау белгілерін бақылау мате-рмалы болып табылады және ең ақырында, олар имму-нологтар үшін де қажет болып саналады.

Алайда түсімділік, технологиялық сапалар секілді аса маңызды белгілер зор шаруашылық маңызға ие бо-ла отырып , теңестіру мақсатына жарамайды, өйткені сыртқы орта жағдайлары оларға едәуір дәрежеде әсер етеді және сонымен қатар оларды оңай да тез әрі дәл-ме-дәл өлшеу мүмкін емес.

Тамыры. Бидай өсімдігіиің тамыры екі түрлі болады. Түқым өніп шыққанда жас өсімдікте урық тамырлары түзіледі. Қосымша -іамырлар немесе буын тамырлары эдетте бесеу, колеоптильдік тамырлар біреу-екеу бола-ды, буын тамырларының саны ауа райына, топырақ жағдайларына қарай өте өзгеріп отырады. Үрық тамыр-лары әрқашан да жіңішке, дріаметрлері бірдей, бүйір тармақтары бар және олар бүкіл вегетациялық кезең боііы қызмет атқарады.

Ұрық тамырының негізі дәнде астық тұқымдастар сүттеніп пісуінің бастапқы кезеңінде, бірінші жұбы —сүттеніп пісудің басы мен орта кезеңінде, екінші жұбы — сүттеніп пісудің соңы мен балауызданып пісу-

дің бастапқы кезеңінде түзіледі. Балауызданып пісудің ортасы мен соцымда колеоптильдік тамырдың меристералық ошақтары оқшауланады. Буын тамырлары негізгі өркенде жаздық бидайдың 1—4-жапырақтары, күздік бидайдың 1—8-жапырақтары бекінетін жерден жоғарырақта түзіледі. Тамыр жүйесі жалпы алғанда жаздық бидайда түқым көктеп шыққаннан кейін 30—40 күн өткен соң, күздік бидайда 50—60 күн өткен соң толық қалыптасады.

Сабағы (сабаны). Сабак догсніміз — бидайдың өні-м түзуге қатысатын мүшелерііт көтеріп тұратығі орталық өсі. Сабақ жапырақтардыц, масак өзегініц, жанама өр-кендерінің, қосалқы тамырдыц қалыптасуына тікелен қатысады. Сабақта мүшелерді бірыцғай жүйеге біріктіріп, заттар айналымын қамтамасыз етстін өткізгіш тканьдер орналасады. Дон байлау кезінде пайдаланы-лзтын қор заттары да сабакта жнналады. Ол сондай-ак ассимиляциялық қызмет атқарып, құрғақ заттардың түзілуіне қатысады.

Бидайдың сабағы тік өседі, цилиндр пішінді келеді, ол буындар мен буып аралығынан түрады, одетте беті тегіс, калыпты өскен сабак буындар мен буын аралық-тарынан түрады. Бидаи сабағыныц әдстте жер бстіндс 5—б буыны болады: буын аралыгы сабактың төменгі жағында қьіска болады. Сабак. жср астындағы бірінші буыіг аралығыкан өсс бастаііды да, кепінғілеріпс тара-ла береді, мүнда екінші буын аралығы өсуі жөиінеи бі-рінші буып аралығын, үшіншісі — скіншісін басып оза-ды жәие т. с. с. Сонымеы, барлық астық түқымдастар секілді бидайдың өзіне тән ерекшеліғі — онда бірғіеше

Өсу нүктелерінің болуы. Олар әрбір буын аралығының тубіндегі буын үстінде орналасқаы. Жоғарғы буын аралығы төменгі буын аралығынан 6—12 есе үзын болады.

Бидайдың көптеғен сорттарының буын аралықтары қуыс болса, бунақтары бітеу, олардың шіі толы болады. Далады кейбір сорттарда буын аралықтарыыың да іші бітеу келеді.

Өсімдіктің биіктігі (сабағының үзындығы) генетика- . лық пегізге байланысты, бірақ көп ретте сыртқы орта жағдапларына да тәуелді болады. Өсімдік биіктіғікің бидай өндірісінде өте зор маңызы бар, өйткеыі ол да-қылды жниау әдісі мен оныц ауыр-жеңілдіғі соған да байланысты болады, сонымен қатар оның дақылдың құлал жатып қалуына да қатысы бар. Жерғе күлап жатып қалмаптыи көптегеіі сорттардың аласа әрі мықты сабағы болады.

Жапырағы. Жапырақ—бидайдың негізгі ассимиля-циялаушы мүшесі. Ол жапырақ тақтасынан және сағақ-ты қамтитын қынаптан тұрады. Нағыз жапырақтар са-бақта екі қатар болып орналасады. Әрбір жапырақ өзі-нен жоғары және төмсн орналасқаи жапырақтарға 180° бұрыш жасай оргіаласады.

Қалыпты қынап сабақтыц төменгі 2/3 бөлігін жауып тұрады, ал қолайсыз жагдапларда масақ кынаптан то-лық үзарып шықпанды. Әрбір қынап буынға дейін бой-лай бөлінгсн.

Жапырақ тақтасына сызыктық және параллель жүйкелену тон, бүл жағдап бүкіл типтері тұқымдасына-ортақ. Жапырақтың үстіңгі бетінде бірқатар бойлық қырлар панда болады, олар өткізгіш пюқтардың үстіңгі жағыгіа орналасқан тканьдсрдсн түзілгсн. Ортацғы жүй-ке тактаның астыңғы бетінен керініп түрады. Тақтаның екі бстінде де устьицелер болады, устыщелер астыңғы бетіне қарағаида үстіңғі бстінде кебірек болады. Жапы-рақ тақтасының төменгі бетімде қыр болмайды және ол үстіңғі бетіне қарағанда әдетте едәуір теғіс келсді.

Жапырақ тақтасы мсн кынаптың түйісетін найза то-різді түзіліп, қынап пен сабақты қарама-қарсы екі жа-ғынан да еркін қамтиды.

Жарғақты өскін (тілшс) дс жапырақ тақтасы мен қынаптың түйіскен жерінде орналасқаы жүқа өсінді бо-лып табылады.

Жаздық бидайдың неғізгі өркенінен 7—8 жапырақ шығады. Күздік бидайдыц нсгізғі өркенінен 13—14 деГіін жапырақ еседі. Жапырақтардың көпшіліғі өскін наида. болған соц қалыптасады.

Жаздық бидайда жапырак, тіршілігінің. жалпы үзақ-тығы 49—78 күнге созылады. Жаздық бидаііда жа.ны-рақтар тіршіліғініц тоқтауы редукциялық бөліму ноти-жесінде панда болатып төрт клетканың — тетраданыц — қалыптасуынан, ал күздік бндайда — масақ өзегінің. сеғментациясынан басталады.

Масағы мен дәнегі. Дақыл түптеие бастаған кезде масақ қалыптасады. Бидайдың гүлшоғы— масақ. Жапырақ ішіндегі қынап сабағының өсуіне қарай масақ қалынтасады да, осыдан сыртка шығады (масақтаыады). Оныц неғізғі қылтанағы (өзегі)—ирсктелген, тіс тәрізді ол бірқатар қысқарған буындар мен буын аралықтарынан тұрады.

Өзектің әрбір буын аралығы түбіне қараіі тарылып, үш жағына кеңейеді. Масақ жетілмеген, түрі өзгерген өркенге айналғап масакпіалардан түрады (Вагге, Н. Т., 1945). БндаГідыц масағы — қондырма масақ. Масақшада үштен бескс депін гүл болады. Жоғары гүл эдетте руди-менттік мүше. Әр масақ бушрінен бір-екі масақ қауызы-мен оранғам, ал орбір гүлдің сыртқы жәис ішкі гүл кау-ызы бар. Гүлдің ішіне үш аталық және екі ауызды аналық ориаласқан. Гүлдіқ ең түбінде шагын скі пленка — лодикул орналасқам. Гүлдеу кезіпле олар ісініп, гүл ашады. Гүлдеп болған соц лодикул солады. Тозаңқап-тың пішіні жебеге үқсаГіды: оның әрқайсысы гүлге жіңішке аталық жіпшесіімен бекінген.

Масақтың және гүл қауызының хлорофильді ткані, түтік шоғы жәие устыіцелері болады. Сондықтан олар ассіімиляцня және булану процестеріле қатысты.

Масақтанудың соңын ала гүлдеу процесі басталады. Ең алдымен масақтың ортаңғы белігінің гүлдері, одан соң төменгі және жоғарғы бөліктерінің гүлдері гүлден бастайды. Тозаңқабы ең жоғарғы шеғіне жетіп, сар-ғаяды, ал бүл кезде аналық та жайылып өседі.

Қалқанша дегеніміз—түрі өзгерген тұкым жарнақ жапырағы. Ол тұқым өнген кезде коректі заттарды эндоспермнен ұрыққаі жеткізу кызметін аткарады. Қал-қанша эпителиймен көмкерілгон паренхималық ткань-не.н тұрады. Эпителий клеткаларының үлкен сору күші болады, бұл клеткалар ұрық өскеи кезде ерссек өсім-діктің тамыр түкшелері орнына кызмет атқарады.

Эпибласт тамырдың сабақка өтер жеріне орналас-қан. Оның маңызы толық анықталмаған. Эпибласт тка«-ні борпылдақ құрылымды, осының арқасында ол үрык, өс-кен кезде ылғалды барынша сіңіріп алып, оны үрыққа береді. Иванов (1971) эпибластың бүл қызметі үрық тіршілігінің алғашкы кезеңінде өте маңызды деп атап көрсетті.

Дәнектің қалыптасуы сыртқы орта жағдайлары мен организмнің генотнпіне байланысты. Жаздық бидайда дэнектің қалыптасу үзактығы 9—13 күн, суару ұзақтығы—14 күм, пісу ұзактығы 8—12 күн болады. Аланда ауа райы жағдайларына байланысты керсетілген диапа-зондар әр жаққа қарап біршама өзгереді.

Күздік бидайда дәнек қалыптасуының орташа ұзақ-тығы 10—16, суару ұзақтығы 9—14, пісу ұзактығы 8—13 күн.

Дәннің қалыптасып жетілуін шартты түрдс үш фазаға бөлінеді: сүттсну, балауыздану және толық пісу фа-залары. Бүл фазалардан ету процссінде өсімдіктің өзінде, сонымен қатар дәнде, морфологиялық және био-химиялық өзгерістер болады.

Сүттеніп пісу фазасында дән жасыл реңді, аптар-лықтай толысқан болады және сықкан кезде одан сүт реңдес қоймалжың бөлініп шығады. Ақ түсті болуы ондағы крахмал дәндеріне байланысты. Дәнде еритіп қант көп болады. Ұрық әлі де жүмсақ болады. Ал құрғағаннан кейін өніп шығуға қабілетті келеді. Бүл кезде сабақ, жоіарғы жапырақтар мен масақ әлі де өзінің жасыл ре-.ңін сактайды, бірақ өсімдік тіршілігініц тоқталу белгілері байқала бастаііды. Ассимиляция процесі әлі де жалғаса береді.

Балауызданып пісу фазасында дәинің құрамындағы заттар алдымен жабысқақ күйге өтеді де, соңынан балауыз секілді жұмсақ болады.

Бұл кезде дәнді тырнакпен кесу оқай; көлемі жөнінен ол сүттеніп пісу фазасындағы дәннен едәуір кіші болады; біртіндеп жасыл реңнен айырылады. Сабак,. жапырақ және масақ сарғая бастайды: жапырақтар морт сынғыш болады да, бірақ сабақ өзінің иілгіштік қасиетін сақтайды. Ассимиляция процесі тоқталады. Бүл фазада заттар бір топтан екінші топқа қарқынды түрде өте бастайды, дәннің масақпен физиологиялық. байланысы жойылады, бірақ гүл және масақ қауызы дәнді ылғалмен және синтез өнімдерімен қамтамасыз. ету қызметін атқара береді.

Толық пісу фазасында дән қатая түседі және оның. көлемі кішірейеді, сондықтан кейбір сорттарда олар оңай шашылады, пластикалық заттардың бір топтан екінші топқа ауысуы аяқталады.

Пісу дәрежесіне қарай дәнектің анатомиялық құры-лымы өзгереді. Дәнектің өсу процесі кезінде эндосперм-нің крахмал бөлігінің клеткалары пластидтік крахмал жинақтайды, ал жеміс қабықшасының клеткалары жү-мыр крахмал дәндеріне толады. Эндосперм клеткалары пластидтік крахмалмен толған соң хондриозомдық крахмал жинала бастайды. Эндоспермнің белоктық зат-тары қоюланып, бірте-бірте! желімтск бола береді.

Түсім кепілі. Түсімнің мелшері негізінен қалғанда бел-гілі жердегі өсімдіктердің санына, масақтың мөлшеріне, масақтағы және өсімдіктегі дәннің массасына тбайланыс-ты болады. \

дану арқылы төзімді формалар өсіріп шығаруда төзімді-ліктің бір түрінің таралуына жол бермеу үшін, төзімді-ліктің бірнеше көзін пайдалану керек. Соңғы уақытта көп линиялы сорттар селекциясына барған сайын көп көңіл бөлінуде. Бұл — агрономиялық белгілері ұқсас, бірақ әр түрлі төзімділік гендері бойынша бір-бірінен айырмашылығы бар линия популяциясы, яғни бүл сорт төзімділігі әр түрлі бірнеше генотиптің қоспасы болып табылады. Көп линиялы сорттар дүние жүзінің бірқатар елдерінде бидайды сары таттан қорғау үшін кеңінен пайдаланылады.

2.2 БИДАЙ САПАСЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ БЕЛГІЛЕРІ

Дәннің натуралық салмағы. Бидайдың натуралық салмағы — сапаның неғүрлым кең таралған және қара-папым белгісі. Ол көпшілік елдерде килоғраммен алын-ған бір гектолитр дәннің салмағын білдіреді.

Дәннің натуралық салмағы әсер ететін негізгі фак-торларды Глиннат псн Бушук (1959) анықтаған. Олар үлгі ретінде алынған дәннің өлшемі натуралық салмаққа әсер етпейді деуге болады немесе мүлде әсер етпепді, ал екінші жағынан алғанда дәниің формасы және оның өлшемінің бір тектілігі натуралық салмаққа әсер етеді, өйткені дәл осы екі фактор дәннің тиісті ыдыста орна-ласу сипатын анықтайды деп көрсетті.

Натуралық салмақка айтарлықтай әсер ететін келесі маңызды фактор — бұл дәныің тығыздығы. Дәннін тығыздығы дәннің биологиялық қурылысы мен мөлшерін (2) қоса химиялық қүрамына байланысты.

Дәннің натуралық салмағы — астықтың барлық классификациясындағы өте маңызды фактор. Бұл көр-сеткіштің маңызы ең алдымен мынада: ол астықтан алыматын үн мөлшерінің көрсеткіші болып табылады.

Зерттеушілер іИенгельс пен Сендорсон (1975) бидай-дың натуралық салмағы мен одан алынатын ұн арасын-дағы корреляция коэффициептін аыықтады, ол кәрсет-кіш 9 жыл ішінде орта есеппен +0,762 болды.

Ши (1960) бидайдың әр түрлі 287 сортын зерттей ке-лс, ләл осындай нәтиже алған (ч = 0,744).

Дәннің массасы. 1000 дәннің салмағы негізінен алған-да дәннің көлемі меы оның тығыздығына байланысты. Бул белгі дәннің сапасын сипаттайтын базалық белғі емес, бірақ түқымның ерекше ірі немесе керісінше үсақ топтары халықаралық рынокта әдетте бағаланбайды.

АҚШ-та қатты дәнді қызыл реңді күздік бидап және к.атты дәыді қызыл реңді жаздық бидай 1000 дәнінщ массасы 20—36 грамға дейінгі аралықта ауытқиды да, орта есеппен 28 грамға тең болады. Қызыл дәнді және ақ дәнді күздік бидап мен қатты бидайдың салмағы ор-

та есеппен 35 г бола отырып, 30—40 г аралығында ауыт-қиды.

Дәннің мөлшері мен пішіні. Дәннің мөлшері оның салмағымен тығыз байланысты және ғалымдардың пі-кірінше ол алынатын ұнның маңызды көрсеткіші бола алады. Дәннің көлденең қимасының ауданына сэйкес бидай дәнінің мөлшерін анықтау әдісі бар. Ши (1960) дән пішіні мен астықты диірменге тартқан соң алынған нақты товарлы ұн мөлшері арасындағы +0,957 болатын корреляция коэффициентІн анықтады. Селекционерлер мен технологтар көбінесе осынау маңызды көрсеткішті пайдаланады. Біз де осы әдісті қолдауға бейімбіз, өйтке-ні біздің алған мәліметтеріміз бойынша да дәннің пішіні мен одан алынатын ұнның арасында зор байланыс бар.

Дәннің қаттылығы. Жылтыр дән қатты болады. Оның үстіне қатты дәнді жылтыр бидайда негізінен белок пен жақсьг сапалы клейковина (желімтек) көп болады. Нан пісіруге қажетті ұн негізінен алғанда қатты дәнді бидайдан даярланады. Мұндай нан жақсы бағаланады.

Жұмсақ әрі ұнтақты бидайдан да нан пісіреді, ол әсі-ресе пирожное секілді және кондитер тағамдарын даярлауға көп пайдаланылады. Алайда, біздің елімізде бұлайша нақты бөлу жоқ, сондықтан бул мақсаттың қай-сысына болса да әр алуан сорттар жұмсалады.

Осыған орай, біздіңше, селекционерлерге, өнеркәсіп-ші технологтарға бидай сорттарын осынау аса маңызды белғілері бойынша жіктеп ажырататын мезгіл жетті.

Реңі. Бидайдың реңі — оны әсіресе халықаралық саудада әр түрлі товарлы кластарға жатқызатын басты белгілердің бірі болып табылады. Бидай дәні күлгін, көгілдір, әр түрлі қызыл реңді және ақшыл түсті болуы мумкін. Оның реңі тұқым қауызындағы пнгменттерге байланысты.

Қазіргі кезеңдерде зиянкестілерге қарсы күресу үшін 50-ден астам препараттар қолданылады. Олар зиянкестілерді өлтіреді немесе олардың тіршілік функциясын мықтап бүлдіреді.

Өсімдіктің биіктігі (сабағының ұзындығы) генетикалық негізге байланысты, бірақ көп ретте сыртқы орта жағдапларына да тәуелді болады. Өсімдік биіктіғікің бидай өндірісінде өте зор маңызы бар, өйткеыі ол да-қылды жниау әдісі мен оныц ауыр-жеңілдіғі соған да байланысты болады, сонымен қатар оның дақылдың құлал жатып қалуына да қатысы бар. Жерге құлап жатып қалмаптын көптеген сорттардың аласа әрі мықты сабағы болады.

Биологиялық әдісте адамға қауірсіз саналатын ал кеміргіштер қолдану жолыда жасалып жатыр.

2.3. Астықтың ұнға айналуы.

Нады бірден дәннен жасауға болмайды. Астықпен піскен нанның арасында екі күрделі кезең ұн тарату және нан пісіру кезеңі бар.

Бұл машиналардың елекетері әдетте тзүзу бойымен ілгері кейін қозғалады. Бидай егісінін, көлемі жөнінен әлемде бірінші орын алады және ол бүкіл Азиядағы барлық басқа елдердің бидай егісі көлемінен көп. Мысалы, жаздық бидай егісі солтүстік ендіктің 60° деңгейінен де асып кетеді, шығыста бонлықтың 45° деңгейіне дейін егіледі. Күздік бидай Украинада, Молда-вияда, Белоруссняның біраз жерінде, Қырымда, Солтүстік Кавказда, Волганың оң жақ жагалауында, Казақстанның оңтүстігі мен солтүстік-шығысында және Орта Азня республикаларында өсіріледі. Жоғары айтылған машыналарда осы айымашылықтарды пайдаланады.

Астық ұн қылып тартатын негізгі машина — біліеті станок. Онда никель

Хромды шойыннан жасалған бір-біріне паралель силиндір тәрісздес екі бірлік бар.

Нандық сапасы да жақсара тзүседі.

Тарату схемасы жармалау процесінен қысқартылған байыту процесінен және таратудан тхұрады.

Жармалау процесінде оспермнен немесе сондай-ақ сонымен қатыр бірігіп қалған қабықтары бар бөлшектеріұн алуға тырысады.

Тамақтық заттардан соның ішінде наныңда тағадық құндылығы арту үішін витаминдердің үлкен маңызы бар. ДЩәнде олар біркелкі бөлібеген . Дәннің сыртқы қабатымен ұрықта олар бәрінен көп. Эндосперім олармен жеткіліксіз мөлшерде қамтамасыз етілген. Мұның өзі жоғары және бірінші сортқы ұнда витаминдер мөлшерінің аз болуына соқьтырады. Бидай ұнындағы глековинаның сапасы тек бірінші топ емес, екінші топ болуыда мүмкін. Ұндағы метал және магнит қоспалары 1 кг ұнға шаққанда үш мг дейін шектеліп, олардың ең үлкен мөлшері 0,3 милиметрден артпайының маңызы зор. Ұн шіоімеген боуы, одан көгерген иіс шықпауы тиіс.

Ұнның жетілуі. Наубайшылар жаңа ғана тартылған бидай ұнынан жақсы нн псірудің қиын екенің жақсы біледі. Ол біраз жатып жетілуі тиіс. Шыңындада жаңа тартылған ұнды

Қолайлы жағдайда сақтаған кезде оның нандық қасиеті жақсарады. Бидай ұны жетілуінің мәні бөлек? Онда күрделі физико-химиялық және биохимиялық өзгерістер болып жатады. Тепе-теңдік күйге кеткенше ылғалдылық өзгереді. Ұзақ уақыт сақтағанда ұн ағара түседі. Бұл пигменттердің қышқылдануынан болады. Бос, көбнесе байымаған майлы қышқылдардың жинақталуы нәтесінде ұнның қышқылдығы көтеріледі. Бұл қышқылдар клейковинаның коллойттық қасиеттеріне қатты әсер етеді. Клейковинаның ұсынылуы азайып, белок түседі.

Жетілген кезде ұнныңң бір сыпыра өзгеруі (ылғалдылығының, түсінің қышқылдылығының, қант және газ түзетін қабылетінің өзгеруі) нан сапасына елеулі әсер ете қоймайды. Бос байымаған майлы қышқылдардың көбеюуіне және белок коплекісінің мықтап өзгеруіне келсек, мұның соңы үлкен нәрсеге солқтырады. Ұн суды көп сіңіреді де, қкаттылығы арта түседі. Клюковинаның және қамырдың физикалық қасиеттері жақсарады.

Қорытыңды

Бидай өнімдері тек адам үшін ғана емес, сонымен қатар мал үшін де бағалы азық. Ол құрама жем өнеркәсібі үшін пайдалы комплект болып табылады. Мысалы, біздің елімізде 50 млн. топша шамасында бидай дәні мал азығы үшін пайдаланылады. Бидайдың өзінен және дамып қалдықтарынан дайындалған жеммен үй жануарлары да, құстар да тез өсіп, жақсы семіреді.

Бидай сабаны да едәуір бағалы ірі жемшөп қатарына жатады, ол басқа дақылдармеп біргс сүрлемге де салынады. Сүт-теніп пісе бастаған көк күйінде орылып, малға берілетін бидай қарабидай сияқты, жүгері өсіп жетілгенге дейінгі аса бағалы мал азығы.

Бидай өнімдері өнеркәсіпте де кең көлемде пайдаланылады. Мысалы, бидай дәнінен крахмал, спирт, май және клейковина алынады. Бидай сабанынан қағаз, картон, өнер бұйымдары және басқа да заттар жасалынады. Барлық ауыспалы егіс жүйесінде бидай санитарлық дақыл болып табылады.

Бидай егісінін, көлемі жөнінен әлемде бірінші орын алады және ол бүкіл Азиядағы барлық басқа елдердің бидай егісі көлемінен көп. Мысалы, жаздық бидай егісі солтүстік ендіктің 60° деңгейінен де асып кетеді, шығыста бонлықтың 45° деңгейіне дейін егіледі. Күздік бидай Украинада, Молда-вияда, Белоруссняның біраз жерінде, Қырымда, Солтүстік Кавказда, Волганың оң жақ жагалауында, Казақстанның оңтүстігі мен солтүстік-шығысында және Орта Азня республикаларында өсіріледі.

Сонымен адам қоғамының дамуында, оның мәдениетінің артуында астық тұқымдас мәдени өсімдіктер, олардың ішінде аса бағалысы—бидай ерекше роль атқарғаны байқалады. Сол ерте замандардан бастап қазіргі уақытқа дейін бидайдын экономикалық маңызы төмендеген емес. Бидай селекциясының прогресі нәтижссінде ауруларға, суыққа төзімді, ылғал мен тыңайтқышты тиімді пайдаланатын аса мол түсімді сорттар өсіріліп шығарылды.

Бидай селекциясы жөнінде, АҚШ, Канада, Швеция, Франця. Англия, Италия және Жапония сияқты дамыған елдер үлкен табысқа жетті. Соңғы жиырма жыл ішіндс Индия, Мексика, ГДР, ФРГ, Австрия, Турция мен Шығыс Европада-ғы социалистік мемлекеттердің де табыстары айтарлықтай болды. Сондықтан да Индияда, Мексикада және Кенияда «көк-жасыл революция болды» деген ұғым қалыптасты.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

Казаков Е.Д «Нан ризық» Алматы 1984ж
Оразалиев Р.А. «Қазақстан бидайы» Алматы Қайнар. 1984
Алтынбаева Н.А. «Бидай дәнінің алейрон ұлпаларының реттелуі Алматы 2006ж.
4. Земледелие. /Под ред. профессора С.А.Воробьева/. —
5. Доспехов Б.А. и др. Практикум по земледелию. -М.: 1987.
6. Ерлепесов М.Н., Турешев О.Т. Орошаемое земледелие Алматы, 1973.
7. Тәлімі егіншілік. Алматы, 1976
8. Зенкова Е.М. Севообороты и плодородие почвы Ал-маты, 1979.
9. Бараев А. И. Яровая пшеница в Северном Казахстане Кайнар, Алма-Ата, 1978
10. Дюсенбеков З.Д., Ауэзов А.А., Шах Б.П. Особенности и принципы районирования богарного земледелия Ка-захстана. — Алматы, 1990.
11. Жаңабаев Қ.Ш. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы. Алматы,
12. Иванников А.В., Түрарбеков А.Т. Солтүстік Қазақстан епншілігі. Алматы,
13. Әуезов Ә.Ә., Сулейменова Н.Ш. Егіншілік анықтама-сөздігі. Алматы. 2004.
14. Сулейменова Н.Ш., Әуезов Ә.Ә., Оразымбетова ҚН Егіншіпік практикумы. Алматы
Гарелова Е.И, Сандлер Ж., «Сапалы дән өнімді» Алматы Қайнар 1988ж.
Ізтаев Ә., Отыншиев Б., «Астықтану және диқаншылық негіздері» Алматы қайнар 1994ж.