«Тектіден текті туады» деген тәмсіл тегін айтылмаса керек. Қазақ халқы баяғыдан бабалар есімін жаңғыртып, шежіре құрап, кейінгі ұрпақтың жадына салып отыруды парызы әрі қастерлі міндеті санайды. Қыз баласы болсақ та, біз үйде, әулетте үлкендердің аузынан шыққан ата-баба шежіресін санамызға құйып өстік. Ұлтымызды, шыққан руымызды жаттап, шежіреміздегі бабалар есімін, олардың елдік, ерлік істерін өзімізге тағылым еттік. Бұл дүние біздің тегімізді тану үшін қажет екені белгілі. Осы ретте Жеңістің 80 жылдығына орай жүрек түкпірінде сақтаған бір ойымды жарияласам деген ұйғарымға келдім.

Кеңес одағының Батыры, Шелек өңірінде туып-өскен есіл ер, жау танкісін жалғыз өзі жайратып, жан тәсілім еткен ұлтымыздың қаһарман перзенті Төлен Қабыловтың ел-жұртқа белгілі де белгісіз ататегі турасында жұртшылық назарына ұсынуды өзіме парыз санап отырмын. Парызым сөйле деп тұрғанда, үндемей қалу қылмыс шығар, сөзімді ары қарай жалғайын. Бабалар дәстүрі аяққа тапталған кешегі кеңестік дәуірді бастан кешкен ұрпақтың ес жиып, тәуелсіздік алып, бесігін түзегенде түгендеген бірінші құндылығы жеті атасын баласына жаттату мен шежіре жинақтау десек, артық айтқандық емес. «Жеті атасын білмеген ұл жетесіз, жеті ғасыр тарихын білмеген ел жетесіз», «Жеті атасын білген Ер жеті жұрттың қамын жер» деген бабалардың есті сөзі әр қазақтың жадын жаңғыртты, ірілерін зерделеп, оларға қарап бой түзеп, әркім өзін тануды бастады. Тегіңді білу бөліну емес, ой түзеу! Ой түзеу ол тарих қойнауынан күш алар күретамырыңды іздеу, жаңғырту, қазақы дәстүрге бағыну әрі балаңды баулу.

Биыл Жеңіске 80 жыл! Сол Жеңісті жақындату үшін жанқиярлық ерлік жасап, 28 жас өмірімен өтеген Төлен Қабыловтың тегі туралы азды-көпті әңгімелеу мойнымызға артылған аманаттың бірі еді. Ердің тегін білгісі, танығысы, болашақта зерттегісі келген жастар мен ұрпақтары үшін бұл мақала маңызды болар деп жария еттік. Батыр Төлен атамыздың Екінші дүниежүзілік соғыста көзсіз әрекетке баруынан оның бабаларынан бастау алған, жалғасып келе жатқан рухтың, тектіліктің барын сезінесіз. Төлен Қабыловтың тегіне, күретамырына көз жіберсек, Ұлы жүз Албан Қыстық, одан есімі аңызға айналған Оңтағардан тарайды. Оңтағар бабасы Тәуке ханның қанаттас серігіне айналған, Құдайдың сыйы 18 мың жылқы біткен өз заманының дәулеттісі еді.

Сол дәулетін қазақтың жері мен елінің бостандығы жолында қия білген жомарт жан болды. Төле бидей ақылдың кені, қазақтың төбе биінің сенімді серігі, Хангелдідей батырдың досы әрі күйеубаласы, XVI-XVII ғасырда өмір сүрген, қазіргі күнде зерттеуге сұранып тұрған дара тұлғалардың бірі. «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» болып, «Елім-ай» әніне айналып, халық жадында мәңгі қалған Жоңғар шапқыншылығы заманында өмір үрген Оңтағар бай қазақтың жауға шапқан қолын атпен, азық-түлікпен қамтамасыз етіп отырған. Оңтағар бай жасы жер ортасына келген шағында екі әйелі қатарынан дүниеден озып, қайғыға түседі. Кейін қазақтың батыры Хангелдінің қызы Баршынмен отау құрған деседі. Шежіреде сол Баршын анамыз Толыбай және Толымкожа деген екі ұл туып беріп, бабамыздың өмірін ұзартқандығы айтылады.

Бұл кезде Оңтағар бабамыздың көшіп-қонып жүрген жері Ташкент маңы, Шыршық өзенінің ар жақ-бер жағы екен. Кейіннен бұл өңір Ташкент облысына қарасты Бостандық ауданы болып аталған. Жаугершілік заманда көшіп-қонғанда, Толыбай мен Толымқожаны ашамай атқа мінгізіп, жылқыға қосып жіберетін көрінеді. Оңтағар бай үлкен ұлдары Аман, Алысай Төлемістен тараған немерелері Жанұзақ, Бәйбек, Бәйімбетпен, батыр шөберелерімен және малшыларымен көшіп келе жатқанда, ұзақ жолда шөліркеген жылқы бас бермей, Шыршық өзеніне бас қояды.

Ол кезде Шыршық өзені атты кісіні алып кетердей, асып-тасып жатады екен. Екі ашамайға таңылған ұлдарының аттары суға түскенін көзі шалған Оңтағар бай «Ойпырмай, балалар суға кететін болды-ау» деп астындағы атын тебіне келіп, Шыршықтың биік жарына қарамастан суға секіріп түсіп, жанұшыра балаларын құтқарамын деп суда қарманады. Сол сәтте қапылыста аунап кетіп, суға кетеді. Немере-шөберелері өзенді жағалай шапқылап, Оңтағар байдың және ұлы Толымқожаның өлі денесін судан шығарып, ал інілері Толыбайды құтқарады. Оңтағар бабамызды ұлымен сол Шыршықтың бойында Сырдарияға құяр сағасына жақын жерге жерлейді.

Оңтағар байдың қазасына немересі Жанұзақ батырға Ақтамберді Сарыұлы жыраудың көңіл айтуы деп Тынышбайұлы Өтеуіл ақын жазып қалдырған 35 жолдан тұратын жыр бар. Оңтағар бабаның байлығына да, батырлығына да дәлел сол жыр болып тұр.

Онда:

Көтер басты, Жанұзақ,

Өтіпті бабаң Оңтағар.

Жыласақ, бірге жылайық

Бізде де бауыр, қолқа бар.

Жауға шабар ат беріп,

Қиыннан еді жол табар.

Оңтағар байдың байлығы

Өзінен асып артылды,

Он сегіз мың жылқы түскенде,

Шыршыктын суы тартыплы

Оңтағар бабаң ер еді,

Еліне жомарт кең еді.

Хан мен қара алдында

Бай, манаппын демеді,- деген жыр жолдары кездеседі.

Оңтағар байдың жанын беріп, аман алып қалған ұрпағы, кіші ұлы Толыбай өз заманының нағыз сал-серісі болған. Оған дәлел Орта таудағы Оңтағар ұрпақтарының қорымында Толыбай бабамызға қойылған құлпытаста «Толыбай сал» деп белгі қойылыпты. Және Толыбай атаның өз заманының дәулескер күйшісі, жыршысы, сал болғандығы туралы ауыздан-ауызға тараған әңгімелер де баршылық. Толыбайдың Есіркеп баласынан туған немересі Едіге батыр өз заманында Албан ішіндегі Қыстықтың Ақ және Қара тұқымдарының басын қосып, өз алдына болыстық құрған, Қыстықтардың алғашқы болысы болған деп айтылады.

Бұл туралы естелікті өңірге белгілі өлкетанушы ағамыз Сағыныш Есбергенұлы Құлақай Қыдырбай ақсақалдан жазып алған екен. Оңтағар баба шежіресінде бұл деректер жарияланған. Едіге батырдан Түктібай — Бүркітбай — Сайлыбек Саққожа болып тарайды. Бүркітбай өз заманында ат сыншысы болған деседі. Ал Төленнің бабасы Саққожаұлы Садыр ата жерге жауырыны тимеген балуандығымен ел есінде қалған. Талай балуандар күресінде Садыр атамыз бәйгені күреспей-ақ қанжығасына байлаған дейді көзкөргендер.

Садырдың үш ұлы болған. Көкей, Қабыл, Ақбарақ (жұрт Абыл атап кеткен) — үшеуі де ел аузындағы кісілер. Садырдың үлкені Көкей бабаларынан үзбей келе жатқан жылқылы бай, түйелі бай атанған, Орта таудан Асысағаға дейін қоныс етіп, қазіргі Жаңашаруа ауылының орнын қыстау етіп, сол өңірді жайлаған бір қауым елді асырап отырған екен. Кеңес өкіметі Садыр балаларына үлкен нәубет әкелді, байдың ұрпағы, ауқатты, дәулетті болғандары үшін жанын алып, ұрпағын қорқыныш қыспағында ұстаған. Солақай саясатпен (1928 жылдары басталған) жалпы 22 мың бай қамауға алынып кәмпескеленсе, Садырдың үлкен ұлы Көкей бай «бай-кулактар» саясатының нысанына алғаш іліккендердің бірі, сүйегі байларды тізіп атқан жалпы молада қалыпты. Қабыл мен Ақбарақ ағалары Көкейді атқан соң сол заманда банды деп өкімет қудалаған топтың ортасында жүргенде тауда оққа ұшқан. Ұрпақтары жан сауғалап босып, әкесінің атын атауға қорқатын күндерді бастан кешкен. Көкей атаның үлкен ұлы Алмасай біраз туыс, малшыларының ергенін бастап, қайырымға келген малын айдап, Қытай асыпты, тараған ұрпағы әлі күнге сол елде.

Екінші ұлы Саймасай баласының ұрпақтары атасының атын өзгертіп, Қоқай баласы деп жазуға мәжбүр болған, ұрпақтары Алматы облысы аумағында, Ащысай ауылында тараған. Кеңес билігі келген заманда дүние есігін ашқан Төлен атам (1917 жылы) мен Мәкежан әкем (1927 жылы) жетімдіктің қамытын ерте киіп, маңдайларына күйеудегі әпкелерін сағалап, солардың қамқорлығымен күн кешу бұйырған. «Қыз тілекші» деген, Оңтағар қыздарының зобалаң заманда барған елінде інілерін бауырына басып, ер жеткізіп, ұрпақ сүюіне себепші болыпты. «Өлмегенге өлі балық жолығар» деген мәтел менің әкелеріме айтылған ба дерсің. Төлен атамның тағдыр тәлкегімен рулас Әнипа әпкейдің қамқорлығында болғаны жайлы әңгіменің төркіні осы.

Екінші дүниежүзілік соғыста Ер Төлен қаза тапқанын естіген жұрттың айтқан «Садырдың ұлдары Кеңестің қолынан қаза болды, немересі аталарын атқан Кеңес жерін қорғап, жанын қиды» деген әңгіме астарында ащы шындық жатыр. Оңтағар бабасынан бері тегімен жалғасып келе жатқан, малымен де, жанымен де қазақтың қызметіне жарау — менің аталарымның басына бұйырған бағы, тағдырының жазған сыйы деп ойлаймын. Олардың сонау XVII ғасырдан бүгінге дейін ұмытылмай есімдеріне жақсы істерінің қоса айтылып келе жатуы, ұрпақтан-ұрпаққа өнеге болып жетуі, шежіре ретінде кітаптарға енуі соның айғағы.

Төлен Қабылов майданға 1942 жылы гвардия сержанты болып қабылданып, 43-армия, 24-гвардиялық атқыштар дивизиясы, 72-атқыштар полкі құрамында Сталинградты, Донды, Қырымды, Украинаны, Беларусьті, Литваны азат ету үшін болған ұрыстарға қатысты. 1945 жылы сәуірде Кенигсберг (Калининград) қаласы үшін қанды ұрыста әрбір үй, әр көшені жау тылынан тазарту операциясына қатысты. 10 сәуір күні жау басым күшпен Кенигсбергтің шығыс жағында орналасқан Модитен ауданы маңынан қарсы шабуылдайды. Олардың жаяу әскерлерін төрт неміс «фердинанты» қорғайды.

Осы Кенигсберг үшін болған ұрыста Төлен батылдық пен ерліктің үлгісі болатын әрекет жасайды. Алға жылжуға мүмкіндік бермей, ажал оғын қарша боратқан жау танкісін қолындағы гранатасымен жарып, жойып, Кенигсбергті жау қолынан азат етуге жол ашып, өзі мерт болады. Ер Төленнің өжеттігі мен қаһармандығы үшін сол 1945 жылдың 19 сәуірінде Кеңес одағының Батыры атағы беріледі.

Калининградтағы таңдаулы балықшылар траулері деп аталатын кемеге Төлен атамыздың есімі беріліп, Чкалов поселкесіндегі бауырластар бейітіне орнатылған ескерткіш құлпытастағы тізімге Төлен Қабыловтың аты-жөні енгізіледі. «Ленин», «Қызыл жұлдыз», ІІІ режелі «Даңқ» ордендерімен, медальдармен марапатталады. Төлен Қабыловтың есімі 1975 жылы Алматы қаласының Медеу ауданындағы Бестужев көшесінен басталып, шығысқа қарай Кіші станица аумағында орналасқан, ұзындығы 1500 метр (бұрынғы Арычная көшесі) болатын көшеге берілген.

Туған өңірінде, Шелек және Асысаға ауылдарында Төлен Қабылов есімі көшелерге берілген, сондай-ақ Асысаға ауылындағы орта мектеп батыр атымен аталады. Мектеп алдына бюсті қойылған, мұражай ашылған. Елім деген ер Төлен атамыздың 28 жылдық қысқа ғұмыры ел есінде ұрпағымен бірге жасап келеді.

Биыл Жеңістің 80 жылдығы қарсаңында Төлен атамыз жанын беріп, қорғаған калининградтықтар (бұрынғы Кенигсберг) қайтқан күні, 10 сәуірде атын тірілтіп, бір көшесі мен мектебіне Төлен Қабылов есімін бергені туралы теледидардан қуанышты хабар тарады. Бұл хабарға біз де елім деген ерін елі ұмытпаған екен ғой деп қатты қуандық. Ер Төлен есімі ұрпақ жадында мәңгі қала бермек. Екінші дүниежүзілік соғыста құрбан болған барша боздақтар рухына мың тағзым!

Жәмилә МӘКЕЖАНҚЫЗЫ

Дүниетану сабақтарында бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекетін қалыптастыру

Самбет Динара, Жолдасалы Ақсезім

Абай атындағы Қазақ педагогикалық университеті «Бастауышта оқыту педагогикасы мен әдістемесі» кафедрасының п.ғ.м., аға оқытушы

«6В01303-Бастауыш білім ақпараттық коммуникациялық технологиялармен» білім беру бағдарламасының 4-курс студенті

Бастауыш сыныптардағы дүниетану сабағы — оқушылардың әлем туралы түсініктерін қалыптастырып, олардың қоршаған ортаға деген қызығушылығын арттыратын маңызды кезең. Бұл сабақтарда балалар табиғаттың құбылыстары, адамдардың өмірі, қоғам мен мәдениет туралы алғашқы білім алады. Дүниетану пәні арқылы оқушылар тек белгілі бір ақпаратты меңгеріп қана қоймай, сонымен қатар олардың танымдық қабілеттері де дамиды.

Бастауыш сынып оқушылары үшін танымдық іс-әрекет, ең алдымен, қызықты әрі белсенді оқыту әдістерін қолдануды қажет етеді. Себебі, баланың жас ерекшеліктеріне сай ойлау қабілеті әлі толық қалыптаспаған, сол себепті оқушыларға ақпаратты жеткізу кезінде түрлі әдіс-тәсілдерді қолдану маңызды. Бұл үшін сабақты ойын, зерттеу, сурет арқылы немесе интерактивті әдістермен ұйымдастыру оқушылардың ынтасын арттырады. Танымдық іс-әрекет оқушының білімге деген қызығушылығын оятып, оларды шын мәнінде зерттеуші ретінде тәрбиелейді.

Дүниетану сабағында танымдық іс-әрекетті қалыптастыру — бұл тек теориялық білім беру емес, сонымен қатар оқушылардың өздері зерттеу жасап, жаңа дүниені ашуға деген ұмтылысын қалыптастыру. Оқушылардың пәнге деген қызығушылығын ояту үшін әр түрлі әдіс-тәсілдерді пайдалану қажет, мысалы, көрнекі құралдар, суреттер, бейнемазмұндар, тіпті виртуалды экскурсиялар мен ғылыми тәжірибелер. Осылайша, дүниетану сабақтары баланың рухани және интеллектуалдық дамуына, шығармашылық ойлау қабілетінің қалыптасуына ықпал етеді.

Қазіргі заманда ақпараттың кең таралуы мен технологиялардың дамуы білім беру саласына жаңа мүмкіндіктер туғызып отыр. Бұл мүмкіндіктерді тиімді пайдалану бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекетін тиімді қалыптастыруға үлкен ықпал етеді. Сондықтан да бүгінгі күні дүниетану сабақтарының әдіс-тәсілдері мен білім беру технологияларын зерттеу, оларды жаңғырту өте маңызды.

Ұлттық музейдің 3D нұсқасын көрсету арқылы «Алтын адам» тақырыбына қатысты оқу процесін түрлендіру идеясы – оқушыларға тарихи жәдігердің мәнін терең түсіндіру, олардың мәдени мұраға деген қызығушылығын ояту мақсатында жүзеге асырылған бірегей сабақ болды. Осы арқылы музейдің құрылымына, оның ішінде Алтын залында орналасқан экспонаттардың тарихи маңыздылығына оқушылардың назарын аудару, білімдерін арттыру мақсатында көрсетілді.

Қазақстан Республикасы Ұлттық музейі – еліміздің мәдени мұрасын сақтап, зерттеу және танытуға арналған ең үлкен мәдени орталықтардың бірі. Музейдің жалпы аумағы 74 000 шаршы метрді алып жатқан бұл ірі кешенде 18 залдан тұратын экспозиция орналасқан, олар Қазақстанның ежелгі тарихынан бастап, қазіргі заманғы өнерге дейінгі құнды жәдігерлерді қамтиды. Әсіресе, Алтын зал – еліміздің мәдени мұрасының ең бай бөлімдерінің бірі. Бұл залда ежелгі Қазақстанның тарихын, мәдениетін, өнерін бейнелейтін ерекше жәдігерлер бар, олардың ішінде Алтын адам да орналасқаны жайлы оқушыларға қысқаша ақпарат айтылды.

Алтын адам – Қазақстан тарихындағы ең маңызды археологиялық табылымдардың бірі. Ол ежелгі сақтар өркениетінен қалған жәдігер ғана емес, сонымен қатар, тәуелсіз Қазақстанның мәдени және тарихи тұтастығын көрсететін символ болып табылады. Алтын адамның киімі мен қаруы еліміздің бай тарихын, мәдениетін, сондай-ақ, халықтың ерлік пен батырлық дәстүрін паш етеді.

Алтын адам – өз кезегінде Қазақстанның тәуелсіздігі мен ұлттық бірлігінің символы болып табылады. Бұл археологиялық табылым Қазақстанның ежелгі тарихы мен мәдениетіне қатысты терең білім алуға мүмкіндік береді. Сондай-ақ, Алтын адамның табылуы – еліміздің тәуелсіздігін нығайту жолындағы маңызды қадамдардың бірі ретінде бағаланды. Сондықтан да, ол бүгінгі таңда мемлекеттік символ ретінде мойындалған.

Экскурсия барысында, мен өзімді экскурсия жетекшісі ретінде таныстырып, оқушыларға Алтын адамның киімі мен қаруын сипаттауды сұрадым. Музейдің 3D нұсқасы арқылы оқушыларға бұл жәдігерлерді жан-жақты түсіндіру мүмкіндігі туды. Оқушылар үшін бұл іс-шара дәстүрлі экскурсиядан өзгеше, жаңа әрі қызықты болды. Олар 3D модельдер арқылы Алтын адамның киімі мен қаруын толықтай көріп, оны өз көздерімен көрді.. Әсіресе, оқу процесінде визуалды элементтердің қосылуы оқушылардың танымдық іс-әрекетін арттырып, тарихи құндылықтарды тереңірек түсінуге ықпал етті.

Ұлттық музейдің Алтын залында орналасқан Алтын адам ерекше орын алады. Оқушыларға музейдің 3D нұсқасы арқылы экскурсия ұйымдастырылды. Бұл әдіс оқушылардың назарын тартып, жәдігердің ерекшелігін анықтауға мүмкіндік береді.

Алтын адамның киімі – тек әшекейленген алтыннан ғана емес, сол дәуірдің сәні мен мәдениетін көрсететін, өте күрделі өрнектермен безендірілген. Ол сақтардың жоғарғы қабатындағы аристократтық өмір салтының айқын көрінісі. Киімнің негізгі элементтері алтыннан жасалған және зергерлік бұйымдармен әшекейленген. Алтын адамның киімінде болған әшекейлер мен тапқырлықтар ежелгі халықтың шеберлігін, өнерін бейнелейді.

Алтын адамның қолында болған қару-жарақтар да ерекше назар аудартады. Бұл қару-жарақтар тек қорғаушы функция ғана атқарып қана қоймай, сонымен қатар халықтың әскери шеберлігін көрсететін әсем өнер туындылары болып табылады. Алтын адамның тұратын қоғамы әскери күш пен батырлықты ерекше бағалаған. Қару-жарақтардың негізі ретінде металл мен алтынның қолданылуы сол дәуірдегі әскери өнердің жоғары деңгейін көрсетеді.

Бұл суреттер Қазақстан Республикасы Ұлттық музейінде сақталған археологиялық жәдігерлерді көрсетеді. Мұндағы жәдігерлер көне сақтардың мәдениеті мен өнерінің бір бөлігі болып табылады. Әрбір суретте ерекше әшекейлер мен алтын бұйымдар көрсетілген, олар тарихи тұрғыдан маңызды әрі сақ қоғамының жоғары дамыған шеберлігі мен мәдениетін білдіреді.

1.Қасқыр бейнесіндегі әшекейлер (Могильник Берел): Бұл алтыннан жасалған әшекейлер Қазақстанның Алтай аймағында табылған. Қасқыр бейнесі ежелгі сақтардың дүниетанымында маңызды орын алған, себебі олар үшін табиғат пен оның жыртқыштары ерекше символикалық мәнге ие болған. Әшекейлердің әдемілігі мен нәзіктігі сақ қоғамының жоғары шеберлігін көрсетеді.

Сонымен қатар диплом алды практика 7 айға созылды.Төменде оның жоспары және дүниетану сабақтарында бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекетін қалыптастыру кезеңдері көрсетілді.

Қорытындылай келе, өңдірістік іс-тәжірибе барысында бастауыш сынып оқушыларына дүниетану пәні бойынша білім беру үдерісіне белсене араласып, олардың танымдық іс-әрекетін қалыптастыруға бағытталған түрлі әдіс-тәсілдерді қолдандым. Бұл тәжірибе маған тек педагогикалық қабілетімді дамытып қана қоймай, оқушылардың ішкі әлеуетін ашудың жолдарын, олардың ойлау, елестету, шығармашылық және зерттеушілік қабілеттерін жетілдірудің тиімді жолдарын үйренуге мүмкіндік берді.

Дүниетану сабағында оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттыру үшін көрнекілік, интерактивті технологиялар, ойын элементтері мен шығармашылық тапсырмаларды кеңінен қолдандым. Әсіресе, тарихи тақырыптарда қолданылған 3D музейлер, виртуалды экскурсиялар, Алтын адамның тарихи бейнесін зерттеу арқылы оқушылардың ұлттық құндылықтарға деген қызығушылығы артып, олар бұл сабақтарды аса қызығушылықпен қабылдады. Мұндай тәсілдер оқушылардың ел тарихына деген құрметін қалыптастырып, отансүйгіштікке баулуға септігін тигізді.

Сонымен қатар, AR (Augmented Reality) технологиясын қолдану арқылы оқушылардың денсаулық сақтау, дұрыс тамақтану туралы білімін жетілдіруге мүмкіндік туды. Жасанды интеллект элементтерін пайдалана отырып, үйдегі қауіпсіздік ережелерін меңгерту барысында оқушыларды нақты өмірлік жағдайлармен байланыстыра оқыту олардың өмірлік дағдыларын қалыптастыруға ықпал етті.

Іс-тәжірибенің әр айында сабақтарымды жоспарлауда оқушылардың жас ерекшеліктерін, даму деңгейін және қызығушылықтарын ескеруге тырыстым. Тақырыптар мазмұнын оқушылардың түсінігіне жеңіл әрі қызықты етіп жеткізу үшін әртүрлі әдіс-тәсілдерді ұтымды қолдандым. Сабақ барысында оқушылардың белсенділігі мен дербестігін арттыру үшін шығармашылық тапсырмалар, топтық жұмыстар, зерттеу элементтері енгізілді. Бұл балалардың өзіндік ой-пікір айтуына, логикалық және сыни тұрғыдан ойлауына жағдай жасады.

Жалпы, бұл өндірістік тәжірибе маған болашақ ұстаз ретінде үлкен өмірлік және кәсіби тәжірибе берді. Оқыту мен тәрбиелеу ісінің өзара тығыз байланыста болатынын терең түсіндім. Оқушының бойындағы танымдық, шығармашылық, тұлғалық қабілеттерін дамытудың тиімді жолдарын меңгеріп, әр баланың жеке дамуына жағдай жасаудың маңыздылығына көз жеткіздім. Осы тәжірибе барысында жинақтаған білімім мен дағдыларым болашақ педагогикалық қызметіме берік негіз болатынына сенімді.

Пайдаланған әдебиеттер.

1. Ергалиева, Л. Ж. Бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық іс-әрекетін қалыптастыру жолдары / Л. Ж. Ергалиева. — Текст : непосредственный // Молодой ученый. — 2015. — № 8 (88). — С. Т.2. 23-25. — URL: https://moluch.ru/archive/88/17451/ (дата обращения: 06.04.2025).
2. Рысбекова А. «Танымдық қабілетті арттыру шрттары », «Қазақстан мектебі» журналы №7-2010ж, 38-39 беттер.
3. Ильясов С. «Танымдық белсенділікті дамыту — өзекті мәселе», «Қазақстан мектебі» журналы №2-2011 ж, 66-67 беттер.
4. Қазақстан Республикасында білім мен ғылымды дамытудың 2019-2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы Нұр-Сұлтан. 24 шілде, -2018.
5. Леонтович А.Н. Концепция развития исследовательской деятельности учащихся М:Образование, -2018. -152с

Ел Конституциясының жалпы құқықтық қағидаларына және құқықтық мемлекеттің жалпы қағидаларына сәйкес құрылған нормативтік реттеу жүйесі мемлекеттік қолданыстағы құқықтық заңдардың күшімен жүзеге асырылып қамтамасыз етіледі.

Қазіргі қоғамдағы ұйымшылдық пен құқықтық тәртіп заңмен және құқықтық нормалардың жиынтығымен реттеліп бекітіледі. Кез келген қоғамдық жүйеде өмір сүретін құқықта адам мен азаматтың бостандығына, олардың тәуелсіздігіне, еркін әрекетіне қатысты қалыптасқан қағидалар мен құқықтық нормалармен қатар жария құқық елеулі орын алады. Біздің пікірімізше «қоғамдық қатынастарды реттеушілік нормативтік құқықтық актілер жүйесімен немесе құқықтың басқа да көздерімен, нақты құқықтық қатынастармен, өзге де құқықтық құралдармен қамтамасыз етіледі.

Жеке құқықтық реттеу құқықтық реттеудің талаптарына сәйкес жеке құқықтық актілерді (сот шешімі, өзге де нормативтік құқықтық актілер) қабылдау арқылы жүзеге асырылады: «Құқық қорғау органдары қоғамдық қатынастарды кездейсоқ (жеке) реттеу негізінде жүзеге асырылатын құқық нормалары болып табылады».

Жоғарыда біз атап өткен жағдайлар құқықтық мемлекетті табысты құру және оны одан әрі дамыту стратегиясын жасау үшін қоғамда бекітілген қоғамдық қатынастарды (белгіленген құқықтарды) және құқықтық нормаларды реттейтін құқықтық стратегиялар мен құқықтық тетіктерді әзірлеу қажет екенін көрсетеді.

Бұл құқық механизімі өзінің бастапқы мәні бойынша адамдардың өміріндегі қалыптасуларды білдіреді, мұнда құқықтың өзінің логикалық және тарихи табиғаты бойынша әрбір адамның бостандығын жүзеге асыруға, оған сенімділік пен қауіпсіздікті қамтамасыз ететін институт болуға арналған. Сонымен, құқық, қоғамдағы ең жоғарғы реттеуші, яғни өркениет дамуының белгілі бір кезеңінде әлеуметтік өмірдің талаптарына сәйкес келетін, қоғамның мұндай жағдайында заңның үстемдігі қағидасы сөзсіз басты орында болатындығын дәлелдейді.

Оның негізгі үстемдігі туралы қорытынды қоғамдағы және елдегі қатаң ұйымшылдық пен заңдылықты, құқықтық тәртіптің орын алуы және жүзеге асырылатын адамдардың құқыққа деген сыртқы тәжірибелік қатынасы саласындағы сенімі мен рөлін артырады. Тәжірибеде болып жатқан барлық жағдайларға, мемлекеттік билікке қатысты құқықтың тұжырымдамалық мақсатына нақты жауап беру үшін қолданыстағы заңнамаларға мақұлданған немесе бекітілгендей нағыз құқықтық меншік болуы керектігі туралы түсінік беру қажет.

Себебі, ол құқықтың қасиетімен және элементтерімен қамтамасыз етілген. Өйткені позитивті құқықтың қасиеті күрделі тарихи кезеңнен дамуды қажет етеді. Позитивті құқықтың ішкі мазмұны, оның қоғамда қолданылатын құқықтық қасиеттерінің көлемі мен сипаты және қоғам дамуының әртүрлі кезеңдеріндегі позитивті құқықтың мүмкіндіктері бірдей емес.

Позитивті құқық объективті институционалдық формация ретінде немесе біз жазбаша құқық деп атайтын нәрсе әрқашан күшті нормативтік реттеуші қызметін атқарады. Сонымен бірге ол қоғамның рухани өмірінің негізін білдіреді, адамдардың мінез-құлқының өлшемдерін, құндылықтар туралы пайымдауларын да білдіреді және бұл кеңістікті рухани-зияткерлік құбылыс ретінде сипаттауға болады.

Ғылыми тұрғыдан алғанда, позитивті құқық әрқашан қазіргі қоғамның кез келген қуатты «күш» құралы бола отырып, құқықтық мәдениеттің құндылыққа негізделген жетістігі, гуманитарлық идеалдар, моральдық өлшемдер, адам құндылықтары туралы пайымдаулар ретінде қабылданады.

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ,

Кеден, қаржы және экологиялық құқық

кафедрасының аға оқытушысы

Д.Ә. Бакиров

Адам құқықтарын қамтамасыз ету және қорғау саласындағы мемлекеттік институттардың және үкіметтік емес құқық қорғау органдарының жұмысы әрқашанда жүйелі емес. Өкінішке орай, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын бұзу жағдайлары әлі де кең таралған, олар Комиссияның баяндамасында жіті баяндалады. Бұқаралық ақпарат құралдарында да азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын бұзу фактілері туралы ақ-парат көп. Негізгі себептердің ішінде – патернализм және құқықтық нигилизм дәстүрлері арқылы көрсетілетін қоғамдық сана-сезімнің инерциясы, азаматтарға өз құқықтарын және бостандықтарын жүзеге асыруға кедергі жасайтын заңнамадағы және құқық қолдану практикасындағы кемшіліктер дейміз. Өйткені, адам құқықтарын және бостандықтарын жүзеге асыру үшін құқықтық тетіктер мен процедуралардың бірыңғай, дәл үйлестірілген жүйесі керек.

Осыған байланысты, бірыңғай стратегия ендіру, Қазақстандағы адам құқықтары саласындағы жағдайды жақсарту жөніндегі мемлекеттік құрылымдар мен үкіметтік емес ұйымдардың күштерін біріктіру арқылы Адам құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету және қорғау бойынша тұжырымдаманы әзірлеу негізгі мақсат. Құқық қорғау саласында ҮЕҰ-мен және халықаралық ұйымдармен ынтымақтастық мәселелерін жетілдіру қажет, мемлекеттің құқықтық саясатын жетілдіру жөніндегі ұсынымдарды іске асыру бойынша алдымен адам құқықтарының сақталуына мониторингке, талдамалық зерттеулерге, білім беру бағдарламаларына қатысу керек.

Мемлекет басшысы 2008 жылғы 26 қаңтарда өткен Бас прокуратураның кеңейтілген алқа мәжілісінде Қазақстан халықаралық қоғамдастықтың толық құқықты мүшесі деп айтты. Біз барлық халықаралық құқық жөніндегі көпшілікке танылған актілерге қосылдық. Осыған байланысты, біз ешкімге Конституциямен және заңдармен бекітілген адам құқықтарын бұзуға және елдің имиджін төмендетуге жол бермеуіміз керек. Түскен өтініштерді талдау бойынша елімізде азаматтардың конституциялық құқықтарының бұзылуы жалғасып жатыр. Олардың ішінде:

1.Негізсіз қылмыстық жауапкершілікке тарту және соттау,

2.Кінәлі тұлғаларды қылмыстық жауапкершілікке тартпау,

3. Лаузымды тұлғалардың қызмет бабын теріс пайдалануы,
4. Бостандықтан айыру орындарда ұстау режімін бұзу,
5. Дәлелсіз тұтқынға алу, қылмыстық істер бойынша дәлелдерді фальсификациялау,
6. Тергеу жүргізудің және қылмыстық және азаматтық істерді соттарда қарау мерзімдердің ұзақтығы,

7.Заңсыз жұмыстан босату, тұрғын үй, зейнеткерлік құқықтарын және медициналық қамтамасыз ету құқығын бұзу және т.б.

Комиссия алғаш¬қы тергеу органдардың заңдылығын сақтауды бақылау жүргізетін орган емес екенін және түскен өтініштер бойынша шешім қабылдауға құқығы жоқ екенін есепке алып, осы өтініштер зерттеліп және қорытынды жасалған соң прокуратура органдарына қарау үшін жолданады. Адам құқықтары жөніндегі комиссия үкіметтік емес ұйымдарды өзінің тең дәрежедегі әріптесі ретінде танитынын баса айтқым келеді.

Біз үкіметтік емес ұйымдармен өз ынтымақтастығымызды одан әрі жандандыра түспекпіз. Конференциялар, дөңгелек үстелдер, семинар-тренингтер, отырыстар өткізу, тергеу изоляторлары мен түзеу мекемелеріне, құрылыс объектілеріне және әлеуметтік саланың басқа да мекемелеріне бірге бару шеңберіндегі кездесулер кеңінен тараған. Комиссия өкілдерінің өзі де үкіметтік емес құқық қорғау ұйымдары өткізетін іс-шараларға түрлі әдістемелік және ақпараттық көмек көрсете отырып, белсене қатысады.

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ,

Кеден, қаржы және экологиялық құқық

кафедрасының аға оқытушысы

Д.Ә. Бакиров

Тәуелсіз еліміздің алғашқы күндерінен бастап-ақ азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының сақталуына жете маңыз беріліп келеді. Соның айқын бір көрінісі Конституциямыздың 1-бабында адам құқықтарын сақтау нормасы бекітіліп, 30-бап түгелдей азаматтардың құқықтарына, бостандықтарына, мүдделеріне арналды.

Бұл демократиялық ашық қоғамда өмірдегі барлық құндылықтардың ішінде адам құқықтары мен бостандықтары ғана ең маңызды болып саналатындығын білдіреді. Демек, адам құқықтары мен бостандықтарын сақтау тетіктерін іске асыруға, олардың орындалуына кепілдік беруді күшейтуге Елбасымыздың сара саясатының арқасында ерекше назар ауда-рылды.Ал бұл мәселелердің шын мәнінде қалай жүзеге асып жатқандығын Президент жа-нындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссия жұмысынан байқауға болады. Ол еліміздегі адам құқықтары жөніндегі алғашқы мамандандырылған ұлттық мекеме болып табылады. 1994 жылғы 12 ақпанда Елбасы Адам құқықтары жөніндегі республикалық комиссияны құру туралы Жарлыққа қол қойды. Осы кезден бастап Адам құқықтары жөніндегі комиссияның жаңа ережесі бекітілгеннен кейін ол Мемлекет басшысының жанында жұмыс істейтін болды.

Бұл оның мәртебесінің маңыздылығын көрсетеді, сол себепті комиссияға іс-қимыл жасауға жеткілікті түрде құқық та берілген. Комиссияның жоғары мәртебесі және оның уәкілетті органдар мен үкіметтік емес сектор арасындағы «жалғастырушы тетік» рөлі тек адам құқықтары саласының түйткілді нүктелерін тез табуға ғана емес, олардың арасында конструктивтік диалогтың дамуына да мүмкіндік туғызады.

Комиссия қоғамдық пікірді, қолданыстағы заңнаманы зерттеп, Мемлекет басшысына адам құқықтары саласындағы жағдай, азаматтық қоғамның сұраныстары туралы мәлімет береді. Сонымен қатар, комиссия адам құқықтары саласындағы мемлекеттік саясатты жетілдіруге белсенді атсалысады, осы салада халықаралық ынтымақтастықтың күшейтілуіне көмектеседі.

Адам құқықтары жөніндегі комиссия адам құқықтарын қорғаудың мемлекеттік тетігін жетілдіруге бағытталған бірқатар маңызды шешімдердің қабылдануына өз үлесін қосты деп нық сеніммен айта аламын. Бұл Қазақстанның Адам құқықтары жөніндегі халықаралық конвенцияларына және БҰҰ-ның Азаматтық және саяси құқықтар мен экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пактілеріне қосылуы. Сонымен қатар халықаралық гуманитарлық құқық және адам құқықтары жөніндегі халықаралық шарттар жөніндегі ведомствоаралық комиссия құру, Білім және ғылым министрлігінде Балалар құқықтарын қорғау жөніндегі комитеттің құрылуы болып табылады.

Адам құқықтарын қорғаудың ұлттық жүйесінің құрамдас бір бөлігі болып табылатын үкіметтік емес құқық қорғау ұйымдар да өз тараптарынан Комиссияның жұмысына оң бағаларын беріп, әрдайым өзара іс-қимыл жасауға дайын екендерін білдіріп отырады. Комиссия өз тарапынан үкіметтік емес ұйымдар туралы заңнаманы және құқық қолдану практикасын жетілдіру туралы ұсынымдарын Мемлекет басшысына, Парламентке және Үкіметке жібереді. Қазіргі замандағы адам құқықтары – жалпыадамзаттық мәдениеттің қуатты бөлігі. Ал дипломатия мемлекетаралық қатынастарды қалыптастыруда ғана емес, адам құқықтары саласындағы халықаралық ынтымақтастықты дамыту мен нығайтуда да шешуші рөл атқарады. Сондықтан бүгінгі қолданылып жүрген адам құқықтарын қорғаудың халықаралық әмбебап және өңірлік тетіктері нақ осы дипломатиялық өнердің арқасында сәтті әзірленген.

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ,

Кеден, қаржы және экологиялық құқық

 кафедрасының аға оқытушысы

Д.Ә. Бакиров

Қазақстан Республикасының тарихшылары қаумдастығының алдында тарихи ой-сананы қалыптастыру және тарих ғылымының өзекті мәселелерін тарқатып, шешу бойынша аса маңызды міндеттер тұрғаны анық. Қандай бір уақыттарда болсын біздің тарихшылар қоғамның әлеуметтік идеалдары мен рухани бағдарының қалыптасуына белсенді түрде атсалысып келеді. Заманауи Қазақстанда ұлттық идеяны қалыптастыру, тарихи — мәдени мұраны қорғау және болашақ үшін сақтап қалу, қоғамдық келісімді нығайту мәселелері басым міндеттердің бірі болып қала береді. Соның бірі және бірегейі қазақ мемлекеттілігінің қалыптасу шеңберін кеңейту, дерек көздерінің санын көбейту.

Еуразия даласындағы отырықшы және көшпелі мәдениеттердің синтезі мен симбиозы аспектілерін зерделеуге мейлінше мол үлес қосқан ғылыми – зерттеу бағыттарына түркітану, ирантану, арабтану бағыттары жатады. Тарихнамалық деректердің үлкен қорына тарихи және географиялық еңбектер кешені, энциклопедиялық, филологиялық және т.б. шығармаларды жатқызуға болады. Бұл дереккөздерінен біз Еуразия кеңістігіндегі мемлекеттіліктің тарихи тәжірибесін көреміз. Ежелгі түріктердің руникалық (сына жазуы) жазуының гүледену заманы VII-XI ғғ. Алғашқы жартысына тұспа-тұс келді. Руникалық ескерткіштер Енесай бойында, Алтайда және Орталық Азияның солтүстік-шығысында қолданылды. Ежелгі түрік жазулары ескерткіштерінің ең ескі және белгілі нұсқаларына Солтүстік Моңғолидағы Орхон, Төл және Селенга өзендері жағалауларынан табылған Білге қаған, Күлтегін, Тоныкөк құрметіне арналған тас тақта ескерткіштерді жатқызуға болады. Көшпелі өмір салты туралы тарихнамалық ақпараттың үлкен бөлігі, дүниетанымдық және космогониялық түсініктер фольклорлық дерек көздерінде көптеп кездеседі. Солардың ішінде батырлық эпостар ерекше орын алады. Ә. Марғулан ауызша тарихилықтың қалыптасуы  кезендерін келесідей көрсетеді: 1)Apхaикaлық кeзeң. Oл — иcлaмшылдыққa дeйiнгi түpкi мифтepi нeгiзiндe жacaлғaн туындылap. Oғaн Күлтeгiн жoқтaуы, Құлaмepгeн, Шoлaмepгeн, Ep Төcтiк, Aқ Көбeк, Oғыз қaғaн туpaлы aңыздap жaтaды; 2) Oғыз-қыпшaқ дәуipi (VI—XII ғғ.). Бұл кeздe жepгiлiктi түpкiлep Қытaй, Иpaн, Визaнтия, Apaб шaпқыншылapынa қapcы күpecтi жыpлaғaн. Мыcaлы, «Қopқыт aтa кiтaбы», «Aлдap көce», «Қoзы Көpпeш — Бaян cұлу», т.б.; 3) Нoғaйлы дәуipi (XIII— XVIғғ.) — «Бөгeн бaтыp», «Eдiгe бaтыp», «Қoбылaнды», «Ep Caйын», «Қaмбap бaтыp», «Мұcaхaн», «Opaқ бaтыp», т.б.; 4) Қaлмaқ шaбуылы дәуipi — XVII—XVIII ғacыpлapдaғы «құбa қaлмaқ» зaмaны. «Oлжaбaй», «Қaбaнбaй», «Бөгeнбaй», т.б.; 5) Кeйiнгi дәуip. Қaзaқ бaтыpлapының хaн, cұлтaндapғa, пaтшa әкiмдepiнe қapcы күpeciн бeйнeлeйтiн жыpлap. Бұл жыpлap бeлгiлi тapихи oқиғaлapдың дәлмe-дәл көшipмeci бoлмaғaнымeн, coл зaмaнның тыныc-тipшiлiгiн, жaлпы тapихи бoлмыcын aңғapтaды.

Сонымен қатар тағы бір дерек – көздерінің үлкен бөлшегі бұл — түрік-моңғол құқығы ескерткіштер Төре, Шыңғысханның Жасағы, Біліктер. Осы сараптаудың дерекнамалық мәселелеріне ғылыми тереңдеп бару жаңа туындаған сұрақтарға бағыт сілтеп, жол ашады. Тарих білімінің заманауи деңгейі тарихи деректерді зерделеу арқылы жинақталатын ұзақ мерзімді таным үдерісінің нәтижесі болып табылады. Сондықтан, түрік-моңғол заңнамасы мен құқығының дерек көздеріне жүгіну тарих ғылымы алдындағы парыздық орынын толықтырады және бұл құбылыстың мән-мазмұнын ашуға, сондақ-ақ көшпелі қоғамның саяси жүйесінің қызмет атқаруы заңдылықтарын анықтауға көмектеседі. Әлемдік дерек көздерінің ауқымды бөлігіне, XIII – XIV ғacыpлapдa Eуpaзияның түпкipiнe caяхaт жacaп, Aлтын opдa дәуipiнeн көптeгeн қызықты дepeктep жaзып қaлдыpғaн көрнекті еуропалық саяхатшылар францискандық монахтар Плaнo Кapпини, Гильoм Pубpук, венециялық саяхатшы Мapкo Пoлo жазбалары арқылы көшпeлi хaлықтap туpaлы жиғaн мәлiмeттepi жepгiлiктi aңыздapмeн acтacтыpып oтыpғaн.      Өткен кезеңдер туралы тарихи білім, ең алдымен дерек көздері негізінде анықталады. Олардың алуан түрлілігі  қоғам дамуы туралы біздің түсінігімізге өз әсерін тигізеді. Алтын Орданың қалыптасуы мен гүлденуі үдерісін қарастыру Еуразияның шексіз кеңістігін жайлаған осынау аса зор ортағасырлық мемлекеттің рөлін анықтауға көмектеседі. Алтын Орда мемлекетінің тарихы әртекті тарихи деректерде өз көрінісін табады. Деректерді жіктеуді лингвистикалық, хронологиялық, әулеттік негізде немесе олардың туындауы қағидаттары арқылы жүзеге асыруға болады. Олай болса, біздің көз алдымызға моңғол, қытай, парсы, армян, араб, византиялық, орыс, латын, итальян, француз деректерінің кең спектрі жайылып сала береді. Алтын Орда бойынша деректер негізінен мемлекеттің саяси тарихы мен оның басқа мемлекеттермен қарым – қатынастарын қамтиды.

Дерек көздерінің кең-байтақ базасы (лингвистикалық дерек көздері, шежірелік аңыздар, фольклор, ортағасырлық авторларлың еңбектері және т.б.) зерттеудің жаңа әдістерін пайдаланған жағдайда ғана «қазақ мемлекеттілігінің» ғасырлар бойы қалыптасқан саяси, әлеуметтік және саяси механизмдерінің құрылуы мен дамуы мәселесін жан-жақты зерттеу мүмкіндігі туады.

Майданали Зере,

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың Қазақстан тарихы кафедрасының доценті, т.ғ.к.

Серік Дінмұхаммед,

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың 2-курс магистранты