Дүниетану сабақтарында бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекетін қалыптастыру

Самбет Динара, Жолдасалы Ақсезім

Абай атындағы Қазақ педагогикалық университеті «Бастауышта оқыту педагогикасы мен әдістемесі» кафедрасының п.ғ.м., аға оқытушы

«6В01303-Бастауыш білім ақпараттық коммуникациялық технологиялармен» білім беру бағдарламасының 4-курс студенті

Бастауыш сыныптардағы дүниетану сабағы — оқушылардың әлем туралы түсініктерін қалыптастырып, олардың қоршаған ортаға деген қызығушылығын арттыратын маңызды кезең. Бұл сабақтарда балалар табиғаттың құбылыстары, адамдардың өмірі, қоғам мен мәдениет туралы алғашқы білім алады. Дүниетану пәні арқылы оқушылар тек белгілі бір ақпаратты меңгеріп қана қоймай, сонымен қатар олардың танымдық қабілеттері де дамиды.

Бастауыш сынып оқушылары үшін танымдық іс-әрекет, ең алдымен, қызықты әрі белсенді оқыту әдістерін қолдануды қажет етеді. Себебі, баланың жас ерекшеліктеріне сай ойлау қабілеті әлі толық қалыптаспаған, сол себепті оқушыларға ақпаратты жеткізу кезінде түрлі әдіс-тәсілдерді қолдану маңызды. Бұл үшін сабақты ойын, зерттеу, сурет арқылы немесе интерактивті әдістермен ұйымдастыру оқушылардың ынтасын арттырады. Танымдық іс-әрекет оқушының білімге деген қызығушылығын оятып, оларды шын мәнінде зерттеуші ретінде тәрбиелейді.

Дүниетану сабағында танымдық іс-әрекетті қалыптастыру — бұл тек теориялық білім беру емес, сонымен қатар оқушылардың өздері зерттеу жасап, жаңа дүниені ашуға деген ұмтылысын қалыптастыру. Оқушылардың пәнге деген қызығушылығын ояту үшін әр түрлі әдіс-тәсілдерді пайдалану қажет, мысалы, көрнекі құралдар, суреттер, бейнемазмұндар, тіпті виртуалды экскурсиялар мен ғылыми тәжірибелер. Осылайша, дүниетану сабақтары баланың рухани және интеллектуалдық дамуына, шығармашылық ойлау қабілетінің қалыптасуына ықпал етеді.

Қазіргі заманда ақпараттың кең таралуы мен технологиялардың дамуы білім беру саласына жаңа мүмкіндіктер туғызып отыр. Бұл мүмкіндіктерді тиімді пайдалану бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекетін тиімді қалыптастыруға үлкен ықпал етеді. Сондықтан да бүгінгі күні дүниетану сабақтарының әдіс-тәсілдері мен білім беру технологияларын зерттеу, оларды жаңғырту өте маңызды.

Ұлттық музейдің 3D нұсқасын көрсету арқылы «Алтын адам» тақырыбына қатысты оқу процесін түрлендіру идеясы – оқушыларға тарихи жәдігердің мәнін терең түсіндіру, олардың мәдени мұраға деген қызығушылығын ояту мақсатында жүзеге асырылған бірегей сабақ болды. Осы арқылы музейдің құрылымына, оның ішінде Алтын залында орналасқан экспонаттардың тарихи маңыздылығына оқушылардың назарын аудару, білімдерін арттыру мақсатында көрсетілді.

Қазақстан Республикасы Ұлттық музейі – еліміздің мәдени мұрасын сақтап, зерттеу және танытуға арналған ең үлкен мәдени орталықтардың бірі. Музейдің жалпы аумағы 74 000 шаршы метрді алып жатқан бұл ірі кешенде 18 залдан тұратын экспозиция орналасқан, олар Қазақстанның ежелгі тарихынан бастап, қазіргі заманғы өнерге дейінгі құнды жәдігерлерді қамтиды. Әсіресе, Алтын зал – еліміздің мәдени мұрасының ең бай бөлімдерінің бірі. Бұл залда ежелгі Қазақстанның тарихын, мәдениетін, өнерін бейнелейтін ерекше жәдігерлер бар, олардың ішінде Алтын адам да орналасқаны жайлы оқушыларға қысқаша ақпарат айтылды.

Алтын адам – Қазақстан тарихындағы ең маңызды археологиялық табылымдардың бірі. Ол ежелгі сақтар өркениетінен қалған жәдігер ғана емес, сонымен қатар, тәуелсіз Қазақстанның мәдени және тарихи тұтастығын көрсететін символ болып табылады. Алтын адамның киімі мен қаруы еліміздің бай тарихын, мәдениетін, сондай-ақ, халықтың ерлік пен батырлық дәстүрін паш етеді.

Алтын адам – өз кезегінде Қазақстанның тәуелсіздігі мен ұлттық бірлігінің символы болып табылады. Бұл археологиялық табылым Қазақстанның ежелгі тарихы мен мәдениетіне қатысты терең білім алуға мүмкіндік береді. Сондай-ақ, Алтын адамның табылуы – еліміздің тәуелсіздігін нығайту жолындағы маңызды қадамдардың бірі ретінде бағаланды. Сондықтан да, ол бүгінгі таңда мемлекеттік символ ретінде мойындалған.

Экскурсия барысында, мен өзімді экскурсия жетекшісі ретінде таныстырып, оқушыларға Алтын адамның киімі мен қаруын сипаттауды сұрадым. Музейдің 3D нұсқасы арқылы оқушыларға бұл жәдігерлерді жан-жақты түсіндіру мүмкіндігі туды. Оқушылар үшін бұл іс-шара дәстүрлі экскурсиядан өзгеше, жаңа әрі қызықты болды. Олар 3D модельдер арқылы Алтын адамның киімі мен қаруын толықтай көріп, оны өз көздерімен көрді.. Әсіресе, оқу процесінде визуалды элементтердің қосылуы оқушылардың танымдық іс-әрекетін арттырып, тарихи құндылықтарды тереңірек түсінуге ықпал етті.

Ұлттық музейдің Алтын залында орналасқан Алтын адам ерекше орын алады. Оқушыларға музейдің 3D нұсқасы арқылы экскурсия ұйымдастырылды. Бұл әдіс оқушылардың назарын тартып, жәдігердің ерекшелігін анықтауға мүмкіндік береді.

Алтын адамның киімі – тек әшекейленген алтыннан ғана емес, сол дәуірдің сәні мен мәдениетін көрсететін, өте күрделі өрнектермен безендірілген. Ол сақтардың жоғарғы қабатындағы аристократтық өмір салтының айқын көрінісі. Киімнің негізгі элементтері алтыннан жасалған және зергерлік бұйымдармен әшекейленген. Алтын адамның киімінде болған әшекейлер мен тапқырлықтар ежелгі халықтың шеберлігін, өнерін бейнелейді.

Алтын адамның қолында болған қару-жарақтар да ерекше назар аудартады. Бұл қару-жарақтар тек қорғаушы функция ғана атқарып қана қоймай, сонымен қатар халықтың әскери шеберлігін көрсететін әсем өнер туындылары болып табылады. Алтын адамның тұратын қоғамы әскери күш пен батырлықты ерекше бағалаған. Қару-жарақтардың негізі ретінде металл мен алтынның қолданылуы сол дәуірдегі әскери өнердің жоғары деңгейін көрсетеді.

Бұл суреттер Қазақстан Республикасы Ұлттық музейінде сақталған археологиялық жәдігерлерді көрсетеді. Мұндағы жәдігерлер көне сақтардың мәдениеті мен өнерінің бір бөлігі болып табылады. Әрбір суретте ерекше әшекейлер мен алтын бұйымдар көрсетілген, олар тарихи тұрғыдан маңызды әрі сақ қоғамының жоғары дамыған шеберлігі мен мәдениетін білдіреді.

1.Қасқыр бейнесіндегі әшекейлер (Могильник Берел): Бұл алтыннан жасалған әшекейлер Қазақстанның Алтай аймағында табылған. Қасқыр бейнесі ежелгі сақтардың дүниетанымында маңызды орын алған, себебі олар үшін табиғат пен оның жыртқыштары ерекше символикалық мәнге ие болған. Әшекейлердің әдемілігі мен нәзіктігі сақ қоғамының жоғары шеберлігін көрсетеді.

Сонымен қатар диплом алды практика 7 айға созылды.Төменде оның жоспары және дүниетану сабақтарында бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекетін қалыптастыру кезеңдері көрсетілді.

Қорытындылай келе, өңдірістік іс-тәжірибе барысында бастауыш сынып оқушыларына дүниетану пәні бойынша білім беру үдерісіне белсене араласып, олардың танымдық іс-әрекетін қалыптастыруға бағытталған түрлі әдіс-тәсілдерді қолдандым. Бұл тәжірибе маған тек педагогикалық қабілетімді дамытып қана қоймай, оқушылардың ішкі әлеуетін ашудың жолдарын, олардың ойлау, елестету, шығармашылық және зерттеушілік қабілеттерін жетілдірудің тиімді жолдарын үйренуге мүмкіндік берді.

Дүниетану сабағында оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттыру үшін көрнекілік, интерактивті технологиялар, ойын элементтері мен шығармашылық тапсырмаларды кеңінен қолдандым. Әсіресе, тарихи тақырыптарда қолданылған 3D музейлер, виртуалды экскурсиялар, Алтын адамның тарихи бейнесін зерттеу арқылы оқушылардың ұлттық құндылықтарға деген қызығушылығы артып, олар бұл сабақтарды аса қызығушылықпен қабылдады. Мұндай тәсілдер оқушылардың ел тарихына деген құрметін қалыптастырып, отансүйгіштікке баулуға септігін тигізді.

Сонымен қатар, AR (Augmented Reality) технологиясын қолдану арқылы оқушылардың денсаулық сақтау, дұрыс тамақтану туралы білімін жетілдіруге мүмкіндік туды. Жасанды интеллект элементтерін пайдалана отырып, үйдегі қауіпсіздік ережелерін меңгерту барысында оқушыларды нақты өмірлік жағдайлармен байланыстыра оқыту олардың өмірлік дағдыларын қалыптастыруға ықпал етті.

Іс-тәжірибенің әр айында сабақтарымды жоспарлауда оқушылардың жас ерекшеліктерін, даму деңгейін және қызығушылықтарын ескеруге тырыстым. Тақырыптар мазмұнын оқушылардың түсінігіне жеңіл әрі қызықты етіп жеткізу үшін әртүрлі әдіс-тәсілдерді ұтымды қолдандым. Сабақ барысында оқушылардың белсенділігі мен дербестігін арттыру үшін шығармашылық тапсырмалар, топтық жұмыстар, зерттеу элементтері енгізілді. Бұл балалардың өзіндік ой-пікір айтуына, логикалық және сыни тұрғыдан ойлауына жағдай жасады.

Жалпы, бұл өндірістік тәжірибе маған болашақ ұстаз ретінде үлкен өмірлік және кәсіби тәжірибе берді. Оқыту мен тәрбиелеу ісінің өзара тығыз байланыста болатынын терең түсіндім. Оқушының бойындағы танымдық, шығармашылық, тұлғалық қабілеттерін дамытудың тиімді жолдарын меңгеріп, әр баланың жеке дамуына жағдай жасаудың маңыздылығына көз жеткіздім. Осы тәжірибе барысында жинақтаған білімім мен дағдыларым болашақ педагогикалық қызметіме берік негіз болатынына сенімді.

Пайдаланған әдебиеттер.

1. Ергалиева, Л. Ж. Бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық іс-әрекетін қалыптастыру жолдары / Л. Ж. Ергалиева. — Текст : непосредственный // Молодой ученый. — 2015. — № 8 (88). — С. Т.2. 23-25. — URL: https://moluch.ru/archive/88/17451/ (дата обращения: 06.04.2025).
2. Рысбекова А. «Танымдық қабілетті арттыру шрттары », «Қазақстан мектебі» журналы №7-2010ж, 38-39 беттер.
3. Ильясов С. «Танымдық белсенділікті дамыту — өзекті мәселе», «Қазақстан мектебі» журналы №2-2011 ж, 66-67 беттер.
4. Қазақстан Республикасында білім мен ғылымды дамытудың 2019-2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы Нұр-Сұлтан. 24 шілде, -2018.
5. Леонтович А.Н. Концепция развития исследовательской деятельности учащихся М:Образование, -2018. -152с

Ел Конституциясының жалпы құқықтық қағидаларына және құқықтық мемлекеттің жалпы қағидаларына сәйкес құрылған нормативтік реттеу жүйесі мемлекеттік қолданыстағы құқықтық заңдардың күшімен жүзеге асырылып қамтамасыз етіледі.

Қазіргі қоғамдағы ұйымшылдық пен құқықтық тәртіп заңмен және құқықтық нормалардың жиынтығымен реттеліп бекітіледі. Кез келген қоғамдық жүйеде өмір сүретін құқықта адам мен азаматтың бостандығына, олардың тәуелсіздігіне, еркін әрекетіне қатысты қалыптасқан қағидалар мен құқықтық нормалармен қатар жария құқық елеулі орын алады. Біздің пікірімізше «қоғамдық қатынастарды реттеушілік нормативтік құқықтық актілер жүйесімен немесе құқықтың басқа да көздерімен, нақты құқықтық қатынастармен, өзге де құқықтық құралдармен қамтамасыз етіледі.

Жеке құқықтық реттеу құқықтық реттеудің талаптарына сәйкес жеке құқықтық актілерді (сот шешімі, өзге де нормативтік құқықтық актілер) қабылдау арқылы жүзеге асырылады: «Құқық қорғау органдары қоғамдық қатынастарды кездейсоқ (жеке) реттеу негізінде жүзеге асырылатын құқық нормалары болып табылады».

Жоғарыда біз атап өткен жағдайлар құқықтық мемлекетті табысты құру және оны одан әрі дамыту стратегиясын жасау үшін қоғамда бекітілген қоғамдық қатынастарды (белгіленген құқықтарды) және құқықтық нормаларды реттейтін құқықтық стратегиялар мен құқықтық тетіктерді әзірлеу қажет екенін көрсетеді.

Бұл құқық механизімі өзінің бастапқы мәні бойынша адамдардың өміріндегі қалыптасуларды білдіреді, мұнда құқықтың өзінің логикалық және тарихи табиғаты бойынша әрбір адамның бостандығын жүзеге асыруға, оған сенімділік пен қауіпсіздікті қамтамасыз ететін институт болуға арналған. Сонымен, құқық, қоғамдағы ең жоғарғы реттеуші, яғни өркениет дамуының белгілі бір кезеңінде әлеуметтік өмірдің талаптарына сәйкес келетін, қоғамның мұндай жағдайында заңның үстемдігі қағидасы сөзсіз басты орында болатындығын дәлелдейді.

Оның негізгі үстемдігі туралы қорытынды қоғамдағы және елдегі қатаң ұйымшылдық пен заңдылықты, құқықтық тәртіптің орын алуы және жүзеге асырылатын адамдардың құқыққа деген сыртқы тәжірибелік қатынасы саласындағы сенімі мен рөлін артырады. Тәжірибеде болып жатқан барлық жағдайларға, мемлекеттік билікке қатысты құқықтың тұжырымдамалық мақсатына нақты жауап беру үшін қолданыстағы заңнамаларға мақұлданған немесе бекітілгендей нағыз құқықтық меншік болуы керектігі туралы түсінік беру қажет.

Себебі, ол құқықтың қасиетімен және элементтерімен қамтамасыз етілген. Өйткені позитивті құқықтың қасиеті күрделі тарихи кезеңнен дамуды қажет етеді. Позитивті құқықтың ішкі мазмұны, оның қоғамда қолданылатын құқықтық қасиеттерінің көлемі мен сипаты және қоғам дамуының әртүрлі кезеңдеріндегі позитивті құқықтың мүмкіндіктері бірдей емес.

Позитивті құқық объективті институционалдық формация ретінде немесе біз жазбаша құқық деп атайтын нәрсе әрқашан күшті нормативтік реттеуші қызметін атқарады. Сонымен бірге ол қоғамның рухани өмірінің негізін білдіреді, адамдардың мінез-құлқының өлшемдерін, құндылықтар туралы пайымдауларын да білдіреді және бұл кеңістікті рухани-зияткерлік құбылыс ретінде сипаттауға болады.

Ғылыми тұрғыдан алғанда, позитивті құқық әрқашан қазіргі қоғамның кез келген қуатты «күш» құралы бола отырып, құқықтық мәдениеттің құндылыққа негізделген жетістігі, гуманитарлық идеалдар, моральдық өлшемдер, адам құндылықтары туралы пайымдаулар ретінде қабылданады.

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ,

Кеден, қаржы және экологиялық құқық

кафедрасының аға оқытушысы

Д.Ә. Бакиров

Адам құқықтарын қамтамасыз ету және қорғау саласындағы мемлекеттік институттардың және үкіметтік емес құқық қорғау органдарының жұмысы әрқашанда жүйелі емес. Өкінішке орай, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын бұзу жағдайлары әлі де кең таралған, олар Комиссияның баяндамасында жіті баяндалады. Бұқаралық ақпарат құралдарында да азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын бұзу фактілері туралы ақ-парат көп. Негізгі себептердің ішінде – патернализм және құқықтық нигилизм дәстүрлері арқылы көрсетілетін қоғамдық сана-сезімнің инерциясы, азаматтарға өз құқықтарын және бостандықтарын жүзеге асыруға кедергі жасайтын заңнамадағы және құқық қолдану практикасындағы кемшіліктер дейміз. Өйткені, адам құқықтарын және бостандықтарын жүзеге асыру үшін құқықтық тетіктер мен процедуралардың бірыңғай, дәл үйлестірілген жүйесі керек.

Осыған байланысты, бірыңғай стратегия ендіру, Қазақстандағы адам құқықтары саласындағы жағдайды жақсарту жөніндегі мемлекеттік құрылымдар мен үкіметтік емес ұйымдардың күштерін біріктіру арқылы Адам құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету және қорғау бойынша тұжырымдаманы әзірлеу негізгі мақсат. Құқық қорғау саласында ҮЕҰ-мен және халықаралық ұйымдармен ынтымақтастық мәселелерін жетілдіру қажет, мемлекеттің құқықтық саясатын жетілдіру жөніндегі ұсынымдарды іске асыру бойынша алдымен адам құқықтарының сақталуына мониторингке, талдамалық зерттеулерге, білім беру бағдарламаларына қатысу керек.

Мемлекет басшысы 2008 жылғы 26 қаңтарда өткен Бас прокуратураның кеңейтілген алқа мәжілісінде Қазақстан халықаралық қоғамдастықтың толық құқықты мүшесі деп айтты. Біз барлық халықаралық құқық жөніндегі көпшілікке танылған актілерге қосылдық. Осыған байланысты, біз ешкімге Конституциямен және заңдармен бекітілген адам құқықтарын бұзуға және елдің имиджін төмендетуге жол бермеуіміз керек. Түскен өтініштерді талдау бойынша елімізде азаматтардың конституциялық құқықтарының бұзылуы жалғасып жатыр. Олардың ішінде:

1.Негізсіз қылмыстық жауапкершілікке тарту және соттау,

2.Кінәлі тұлғаларды қылмыстық жауапкершілікке тартпау,

3. Лаузымды тұлғалардың қызмет бабын теріс пайдалануы,
4. Бостандықтан айыру орындарда ұстау режімін бұзу,
5. Дәлелсіз тұтқынға алу, қылмыстық істер бойынша дәлелдерді фальсификациялау,
6. Тергеу жүргізудің және қылмыстық және азаматтық істерді соттарда қарау мерзімдердің ұзақтығы,

7.Заңсыз жұмыстан босату, тұрғын үй, зейнеткерлік құқықтарын және медициналық қамтамасыз ету құқығын бұзу және т.б.

Комиссия алғаш¬қы тергеу органдардың заңдылығын сақтауды бақылау жүргізетін орган емес екенін және түскен өтініштер бойынша шешім қабылдауға құқығы жоқ екенін есепке алып, осы өтініштер зерттеліп және қорытынды жасалған соң прокуратура органдарына қарау үшін жолданады. Адам құқықтары жөніндегі комиссия үкіметтік емес ұйымдарды өзінің тең дәрежедегі әріптесі ретінде танитынын баса айтқым келеді.

Біз үкіметтік емес ұйымдармен өз ынтымақтастығымызды одан әрі жандандыра түспекпіз. Конференциялар, дөңгелек үстелдер, семинар-тренингтер, отырыстар өткізу, тергеу изоляторлары мен түзеу мекемелеріне, құрылыс объектілеріне және әлеуметтік саланың басқа да мекемелеріне бірге бару шеңберіндегі кездесулер кеңінен тараған. Комиссия өкілдерінің өзі де үкіметтік емес құқық қорғау ұйымдары өткізетін іс-шараларға түрлі әдістемелік және ақпараттық көмек көрсете отырып, белсене қатысады.

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ,

Кеден, қаржы және экологиялық құқық

кафедрасының аға оқытушысы

Д.Ә. Бакиров

Тәуелсіз еліміздің алғашқы күндерінен бастап-ақ азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының сақталуына жете маңыз беріліп келеді. Соның айқын бір көрінісі Конституциямыздың 1-бабында адам құқықтарын сақтау нормасы бекітіліп, 30-бап түгелдей азаматтардың құқықтарына, бостандықтарына, мүдделеріне арналды.

Бұл демократиялық ашық қоғамда өмірдегі барлық құндылықтардың ішінде адам құқықтары мен бостандықтары ғана ең маңызды болып саналатындығын білдіреді. Демек, адам құқықтары мен бостандықтарын сақтау тетіктерін іске асыруға, олардың орындалуына кепілдік беруді күшейтуге Елбасымыздың сара саясатының арқасында ерекше назар ауда-рылды.Ал бұл мәселелердің шын мәнінде қалай жүзеге асып жатқандығын Президент жа-нындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссия жұмысынан байқауға болады. Ол еліміздегі адам құқықтары жөніндегі алғашқы мамандандырылған ұлттық мекеме болып табылады. 1994 жылғы 12 ақпанда Елбасы Адам құқықтары жөніндегі республикалық комиссияны құру туралы Жарлыққа қол қойды. Осы кезден бастап Адам құқықтары жөніндегі комиссияның жаңа ережесі бекітілгеннен кейін ол Мемлекет басшысының жанында жұмыс істейтін болды.

Бұл оның мәртебесінің маңыздылығын көрсетеді, сол себепті комиссияға іс-қимыл жасауға жеткілікті түрде құқық та берілген. Комиссияның жоғары мәртебесі және оның уәкілетті органдар мен үкіметтік емес сектор арасындағы «жалғастырушы тетік» рөлі тек адам құқықтары саласының түйткілді нүктелерін тез табуға ғана емес, олардың арасында конструктивтік диалогтың дамуына да мүмкіндік туғызады.

Комиссия қоғамдық пікірді, қолданыстағы заңнаманы зерттеп, Мемлекет басшысына адам құқықтары саласындағы жағдай, азаматтық қоғамның сұраныстары туралы мәлімет береді. Сонымен қатар, комиссия адам құқықтары саласындағы мемлекеттік саясатты жетілдіруге белсенді атсалысады, осы салада халықаралық ынтымақтастықтың күшейтілуіне көмектеседі.

Адам құқықтары жөніндегі комиссия адам құқықтарын қорғаудың мемлекеттік тетігін жетілдіруге бағытталған бірқатар маңызды шешімдердің қабылдануына өз үлесін қосты деп нық сеніммен айта аламын. Бұл Қазақстанның Адам құқықтары жөніндегі халықаралық конвенцияларына және БҰҰ-ның Азаматтық және саяси құқықтар мен экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пактілеріне қосылуы. Сонымен қатар халықаралық гуманитарлық құқық және адам құқықтары жөніндегі халықаралық шарттар жөніндегі ведомствоаралық комиссия құру, Білім және ғылым министрлігінде Балалар құқықтарын қорғау жөніндегі комитеттің құрылуы болып табылады.

Адам құқықтарын қорғаудың ұлттық жүйесінің құрамдас бір бөлігі болып табылатын үкіметтік емес құқық қорғау ұйымдар да өз тараптарынан Комиссияның жұмысына оң бағаларын беріп, әрдайым өзара іс-қимыл жасауға дайын екендерін білдіріп отырады. Комиссия өз тарапынан үкіметтік емес ұйымдар туралы заңнаманы және құқық қолдану практикасын жетілдіру туралы ұсынымдарын Мемлекет басшысына, Парламентке және Үкіметке жібереді. Қазіргі замандағы адам құқықтары – жалпыадамзаттық мәдениеттің қуатты бөлігі. Ал дипломатия мемлекетаралық қатынастарды қалыптастыруда ғана емес, адам құқықтары саласындағы халықаралық ынтымақтастықты дамыту мен нығайтуда да шешуші рөл атқарады. Сондықтан бүгінгі қолданылып жүрген адам құқықтарын қорғаудың халықаралық әмбебап және өңірлік тетіктері нақ осы дипломатиялық өнердің арқасында сәтті әзірленген.

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ,

Кеден, қаржы және экологиялық құқық

 кафедрасының аға оқытушысы

Д.Ә. Бакиров

Қазақстан Республикасының тарихшылары қаумдастығының алдында тарихи ой-сананы қалыптастыру және тарих ғылымының өзекті мәселелерін тарқатып, шешу бойынша аса маңызды міндеттер тұрғаны анық. Қандай бір уақыттарда болсын біздің тарихшылар қоғамның әлеуметтік идеалдары мен рухани бағдарының қалыптасуына белсенді түрде атсалысып келеді. Заманауи Қазақстанда ұлттық идеяны қалыптастыру, тарихи — мәдени мұраны қорғау және болашақ үшін сақтап қалу, қоғамдық келісімді нығайту мәселелері басым міндеттердің бірі болып қала береді. Соның бірі және бірегейі қазақ мемлекеттілігінің қалыптасу шеңберін кеңейту, дерек көздерінің санын көбейту.

Еуразия даласындағы отырықшы және көшпелі мәдениеттердің синтезі мен симбиозы аспектілерін зерделеуге мейлінше мол үлес қосқан ғылыми – зерттеу бағыттарына түркітану, ирантану, арабтану бағыттары жатады. Тарихнамалық деректердің үлкен қорына тарихи және географиялық еңбектер кешені, энциклопедиялық, филологиялық және т.б. шығармаларды жатқызуға болады. Бұл дереккөздерінен біз Еуразия кеңістігіндегі мемлекеттіліктің тарихи тәжірибесін көреміз. Ежелгі түріктердің руникалық (сына жазуы) жазуының гүледену заманы VII-XI ғғ. Алғашқы жартысына тұспа-тұс келді. Руникалық ескерткіштер Енесай бойында, Алтайда және Орталық Азияның солтүстік-шығысында қолданылды. Ежелгі түрік жазулары ескерткіштерінің ең ескі және белгілі нұсқаларына Солтүстік Моңғолидағы Орхон, Төл және Селенга өзендері жағалауларынан табылған Білге қаған, Күлтегін, Тоныкөк құрметіне арналған тас тақта ескерткіштерді жатқызуға болады. Көшпелі өмір салты туралы тарихнамалық ақпараттың үлкен бөлігі, дүниетанымдық және космогониялық түсініктер фольклорлық дерек көздерінде көптеп кездеседі. Солардың ішінде батырлық эпостар ерекше орын алады. Ә. Марғулан ауызша тарихилықтың қалыптасуы  кезендерін келесідей көрсетеді: 1)Apхaикaлық кeзeң. Oл — иcлaмшылдыққa дeйiнгi түpкi мифтepi нeгiзiндe жacaлғaн туындылap. Oғaн Күлтeгiн жoқтaуы, Құлaмepгeн, Шoлaмepгeн, Ep Төcтiк, Aқ Көбeк, Oғыз қaғaн туpaлы aңыздap жaтaды; 2) Oғыз-қыпшaқ дәуipi (VI—XII ғғ.). Бұл кeздe жepгiлiктi түpкiлep Қытaй, Иpaн, Визaнтия, Apaб шaпқыншылapынa қapcы күpecтi жыpлaғaн. Мыcaлы, «Қopқыт aтa кiтaбы», «Aлдap көce», «Қoзы Көpпeш — Бaян cұлу», т.б.; 3) Нoғaйлы дәуipi (XIII— XVIғғ.) — «Бөгeн бaтыp», «Eдiгe бaтыp», «Қoбылaнды», «Ep Caйын», «Қaмбap бaтыp», «Мұcaхaн», «Opaқ бaтыp», т.б.; 4) Қaлмaқ шaбуылы дәуipi — XVII—XVIII ғacыpлapдaғы «құбa қaлмaқ» зaмaны. «Oлжaбaй», «Қaбaнбaй», «Бөгeнбaй», т.б.; 5) Кeйiнгi дәуip. Қaзaқ бaтыpлapының хaн, cұлтaндapғa, пaтшa әкiмдepiнe қapcы күpeciн бeйнeлeйтiн жыpлap. Бұл жыpлap бeлгiлi тapихи oқиғaлapдың дәлмe-дәл көшipмeci бoлмaғaнымeн, coл зaмaнның тыныc-тipшiлiгiн, жaлпы тapихи бoлмыcын aңғapтaды.

Сонымен қатар тағы бір дерек – көздерінің үлкен бөлшегі бұл — түрік-моңғол құқығы ескерткіштер Төре, Шыңғысханның Жасағы, Біліктер. Осы сараптаудың дерекнамалық мәселелеріне ғылыми тереңдеп бару жаңа туындаған сұрақтарға бағыт сілтеп, жол ашады. Тарих білімінің заманауи деңгейі тарихи деректерді зерделеу арқылы жинақталатын ұзақ мерзімді таным үдерісінің нәтижесі болып табылады. Сондықтан, түрік-моңғол заңнамасы мен құқығының дерек көздеріне жүгіну тарих ғылымы алдындағы парыздық орынын толықтырады және бұл құбылыстың мән-мазмұнын ашуға, сондақ-ақ көшпелі қоғамның саяси жүйесінің қызмет атқаруы заңдылықтарын анықтауға көмектеседі. Әлемдік дерек көздерінің ауқымды бөлігіне, XIII – XIV ғacыpлapдa Eуpaзияның түпкipiнe caяхaт жacaп, Aлтын opдa дәуipiнeн көптeгeн қызықты дepeктep жaзып қaлдыpғaн көрнекті еуропалық саяхатшылар францискандық монахтар Плaнo Кapпини, Гильoм Pубpук, венециялық саяхатшы Мapкo Пoлo жазбалары арқылы көшпeлi хaлықтap туpaлы жиғaн мәлiмeттepi жepгiлiктi aңыздapмeн acтacтыpып oтыpғaн.      Өткен кезеңдер туралы тарихи білім, ең алдымен дерек көздері негізінде анықталады. Олардың алуан түрлілігі  қоғам дамуы туралы біздің түсінігімізге өз әсерін тигізеді. Алтын Орданың қалыптасуы мен гүлденуі үдерісін қарастыру Еуразияның шексіз кеңістігін жайлаған осынау аса зор ортағасырлық мемлекеттің рөлін анықтауға көмектеседі. Алтын Орда мемлекетінің тарихы әртекті тарихи деректерде өз көрінісін табады. Деректерді жіктеуді лингвистикалық, хронологиялық, әулеттік негізде немесе олардың туындауы қағидаттары арқылы жүзеге асыруға болады. Олай болса, біздің көз алдымызға моңғол, қытай, парсы, армян, араб, византиялық, орыс, латын, итальян, француз деректерінің кең спектрі жайылып сала береді. Алтын Орда бойынша деректер негізінен мемлекеттің саяси тарихы мен оның басқа мемлекеттермен қарым – қатынастарын қамтиды.

Дерек көздерінің кең-байтақ базасы (лингвистикалық дерек көздері, шежірелік аңыздар, фольклор, ортағасырлық авторларлың еңбектері және т.б.) зерттеудің жаңа әдістерін пайдаланған жағдайда ғана «қазақ мемлекеттілігінің» ғасырлар бойы қалыптасқан саяси, әлеуметтік және саяси механизмдерінің құрылуы мен дамуы мәселесін жан-жақты зерттеу мүмкіндігі туады.

Майданали Зере,

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың Қазақстан тарихы кафедрасының доценті, т.ғ.к.

Серік Дінмұхаммед,

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың 2-курс магистранты

Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінде тарих факультетінің ұйымдастыруымен 2024 жылы  18 қарашада көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері Тұрар Рысқұловтың 130 жылдығына  орай «ХХІ ғасырдағы Түркістан идеясы» атты Республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция өтті.

Конференцияны әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті Басқарма Төрағасы – ректоры Жансейіт Қансейітұлы Түймебаев құттықтау сөзімен бастап: «Тұрар Рысқұловтың әр алуан қызметі мен ұлттың болашағы жолында атқарған жұмысы және асыл азаматтың 43 жыл ғұмырында атқарған жұмыстары туралы айта келе, түркі мемлекеттерінің ынтымағы мен тұтас Түркістан идеясы үшін күрескен ұлы тұлғаның армандары бүгінгі таңда жүзеге асуда», — деп түйіндеді.

Алғашқы баяндаманы  Қазақстан Ғалымдар Одағының Президенті, ҚР Президенті жанындағы Ғылым мен технология жөніндегі Ұлттық Кеңестің  мүшесі, Ұлттық құрылтай мүшесі, ҚР Мемлекеттік сыйлығының иегері, академик Оразалы Сәбден: «Тұрар Рысқұлов халықаралық деңгейдегі мемлекет және қоғам қайраткері» деген тақырыпта баяндама жасады. Баяндамасында қоғам қайраткері, ғалым, публицист, тарихшы, дипломат Тұрар Рысқұловтың тұлғасы туралы зерттеулерге тоқтала отырып, оның идеялары мен қызметінің маңызына және қазіргі күндегі өзектілігі туралы ой бөлісті. «Ұлтының мәңгілігін ойлаған Тұрар Рысқұловтың  ұстанымдарын жаңа заманның талаптарына сай зерттеу, мағынасын ашып көрсету, оны ел игілігіне жарату – бүгінгі ұрпақ пен ұлтымызға қымбат құндылық» деп өз ойын аяқтады.

Келесі баяндаманы  ҚР ҰҒА академигі, Абай атындағы ҚазҰПУ-дың профессоры, белгілі алаштанушы — ғалым Мәмбет Құлжабайұлы Қойгелдиев «Тұрар Рысқұловтың көзқарасы ұстанымы және олардың бүгінгі өзектілігі туралы» деген тақырыпта  жасаған баяндамасында: «Тұрар Рысқұлов және оның замандастарының сол кездегі еңбектеріне тоқталып өтті. Сондай ақ Түркістан жерінде Түркі кеңес республикасын құру керек деген  Тұрар Рысқұловтың көтерген бастамасын  үстемшіл пиғылдағы кеңес үкіметі  қолдамады. Т.Рысқұловтың негізгі идеясы – жалпытүркілік идеясы. Тұтас Түркістан идеясын әлемге мойындатқан тұлға» деп, қорытындылады.

Келесі баяндамашы Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының академигі, Абай атындағы ҚазҰПУ профессоры   Ханкелді Махмұтұлы Әбжанов  «Тұрар Рысқұлов және ашаршылық ақиқаты» деген тақырыпта баяндама жасады. Ғалым баяндамасында Тұрар Рысқұловтың өткен ғасырдың алғашқы ширегіндегі күрделі кезеңде ел игілігі үшін аянбай қызмет етіп, талай игі бастамаға ұйытқы болғандығы және  нәубет жылдары халықты аштықтан құтқаруға атсалысқандығы, ашаршылықтың қалай бастау алғанын нақты айтқан және ол тарихи деректермен дәлелденгендігі туралы мысалдар келтіріп, тұшымды мәліметтер келтірді.

Сонымен қатар конференция барысында жазушы, тарихшы, т.ғ.к., Бейбіт Орынбекұлы Қойшыбаев  «Тұрар Рысқұлов тоталитаризм жасаған сана метаформозасында», журналист жазушы, тұрартанушы, Мұхтар Қазбек «Тұрартанушы Мәскеулік ғалым», журналист журналист — жазушы, Рысқұлов танушы Көлбай Адырбекұлы «Тұрар Рысқұлов: Ақпарат құралдарындағы жаламен ақиқат хаһында ойлар», Орталық мемлекеттік архиві» республикалық мемлекеттік мекемесінің басшысы Сәбит   Қамытбекұлы Шілдебай «Тұрар Рысқұлов және Түркістан үшін күрес» деген тақырыптарда жасаған баяндамаларында тарихи тұлғаның саяси, рухани, тарихи болмысымен қатар ұлт жанашырының сіңірген еңбегі сараланып, тың деректер айтылды. Жастар біздің болашағымыз, сондықтан тарихи тұлғаның сыры ашылмаған мұралары мен әділ баға берілмеген тұстарын зерттеу жастардың алдында тұрған өзекті мәселе екендігі айтылды. Сонымен қатар конференция барысында Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік архиві ұжымының архив құжаттары негізінде Тұрар Рысқұловқа қатысты көрме ұйымдастырылды. Көрмеде Тұрар Рысқұловтың  үзенгелес достарымен түскен фотосуреттері, 1921 жылы жазылған «Ұлт мәселесі жөніндегі» тезистері және жазған хаттарымен конференция қонақтары, студенттер танысып, тың мәліметтер алды.

Тұрар Рысқұлов  1920 жылы қаңтарда 25 жасқа жаңа толған шағында сол кезде құрамында бүгінгі күндегі Өзбекстан, Тәжікстан, Қырғызстан, Түркіменстан және Қазақстанның оңтүстік облыстары кірген Түркістан  Орталық Атқару Комитетінің төрағасы болып сайланды. 1920 жылы күзде Т.Рысқұлов Мәскеуге ауыстырылды да, РСФСР Ұлт жөніндегі халық комисарының, яғни И.Сталиннің екінші орынбасары болып тағайындалды. Ол 1920 жылдың соңында Әзірбайжандағы осы комиссариаттың өкілі болып ауыстырылды. Түркістандағы саяси жағдайдың күрделенуі, басмашылар қозғалысының кең етек жаюы, өлкедегі экономикалық дағдарыстың өрши түсуі РКП (б) Орталық Комитетін Т.Рысқұлов сияқты өлкені жақсы білетін және оны тығырықтан шығара алатын қайраткерді Түркістан АССР- де басшылық жұмысқа қайтадан әкелуге мәжбүр болды. 1922 жылдың күзінде Т.Рысқұлов Түркістан АССР Халық Комисарлар кеңесінің төрағасы болып тағайындалды. Коммунистік партияның мұсылман бюросының төрағасы, Кеңес Одағының Ұлт істері Халық комиссарының орынбасары, Коминтерннің орталық аппаратында  лауазымды қызметтер атқара жүріп партия  және мемлекетті басқару мен  ұйымдастыру  саласында мол тәжірбие жинақтап қоғам қайраткері  болды. Тұрар Рысқұловтың тек қазақ халқының тарихында ғана емес, түркі халықтарының тарихында да ерекше орын алған тарихи тұлға. Өйткені  Тұрар Рысқұлов  Орталық Азияда Түркі кеңес республикасын құруға  бастамашы болды. Алайда Сталин Тұрар Рысқұловтың бастамасымен болған саяси іс-шараларды іске асыруына мүмкіншілік бермеді. Түркістан халықтары ішінен шыққан тұңғыш кеңестік қайраткерлердің көш басшысы, жетекшісі болған  тарихи тұлғаның жасаған қызметтеріне қарамастан, сұлтанғалиевшілдікпен идеялық, идеологиялық байланыс жасағандығы үшін саяси тұрғыдан айыпталды. Осындай айыптаулар нәтижесінде Тұрар Рысқұлов  1938 жылы ату жазасына кесіліп, өмірден өтті.

Әлемдегі тарихты жасауға ат салысқан тұлғалардың бірі адамзат тарихына өзіндік үлес қосса, ал бірі жаңа өзгерістар еңгізіп, тарихтың жаңа бетін ашуға мүмкіндік туғызады, енді бірі өзінің жағымды іс әрекеттерімен тарихта қалады. Қазақ тарихындағы осындай тұлғалардың бірегейі көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері — Тұрар Рысқұлов. Оның өмірі мен қызметі туралы соңғы жылдары Қазақстанда және шетелдерде көптеген зерттеу еңбектері жарық көруде.

Бүгінгі конференцияда қоғамтанушы ғалымдар тарапынан Тұрар Рысқұловтың саяси, рухани, тарихи болмысымен қатар ұлт жанашырының  еңбегі сараланып, тың деректер айтылды.

Тұрар  Рысқұловтың бүкіл өмірі  мен қоғамдық-саяси және мемлекеттік қызметі ұлтының жарқын болашағы жолына бағытталды, оның атқарған ерен істері бүгінгі ұрпаққа аманат және өнегелі өсиет болып табылады.

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Тарих факультеті

Қазақстан тарихы кафедрасының т.ғ.к., профессор

Гүлнар Бестібайқызы Қозғамбаева