Қазақстан Республикасының тарихшылары қаумдастығының алдында тарихи ой-сананы қалыптастыру және тарих ғылымының өзекті мәселелерін тарқатып, шешу бойынша аса маңызды міндеттер тұрғаны анық. Қандай бір уақыттарда болсын біздің тарихшылар қоғамның әлеуметтік идеалдары мен рухани бағдарының қалыптасуына белсенді түрде атсалысып келеді. Заманауи Қазақстанда ұлттық идеяны қалыптастыру, тарихи — мәдени мұраны қорғау және болашақ үшін сақтап қалу, қоғамдық келісімді нығайту мәселелері басым міндеттердің бірі болып қала береді. Соның бірі және бірегейі қазақ мемлекеттілігінің қалыптасу шеңберін кеңейту, дерек көздерінің санын көбейту.

Еуразия даласындағы отырықшы және көшпелі мәдениеттердің синтезі мен симбиозы аспектілерін зерделеуге мейлінше мол үлес қосқан ғылыми – зерттеу бағыттарына түркітану, ирантану, арабтану бағыттары жатады. Тарихнамалық деректердің үлкен қорына тарихи және географиялық еңбектер кешені, энциклопедиялық, филологиялық және т.б. шығармаларды жатқызуға болады. Бұл дереккөздерінен біз Еуразия кеңістігіндегі мемлекеттіліктің тарихи тәжірибесін көреміз. Ежелгі түріктердің руникалық (сына жазуы) жазуының гүледену заманы VII-XI ғғ. Алғашқы жартысына тұспа-тұс келді. Руникалық ескерткіштер Енесай бойында, Алтайда және Орталық Азияның солтүстік-шығысында қолданылды. Ежелгі түрік жазулары ескерткіштерінің ең ескі және белгілі нұсқаларына Солтүстік Моңғолидағы Орхон, Төл және Селенга өзендері жағалауларынан табылған Білге қаған, Күлтегін, Тоныкөк құрметіне арналған тас тақта ескерткіштерді жатқызуға болады. Көшпелі өмір салты туралы тарихнамалық ақпараттың үлкен бөлігі, дүниетанымдық және космогониялық түсініктер фольклорлық дерек көздерінде көптеп кездеседі. Солардың ішінде батырлық эпостар ерекше орын алады. Ә. Марғулан ауызша тарихилықтың қалыптасуы  кезендерін келесідей көрсетеді: 1)Apхaикaлық кeзeң. Oл — иcлaмшылдыққa дeйiнгi түpкi мифтepi нeгiзiндe жacaлғaн туындылap. Oғaн Күлтeгiн жoқтaуы, Құлaмepгeн, Шoлaмepгeн, Ep Төcтiк, Aқ Көбeк, Oғыз қaғaн туpaлы aңыздap жaтaды; 2) Oғыз-қыпшaқ дәуipi (VI—XII ғғ.). Бұл кeздe жepгiлiктi түpкiлep Қытaй, Иpaн, Визaнтия, Apaб шaпқыншылapынa қapcы күpecтi жыpлaғaн. Мыcaлы, «Қopқыт aтa кiтaбы», «Aлдap көce», «Қoзы Көpпeш — Бaян cұлу», т.б.; 3) Нoғaйлы дәуipi (XIII— XVIғғ.) — «Бөгeн бaтыp», «Eдiгe бaтыp», «Қoбылaнды», «Ep Caйын», «Қaмбap бaтыp», «Мұcaхaн», «Opaқ бaтыp», т.б.; 4) Қaлмaқ шaбуылы дәуipi — XVII—XVIII ғacыpлapдaғы «құбa қaлмaқ» зaмaны. «Oлжaбaй», «Қaбaнбaй», «Бөгeнбaй», т.б.; 5) Кeйiнгi дәуip. Қaзaқ бaтыpлapының хaн, cұлтaндapғa, пaтшa әкiмдepiнe қapcы күpeciн бeйнeлeйтiн жыpлap. Бұл жыpлap бeлгiлi тapихи oқиғaлapдың дәлмe-дәл көшipмeci бoлмaғaнымeн, coл зaмaнның тыныc-тipшiлiгiн, жaлпы тapихи бoлмыcын aңғapтaды.

Сонымен қатар тағы бір дерек – көздерінің үлкен бөлшегі бұл — түрік-моңғол құқығы ескерткіштер Төре, Шыңғысханның Жасағы, Біліктер. Осы сараптаудың дерекнамалық мәселелеріне ғылыми тереңдеп бару жаңа туындаған сұрақтарға бағыт сілтеп, жол ашады. Тарих білімінің заманауи деңгейі тарихи деректерді зерделеу арқылы жинақталатын ұзақ мерзімді таным үдерісінің нәтижесі болып табылады. Сондықтан, түрік-моңғол заңнамасы мен құқығының дерек көздеріне жүгіну тарих ғылымы алдындағы парыздық орынын толықтырады және бұл құбылыстың мән-мазмұнын ашуға, сондақ-ақ көшпелі қоғамның саяси жүйесінің қызмет атқаруы заңдылықтарын анықтауға көмектеседі. Әлемдік дерек көздерінің ауқымды бөлігіне, XIII – XIV ғacыpлapдa Eуpaзияның түпкipiнe caяхaт жacaп, Aлтын opдa дәуipiнeн көптeгeн қызықты дepeктep жaзып қaлдыpғaн көрнекті еуропалық саяхатшылар францискандық монахтар Плaнo Кapпини, Гильoм Pубpук, венециялық саяхатшы Мapкo Пoлo жазбалары арқылы көшпeлi хaлықтap туpaлы жиғaн мәлiмeттepi жepгiлiктi aңыздapмeн acтacтыpып oтыpғaн.      Өткен кезеңдер туралы тарихи білім, ең алдымен дерек көздері негізінде анықталады. Олардың алуан түрлілігі  қоғам дамуы туралы біздің түсінігімізге өз әсерін тигізеді. Алтын Орданың қалыптасуы мен гүлденуі үдерісін қарастыру Еуразияның шексіз кеңістігін жайлаған осынау аса зор ортағасырлық мемлекеттің рөлін анықтауға көмектеседі. Алтын Орда мемлекетінің тарихы әртекті тарихи деректерде өз көрінісін табады. Деректерді жіктеуді лингвистикалық, хронологиялық, әулеттік негізде немесе олардың туындауы қағидаттары арқылы жүзеге асыруға болады. Олай болса, біздің көз алдымызға моңғол, қытай, парсы, армян, араб, византиялық, орыс, латын, итальян, француз деректерінің кең спектрі жайылып сала береді. Алтын Орда бойынша деректер негізінен мемлекеттің саяси тарихы мен оның басқа мемлекеттермен қарым – қатынастарын қамтиды.

Дерек көздерінің кең-байтақ базасы (лингвистикалық дерек көздері, шежірелік аңыздар, фольклор, ортағасырлық авторларлың еңбектері және т.б.) зерттеудің жаңа әдістерін пайдаланған жағдайда ғана «қазақ мемлекеттілігінің» ғасырлар бойы қалыптасқан саяси, әлеуметтік және саяси механизмдерінің құрылуы мен дамуы мәселесін жан-жақты зерттеу мүмкіндігі туады.

Майданали Зере,

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың Қазақстан тарихы кафедрасының доценті, т.ғ.к.

Серік Дінмұхаммед,

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың 2-курс магистранты

Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінде тарих факультетінің ұйымдастыруымен 2024 жылы  18 қарашада көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері Тұрар Рысқұловтың 130 жылдығына  орай «ХХІ ғасырдағы Түркістан идеясы» атты Республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция өтті.

Конференцияны әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті Басқарма Төрағасы – ректоры Жансейіт Қансейітұлы Түймебаев құттықтау сөзімен бастап: «Тұрар Рысқұловтың әр алуан қызметі мен ұлттың болашағы жолында атқарған жұмысы және асыл азаматтың 43 жыл ғұмырында атқарған жұмыстары туралы айта келе, түркі мемлекеттерінің ынтымағы мен тұтас Түркістан идеясы үшін күрескен ұлы тұлғаның армандары бүгінгі таңда жүзеге асуда», — деп түйіндеді.

Алғашқы баяндаманы  Қазақстан Ғалымдар Одағының Президенті, ҚР Президенті жанындағы Ғылым мен технология жөніндегі Ұлттық Кеңестің  мүшесі, Ұлттық құрылтай мүшесі, ҚР Мемлекеттік сыйлығының иегері, академик Оразалы Сәбден: «Тұрар Рысқұлов халықаралық деңгейдегі мемлекет және қоғам қайраткері» деген тақырыпта баяндама жасады. Баяндамасында қоғам қайраткері, ғалым, публицист, тарихшы, дипломат Тұрар Рысқұловтың тұлғасы туралы зерттеулерге тоқтала отырып, оның идеялары мен қызметінің маңызына және қазіргі күндегі өзектілігі туралы ой бөлісті. «Ұлтының мәңгілігін ойлаған Тұрар Рысқұловтың  ұстанымдарын жаңа заманның талаптарына сай зерттеу, мағынасын ашып көрсету, оны ел игілігіне жарату – бүгінгі ұрпақ пен ұлтымызға қымбат құндылық» деп өз ойын аяқтады.

Келесі баяндаманы  ҚР ҰҒА академигі, Абай атындағы ҚазҰПУ-дың профессоры, белгілі алаштанушы — ғалым Мәмбет Құлжабайұлы Қойгелдиев «Тұрар Рысқұловтың көзқарасы ұстанымы және олардың бүгінгі өзектілігі туралы» деген тақырыпта  жасаған баяндамасында: «Тұрар Рысқұлов және оның замандастарының сол кездегі еңбектеріне тоқталып өтті. Сондай ақ Түркістан жерінде Түркі кеңес республикасын құру керек деген  Тұрар Рысқұловтың көтерген бастамасын  үстемшіл пиғылдағы кеңес үкіметі  қолдамады. Т.Рысқұловтың негізгі идеясы – жалпытүркілік идеясы. Тұтас Түркістан идеясын әлемге мойындатқан тұлға» деп, қорытындылады.

Келесі баяндамашы Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының академигі, Абай атындағы ҚазҰПУ профессоры   Ханкелді Махмұтұлы Әбжанов  «Тұрар Рысқұлов және ашаршылық ақиқаты» деген тақырыпта баяндама жасады. Ғалым баяндамасында Тұрар Рысқұловтың өткен ғасырдың алғашқы ширегіндегі күрделі кезеңде ел игілігі үшін аянбай қызмет етіп, талай игі бастамаға ұйытқы болғандығы және  нәубет жылдары халықты аштықтан құтқаруға атсалысқандығы, ашаршылықтың қалай бастау алғанын нақты айтқан және ол тарихи деректермен дәлелденгендігі туралы мысалдар келтіріп, тұшымды мәліметтер келтірді.

Сонымен қатар конференция барысында жазушы, тарихшы, т.ғ.к., Бейбіт Орынбекұлы Қойшыбаев  «Тұрар Рысқұлов тоталитаризм жасаған сана метаформозасында», журналист жазушы, тұрартанушы, Мұхтар Қазбек «Тұрартанушы Мәскеулік ғалым», журналист журналист — жазушы, Рысқұлов танушы Көлбай Адырбекұлы «Тұрар Рысқұлов: Ақпарат құралдарындағы жаламен ақиқат хаһында ойлар», Орталық мемлекеттік архиві» республикалық мемлекеттік мекемесінің басшысы Сәбит   Қамытбекұлы Шілдебай «Тұрар Рысқұлов және Түркістан үшін күрес» деген тақырыптарда жасаған баяндамаларында тарихи тұлғаның саяси, рухани, тарихи болмысымен қатар ұлт жанашырының сіңірген еңбегі сараланып, тың деректер айтылды. Жастар біздің болашағымыз, сондықтан тарихи тұлғаның сыры ашылмаған мұралары мен әділ баға берілмеген тұстарын зерттеу жастардың алдында тұрған өзекті мәселе екендігі айтылды. Сонымен қатар конференция барысында Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік архиві ұжымының архив құжаттары негізінде Тұрар Рысқұловқа қатысты көрме ұйымдастырылды. Көрмеде Тұрар Рысқұловтың  үзенгелес достарымен түскен фотосуреттері, 1921 жылы жазылған «Ұлт мәселесі жөніндегі» тезистері және жазған хаттарымен конференция қонақтары, студенттер танысып, тың мәліметтер алды.

Тұрар Рысқұлов  1920 жылы қаңтарда 25 жасқа жаңа толған шағында сол кезде құрамында бүгінгі күндегі Өзбекстан, Тәжікстан, Қырғызстан, Түркіменстан және Қазақстанның оңтүстік облыстары кірген Түркістан  Орталық Атқару Комитетінің төрағасы болып сайланды. 1920 жылы күзде Т.Рысқұлов Мәскеуге ауыстырылды да, РСФСР Ұлт жөніндегі халық комисарының, яғни И.Сталиннің екінші орынбасары болып тағайындалды. Ол 1920 жылдың соңында Әзірбайжандағы осы комиссариаттың өкілі болып ауыстырылды. Түркістандағы саяси жағдайдың күрделенуі, басмашылар қозғалысының кең етек жаюы, өлкедегі экономикалық дағдарыстың өрши түсуі РКП (б) Орталық Комитетін Т.Рысқұлов сияқты өлкені жақсы білетін және оны тығырықтан шығара алатын қайраткерді Түркістан АССР- де басшылық жұмысқа қайтадан әкелуге мәжбүр болды. 1922 жылдың күзінде Т.Рысқұлов Түркістан АССР Халық Комисарлар кеңесінің төрағасы болып тағайындалды. Коммунистік партияның мұсылман бюросының төрағасы, Кеңес Одағының Ұлт істері Халық комиссарының орынбасары, Коминтерннің орталық аппаратында  лауазымды қызметтер атқара жүріп партия  және мемлекетті басқару мен  ұйымдастыру  саласында мол тәжірбие жинақтап қоғам қайраткері  болды. Тұрар Рысқұловтың тек қазақ халқының тарихында ғана емес, түркі халықтарының тарихында да ерекше орын алған тарихи тұлға. Өйткені  Тұрар Рысқұлов  Орталық Азияда Түркі кеңес республикасын құруға  бастамашы болды. Алайда Сталин Тұрар Рысқұловтың бастамасымен болған саяси іс-шараларды іске асыруына мүмкіншілік бермеді. Түркістан халықтары ішінен шыққан тұңғыш кеңестік қайраткерлердің көш басшысы, жетекшісі болған  тарихи тұлғаның жасаған қызметтеріне қарамастан, сұлтанғалиевшілдікпен идеялық, идеологиялық байланыс жасағандығы үшін саяси тұрғыдан айыпталды. Осындай айыптаулар нәтижесінде Тұрар Рысқұлов  1938 жылы ату жазасына кесіліп, өмірден өтті.

Әлемдегі тарихты жасауға ат салысқан тұлғалардың бірі адамзат тарихына өзіндік үлес қосса, ал бірі жаңа өзгерістар еңгізіп, тарихтың жаңа бетін ашуға мүмкіндік туғызады, енді бірі өзінің жағымды іс әрекеттерімен тарихта қалады. Қазақ тарихындағы осындай тұлғалардың бірегейі көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері — Тұрар Рысқұлов. Оның өмірі мен қызметі туралы соңғы жылдары Қазақстанда және шетелдерде көптеген зерттеу еңбектері жарық көруде.

Бүгінгі конференцияда қоғамтанушы ғалымдар тарапынан Тұрар Рысқұловтың саяси, рухани, тарихи болмысымен қатар ұлт жанашырының  еңбегі сараланып, тың деректер айтылды.

Тұрар  Рысқұловтың бүкіл өмірі  мен қоғамдық-саяси және мемлекеттік қызметі ұлтының жарқын болашағы жолына бағытталды, оның атқарған ерен істері бүгінгі ұрпаққа аманат және өнегелі өсиет болып табылады.

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Тарих факультеті

Қазақстан тарихы кафедрасының т.ғ.к., профессор

Гүлнар Бестібайқызы Қозғамбаева