Менеджмент эволюциясы туралы

Басқару практиқасы, ұйымдастыру секілді өте көне. Басқару ісіне жетілдіруге мыңдаған жылдар бойы қажырлы еңбек, оны тиімді ұйымдастыру қажет болды, бұған өз уағында ең озық ақыл-ой жетістіктері жұмсалды. Біздің заманымызға дейінгі үшінші мың жылдықта сазбалшықтан істелген табличкаларда көне жүйелердің коммерциялық келісімдері мен заңдары туралы деректер жазылған. Мұның өзі оларда басқару практикасыныд болғандығын дәлелдейді.

Үлкен Клод пен кіші Джордтың «Басқару ақыл-ойының тарихы» кітабында біздің заманымыздан 5000 мың жыл бұрын, шумерлер сына жазуды (клинописьті) ойлап шығарған кезден бастап менеджменттің дами бастағандығы айтылады.

Көне египеттіктер (мысырлықтар) бізге жазбаша ескерт-кіштер қалдырадьь Онда әңгіме басқару туралы болады- Осы-дан 4 мың жылдай бұрын жазылған «Птаххотепа үйретуі» кі-табында қазіргі басқарушылар үшін әлі күнге мәнін жоғалтпа-ған мынадай ойлар айтылады: «Егер сец басшыболсанбайсал-ды бол. Өтініш айта келген адам саған ойындағысын айтып біткенше сезін бөлме. Бақытсыздыққа тап болған адам, өз мә-селесін дүрыс шешкеннен гөрі, ақтарыла сөйлеп, іштсті шерін тарқатқанды жөн санайды».

Еңбекті басқару проблемасына көне гректер де көңіл белді. Платон еңбек бөлінісінің, жұмыс түрлеріне қарай маманданды, рудың қажеттілігі туралы пікір айтты. Сократ басқаруды іс-әре-кеттің (мемлекетті, еңбекті, сауданы, әскерлерді басқару) ерекше саласы ретінде қарастырып, ол да осындай пікірді қажетті адамды өз орнына қоюды, сөйтіп оларға берілген тапсырманың орындалуын талап етуді жақтайды.

Жүмыскерлер арасындағы бірлесіп әрекет етуге қол жеткізу, сейлеу мәдениеті жөніндегі ғылыми қағидалар Марка Тулия Цицеронның «Шешендік өнер жөніндегі уш трактатында» қамтылады,

Көне римдіктерде мемлекеттік басқару жунесіндегі қызмет сатысында темеи шелділердің жоғарғы шеиділерге бағыну тәр-тібі енгізілген. Үлкен Қатбн басқару міндетін әділ атқару тура-лы пікірлер айтқан. Жер қожасы өзінің басқарушысыңа бір жылдық жазбаша жұмыс жоспарын (калспдарлык жоспарлау) беріп, міндетті айқын қоюы, белгілеген жоспарды нәтижесімен үиемі салыстырып отыруы, талдауы және корытынды жасауы тиіс. Әсіресе, жедел түрде басқаруға ерекше көңіл бөлген. Бас-қарушыдан;

«Жұмысшының біразы ауру, басқаларын қаладағы жұмысқа алып кетті, ауа райы бөгет жасады….» деген секілді баяндаманы алғаннан кейш, қожайыны жағдайды айқындап, қажет болған жағдайда тиісті шешім қабылдайды: тапсырмаға түзету енгізеді, жұмыс істейтіндерді қайтадан бөледі, оларды жабық ғимаратқа ауыстырады т. б.

Көне Үнді ғалымдары «Артхамастра» трактатында (IV— III гасыр) шаруашылық және басқару туралы біркатар. қызғылық-ты ой-пікірлер айтады. Басқаруга қатысты дұрыс және дұрыс емес, заңды және заңсыз, пайда және зияи ұғымдары зерттеле-ді. Шығыс ғалымдары басқаруды күш қолданумен байланысты-рады: санекритте (ежедаі жоне орта ғаеырдағы үнділердің әде-би тілі) «басқару өнері» «данданити» ден аталады, мұны дәл-ме-дәл аударғанда «таяқпен (данда) төпелеп басқару» болады.

Дегенмен,   шығыс   ойшылдары  бағыныштыларды   көтермелеуге де зор кб)н,іл бөледі («Сиасет-намэ» кітабы).

Ресейде елді және өндірісті басқарудың бірқатар маңызды идеясы Б Петр заманына байланысты. Ол мемлекеттік биліктің және терең экономикалық өзгерістің біркатар реформасын жү-зеге асырды. Петр самодержавиелік басқарудың бас идеясын усынды. «Государь өз ісі туралы жарық дүниеде ешкімге жа-уап беруге тиіс емес». Төрешілдікті қальштасыруда Габелидін, рангтар туралы пікірі ерекше орын алады. Бірақ сол кездіқ өз-інде де күштеп, әміршіл-ектем әдіс қана қолданылып қойған жоқ.

Сол кездегі өндірісті басқару туралы Сібір мен Уралдың бас заводтарының бастығы В. И- Гениннің «Урал және Сібір заводтарының жазбасы» атты кітабында қызғылыкты матери^л келтірілген. Онда былай деп жазылған: «Басқарушы мейірімді, қамқоршы, еңбекқор, салауатты болуы, істі жан-жақты білуі, қарамағындағы мастерлерге Қольшан келетін істі тапсыруы, әрі оның айтылған сағатта орындалуын қадағалауы тиіс». Атал-ған кітапта осы уақытқа сәйкес келетін ой-пікірлерде бар: «Бас-шы нақты істен гөрі бұйрыктың алынғандығы және орындал-ғандығы, жауабы мен. түсіиіктемесі туралы    бірыңғай    рапорт қабылдаумен шүғылданса — бүдан келер ешқандай пайда жоқ… Мұның барлығы қағаз жүзінде қалады».

Өндірісті басқаруды дамытуға XVIII ғасырдағы ірі кәсіп-орынға ауысқан өнеркәсіптік революцйя күшті қозғау салды. қолөнершінің бармағынан бал тамған шеберлердін, орнына. көбінесе жөнді мамандығы жоқ жалдамалы жүмысшылар келді.

Саяси экоиомияныц басты кезіиің бірі — А. Смит ітен Д. Рикардо бастаған ағылшын саяси экономикасы — жаңа жағ-дайда (фабрикалық еңбек бөлісу, өндірістік бақылауды үйым-дастыру т. б.) басқару мәселесіне ерекше көқіл бөлді.

Қапиталистік фабрикада адамдар еңбегін басқаруға социа-листутопистер, мәселен, Роберт Оуэн ерекше көңіл бөлді. Ол әсіресе қазіргі кезде біз айтып жүрген «адам факторына» ерек-ше көңіл бөлді. Оуэн таза теориямен шектеліп қоймады. XIX ғасырдың басында ол өз тоқыма фабрикасында батыл экспери-мент жасады: кәсіпорында жұмысшылардың тамақтануы үйым-дастырылып, ал завод поселкасында жаңа мектеп салынды, херриториясы жөнге келтіріліп, көгалдандырылды- Демек, біз-дің казіргі кушті әлеуметтік саясатқа үмтылуымыздың көне тарихы, лайықты ізашарлары болған-

Оуэи еңбек енімділігін арттыру үшін моральдық ықпалды да пайдаланған; адамдардың басқалардан кем түскісі келмейтінін білетін ол, өндірісте жарыс ұйымдастырды: таңдаулы жұмысшылардың станоктарында қызыл лента, орташасында көк, нашарында сары лента пайда болды.

Басқарудың теориясы мен практикасының дамуын қарастыра отырып, бірнеше тарихи кезеңдерді атап өтуге болады.

1.Етре кезең б.з. д. 9-7 мың жылдан ХVIII ғ.

2.Индустриялық кезең (1776-1890 ж.).

3. Жүйелеу кезеңі (1856-1960 ж.).

4. Ақпараттық кезең (1960ж.-қазіргі кезге дейін).

Басқару- өте ежелгі тәжірбие болып табылады. Адамдар топтар мен ұйымдарға бірігіп өмір сүре бастаған кезден басқару қажеттігі пайда болды. Дегенменен , басқару- қызмет пен тәжірибе ретінде өте ежелгі сипатқа ие болғанымен, ғылым және зерттеу саласы түрінде салыстырмалы түрде алғанда жаңа болып табылады. 20 ғасырға дейінгі кезеңдерде жүйелі, жан-жақты түрде басқару ғылымы жайлы ешкім терең ойлана қоймады. Мәселен, 20 ғ-дың басындағы Нью-Ланардегі Роберт Оуэннің батыл да тамаша әлеуметтік сипаттағы тәжірбиесін ешбір басшы өз тәжірбиесінде қолданған емес.

Өндірісті шоғырландыру мен жаратылыстану-техникалық білімдер жетістіктері нәтижесінде басқаруға ғылыми  жүйе ретінде қызығып көңіл бөлу 20 ғ-дың  басынан орын алды. 1911 жылы жарияланған Фредерик У. Тейлордың «Ғылыми басқару қағидалары» атты еңбегі  осы үлкен ғылыми бастаманың ұйтқысы еді.

Қазіргі кездегі басқару теориясының дамуы ғылыми басқару мектебінің өкілдері Ф. Тейлор және Х. Гилберт, Г. Гант, Г. Эмерсон және Г. Фордтың еңбектерімен тығыз байланыстырылады.

Ф.Тейлор ғылыми басқаруды көрсеткіштер уақыт пен міндетті зерттеу, ұдайы сұрыптау және баулу, ақшалай ынталандыру салаларында дамытты. Тейлордың ғылыми басқару жүйесіндегі қағидалары мынадай:

-қызметкерлерді ғылыми түрде сұрыптау және баулу;

— еңбекке мамандандыру;

— еңбекақыда ынталандыру жүйесін қолдану;

-жауапкершіліктің әділетті арттырылуы. Л.Гилбреттер микрохрономерт ойлап тауып, еңбек өнімділігін арттыру мақсатында әрбір операцияға жұмсалған еңбек қозғалысы мен уақыт шығынын зерттеді.

Г. Эмерсон өз еңбегінде «Өнімділіктің 12 қағидасы» деп аталатын кәсіпорынды басқаруды төмендегідей белгіледі:

-әрбір басшы мен қызметкер ұмтылатын дәл тұжырымдалған мақсат;

-болашақ мақсатты ескере отырып, әрбір жаңа процесті талдауға шынайы көңіл бөлу;

-білікті кеңе беру, арнайы білімділік беделінің маңызы;

-нақты белгіленген ереже мен тәртіпке бағыну;

— қызметкерлерге әділ көңіл бөлу;

— дер кезінде әрі сенімді есеп беру;

-ұйым қызметін мұқият және жедел басқару;

— көрсеткіштер мен жұмыс кестелері;

-уақыт, күш-қуат пен шығындарды үйлесімді ұштастыра білу;

-операциялар көрсеткішін жасау;

-ереже мен жазбаша нұсқауларды қолдану;

-еңбек өнімділігіне арттыру үшін сыйақы төлеу.

Г. Эмерсон  алғашқы болып өндіріс пен басқаруды ұйымдастырудағы күрделі міндеттерді шешуде әрекеттер қажеттілігін және рационалдау (ұтымды ету) ұғымын енгізді.

Г. Форд өндірісті ұйымдастырудағы «Тейлор жүйесін» жетілдіре отырып, төмендегідей басқару қағидаларын атап өтті:

— өндіріс процессі мен оның сатыларын байланыстыра отырып дәл есептеу мен жоспарлау;

— қажетті жұмыс пен басқа да ресурстарды әзірлеу;

— стандартты технология мен механизмдерді қолдану;

-өндірісті жетілдіру жолдарын үнемі іздестіру.

Аталған ғылыми- практиктер және басқаларджың еңбектері нәтижесінде басқарудағы «ғылыми қағидалар» тұжырымдамасы осылайша қалыптасып дамыды.

Басқарудың классикалық немесе әкімшілік мектебі.

Ғылыми басқару мектебінің өкілдері көп жағдайда төменгі буындағы қызметтерді атқаруы себепті, олар еңбек өнімділігін арттырумен ғана шұғылданды. әкімшілік мектептері пайда болғаннан кейін мамандар басқаруды ұдайы жетілдірумен, әкімшілік қызметті ұйымдастыру қағидасымен айналысты. Бұл мектеп өкілдерінің ұйғарымы бойынша, басқару- белгілі бір мақсатқа жетуге орын алатын қатаң әкімшілік қағида әдістерінің жиынтығы.

Мәселен, осы бағыттың көрнекті өкілі А. Файольдің пікірінше, әкімшілік ету- жан-жақты ауқымын белгілейтін басқарудың бір бөлігі және де техникалық, қорғаныстық, бухгалтерлік, әкімшілік салаларын қамтиды. Осы қызметтер арасында әкімшілік әрекет ең маңызды есептелініп, оның элементтері: жоспарлау, басшылық ету, үйлестіру және бақылау анықталған.

Сонымен қатар, А. Файоль тәжірбиесінде кең қолдану тапқан басқарудың 14 қағидасын жасап шығарды. Оларға енетіндер: жауапкершілік, жеке дара басшылық, иерархиялық басқару, жеке және жалпы мүдделер үйлесімділігі, мамандандыру, тәртіп,, әділеттілік,, ынта-ықылас, лауазымға сәйкестілік, қызметкерлер тұрақтылығы, орталықтандыру және т.б.

Классикалық мектептің өкілі Л. Урвик Файольдің  негізгі қағидаларын одан әрі дамыта отырып, әкімшілік қызметтің негізі элементтері ретінде: жоспарлау мен ұйымдастыруды, басшылық пен үйлестіруді, есеп беруді және бюджет жасауды атап көрсетті. Аталған элементтер күні бүгінге дейін бірқатар ғылыми зерттеулердің түп қазығы ретінде пайдаланып келеді. Сонымен қатар, Л. Урвик өз еңбектерінде ресми ұйым құрудың қағидаларын жасауға ерекше көңіл бөліп оларды тереңірек тұжырымдады.

Оның пайымдауынша, ұйым қызметінің тиімділігіне қол жеткізуде бақылау өрісі мен құрылымының сәйкестілігі,  мамандандыру мен қызмет айқындылығы, құрылымды мұқият  ойластыру мен жауапкершілік шегін белгілеулің маңыздылығы өте зор.

Ұйымдағы басшылық, билік және құрылым құру проблеммаларына көңіл бөліп зеттеуде әкімшілік мектептің келесі өкілі М. Вебер ерекше орын алады. Ол әр түрлі ұйымдарды  талдай отырып, басшы ие болатын билік сипатына қарай ұйымдастырудың негізгі үш кезеңін, яғни харизматикалық, дәстүрлі, идеялды кезеңдерді ажыратып берді. М. Вебер  ұйымдастырудың аталған түрлерін зертей келе, үшінші кезеңге үлкен көңіл бөле отырып, «бюрократтық жүйе қағидаларын» жасап шығарды. Оларға:

1. нақтылы кңбек бөлінісі;
2. басқару деңгейлерінің жіктелуі (иерархиясы);
3. міндеттер бірыңғайлылығымен үйлестіріле қажетті ресми ережелер және стандарттар жүйесін жасау;
4. «әлеуметтік аралық» пен әділеттілік;
5. жұмысқа қабылдауда қатаң талаптардың орын алуы жатқызылады.

Адамдық қатынастар мектебі және тәртіптілік тәсілі

20-ғасырдың орта шеніне қарай ғылыми басқару және әкімшілік мектептердің адам факторына жеткіліксіз көңіл бөлуіне жауап ретінде  жаңа бағыт- адамдық қатынастар мектебі пайда болды. Оның өзі классикалық көзқарастағы кемшілікті шешу мақсатында пайда болғандықтан адамдық қатынастар мектебін кейде неоклассикалық мектеп деп те атайды.

Адамдық қатынастар мектебінің көрнекті өкілдеріне: М. Фоллет, Э.Мэйо, Д. Макгрегор, Р. Блейк және т.б. жатқызылады. Бұл бағыттың негізгі қағидасы ұйымдағы бейресми таптардың рөлін анықтау, басқару тәжірбиесіндегі психологиялық және әлеуметтік тәсілдерді қолданудың жолдарын қарастыру болып табылады. М. Фоллет басқаруды «өзгелерді пайдаланып нәтишеге жету» деп анықтаған болса, ал Э.Мэйо еңбек тиімділіндегі психологиялық жағдай маңызын атай келе «бақытты жұмысшылар дегеніміз- тиімді жұмысшылар» деп тұжырымдады.

Яғни осы мектеп өкілдерінің ұйғарымы бойынша басшылық қызметкерлерге көбірек көңіл бөліп қамқорлық жасаса, онда олардың қанағаттану сезімі де, еңбек өнімділігі де жоғары болады.

Тәртіптілк тәсіл, жалпы алғанда, ұйымдастыру тиімділігін арттыруда жеке адамдардың мүмкінділіктеріне ықпал ету, тиісті қатынастарды қалыптастыру мақсатын көздеді. Бастапқы өкілдері ретінде В. Герцберг, К. Арджерис, Л. Лайкерт. Олар өз зерттеулерінде мінез-құлық туралы ғылымды қолдануға әлеуметтік әрекеттестікті, басшылық пен билік, ынталандыру жүйелерін сипаттау бағыттарына баса назар аударды.

Басқару ғылымы мектебі Басқару теориясы мен тәжірбиесінің дамып жетілуінде қолданбалы және техникалық ғылым салаларының нәтижелері маңызды орын алады. Математика, статистика, кибернетика пәндері, сондай-ақ, операцияны зерттеу ғылымы басқару саласындағы міндеттер белгілеу және шешім қабылдауда тиімді әдіс-тәсілдер мен формаларды іздестіріп табуға және оларды кеңінен қолдануға жағдай тудырда. Қорыта айтқанда, басқару ғылымының қалыптасып дамуында маңызды орын алатын басқару ғылыми мектебінің қосқан үлесін мына сипатта атап өтуге болады:

1. жобаларды ойластыру мен қолдану арқылы күрделі  басқару проблемаларын түсінуді тереңдету.
2. күрделі жағдайда шешім қабылдайтын басшыларға  жәрдем ретінде сандық тәсілдерді дамыту.

Сандық, жүйелік, жағдайлық тәсілдер:

1 процестік тәсіл, яғни басқаруда өзара байланысты 4 түрлі функциялардың (жоспарлау, ұйымдастыру, мотивация, бақылау) үздіксіз жиынтығы ретінде ұғыну.

2 жүйелік тәсіл— өзгермелі қоршаған орта жағдайында мақсатқа жетуде  ұйым қызметінің адамдар, құрылым, міндеттер және технология секілді элементтер жиынтығы беретін іс-әрекет түрінде қарастырылуы.

3 жағдайлық тәсіл— ұқйымдастыру мен басқару шараларының жағдайға байланысты өзгешелік пен дербес сипатта орындалуы. Басқаша айтқанда, мақсатқа жету мен міндетті орындауда қолданылатын басқару әдіс-нысандары ұйымда орын алған мүмкіндіктер мен қиындықтар турасында айқындалып қолданылады.

Басқа материал: 

• «Алтын сақа» сайысы (8-9 сынып оқушыларына арналған)
• Тіл жаның, тіл — қаның, тіл-арың, тіл — әнің (Әдеби ойын – сайыс)
• «Физика» декадасына арналған «ХХI-ші ғасыр көшбасшысы» атты интеллектуалдық сайысы
• «Білімді информатик» сайысы
• Жасанды интеллект деген не?
• Информатика пәніне қатысты глоссарий
• Бұлттық технологиялар туралы толық мәлімет
• «Заман шындығы» бөлімі бойынша қазақ әдебиетінен тест тапсырмас