ҰЛЫБРИТАНИЯДАҒЫ ҚАЗАҚТАР

ҰЛЫБРИТАНИЯДАҒЫ ҚАЗАҚТАР ТУРАЛЫ

Ұлыбританиядағы қазақтардың саны

Түркиядан біраз қазақтар 1980 жылдың басынан бастап Ұлыбританияға жұмыс бабымен қоныс аудара бастаған. Олардың барлығы дерлік бұл күнде Лондонда өмір сүріп жатыр. Бұдан басқа соңғы жылдары Қытай және Ауғанстан сияқты елдерден Ұлыбританияға келіп баспана сұрап тұрып қалған біраз қазақ тағы бар. Бірақ олардың саны көп емес. Жалпы алғанда, Түркиядан Ұлыбританияға көшіп келіп тұрып жатқан қазақтардың саны 200 адам шамасында. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін, тұрмысқа шығып (үйленіп), жоғары білім алып немесе жұмыс істеуге тағы басқа себептермен көптеген Қазақстан азаматтары Ұлыбританияға келіп өмір сүруде. Ал «Болашақ» бағдарламасы бойынша Ұлыбританияға келген қазақ жастарының көбі оқуларын бітіргеннен кейін Қазақстанға қайтып кетіп жатыр. Бұл елде тұрмыс құрып немесе жұмыс істеп тұрақты тұрып қалу шешіміне келген қазақстандық қазақтардың саны 100-150 шамасында.

Жұмыс және шаруашылық жағдайлары

Ұлыбританияға 1980 жылы келген қазақтар киім-кешек тігіп, тоқыма секторында жұмыс істеген. Бірақ соңғы жылдары Шығыс Еуропа және Қытайда пайда болған арзан жұмыс күші және өнімдерінің салдарынан бұл сектордың құлдырауына байланысты қазақтар басқа салаларда жұмыс істей бастаған. Олардың ішінде өздерінің дербес шағын кәсібін құрғандар бар. Далалық қатынас секторында жұмыс істегендер де бар. Оқуын бітірген немесе белгілі бір салада мамандық алғандар өздерінің мамандықтары бойынша мысалы, оқу ағартушы, дизайнер яки маркетинг маманы болып жұмыс істеп жатыр. Лондонда тұрмыстың қымбатшылығы салдарынан қазақтардың көбі орташа табысы бар топқа кіреді. Түркияның әрі Ұлыбританияның қос азаматтыққа рұқсат етуіне байланысты Ұлыбританияға Түркиядан барған қазақтардың барлығы дерлік 2000 жылдан кейін Британдық азаматтығын да алған.

Білім жағдайлары

Ұлыбританиядағы бірінші буын қазақтардың балалары 1995 жылдан кейін жоғары білімдерін тамамдап, мамандық иесі бола бастады. 1998 жылы университетті бітіріп шыққан 2 адам болса, қазір жоғары білім алып жастардан яки оны табысты түрде аяқтап қызметке орналасқан 10-нан асқан жастарымыз бар. Қазір университетте сабақ беріп жүрген бір ғылыми қызметкеріміз, бір компьютер инженеріміз, үш бастауыш мектеп мұғаліміміз және бір менеджмент маманымыз бар.

Қазақ тілі

Аға буынның қазақша сөйлеуіне байланысты, Еуропадағы орта буын қазақтар өз тілдерін айтарлықтай жақсы түсініп, азды-көпті сөйлеп те жүреді. Бірақ олар қазақ тілінде оқып, жазғанда кейбір қиыншылықтарға тап болады. Әсіресе, қазіргі Қазақстанның кириллицалық әліппесін оқи алатындардың саны өте аз. Латын әрпімен оқу жеңіл болса да, көбінің сөз қоры жетпегендіктен қазақша мәтіндерді толық түсіне алмайды.

Қазақ тілі туралы айтылатын тағы да бір мәселе, Қазақстаннан Ұлыбританияға «Болашақ» атты ресми бағдарлама бойынша келген жастардың қазақша білмейтініне қатысты. Бұл жастардың кейбірі Ұлыбритания Қазақ Қоғамының іс-шараларына ерікті түрде қатысып жүреді. Егер Қазақстаннан келген сол жастар қазақша білгенде, олар бос уақыттарында біздің жастарымызға қазақша үйретуге көмектесе алар еді.

Еуропадағы қазақтарының арасында ұлттық салт-дәстүрлердің қаншалықты сақталғандығына келер болсақ, жағдай жаман емес. Тіпті оны күтілмеген деңгейде жақсы деуге де болады. Құда түсу, қыз ұзату, үйлену тойлары, шілдехана, бесік тойлары, тұсау кесу рәсімдері, азан шақырып балаға ат қою дәстүрі, баланы сүндетке отырғызу салты, кісі өлгенде жетісін беру, қырқын беру, жыл айналғанда асын беру, ораза айында құран-хатым түсіру сияқты жоралғылар азды-көпті өзгешеліктермен бұрынғысынша орындалып отырады.

Бірақ қажетті шаралар қолданылмаса жаңа буын қазақтар, тұрған елдерінің мәдениетін және салт-дәстүрлерін қабылдап, ассимиляция болып кетеді.

Балаларға берілетін тәрбиенің басы ұлттық тіл мен мәдениет десек, Еуропадағы ата-аналарға жүктелетін жауапкершілік өте көп. Бірақ өздері де шетелдерде туып-өскен ол ата-аналарға қол үшін беру ең алдымен Қазақстандағы тиісті орындардың алдында тұрған міндет болса керек.

Еуропадағы Қазақ мәдениет орталықтары жастарға қазақ тілінің оқытылу жұмыстарымен біршама шұғылданып келеді. Мысалы, Лондондағы Қазақстан елшілігінің көмегімен, ондағы қазақ мәдениет орталығы қазақ тілі курстарын ұйымдастырған болатын. Сол курстардың нәтижесінде бірнеше бала кириллицаны оқып-жазуды үйренген. Бірақ Қазақстанның сол кездегі Лондондағы елшісінің қызметінің ауысуы салдарынан бұл курстар тоқтап қалды.

Ұлыбританиядағы Қазақ Мәдениет Қоғамы

1980 жылы Ұлыбританияға көшкен қазақтар әрі тілдерін әрі мәдениеттерін сақтап қалу және өзара байланыстарын күшейту үшін бір қоғам құрды. Бірақ экономикалық жағдайларының жеткілікті болмауы әрі жергілікті заңдарды жетік білмегендіктің салдарынан ол қоғамның іс-әрекеттері шектеулі болды. Ұлыбританиядағы Қазақ Мәдениет Қоғамы 2003 жылы алғашында қор ретінде құрылып, Ұлыбритания Қорлар Комиссиясы тарапынан тіркелді. Сондықтан осы қордың іс-әрекеттері және қаражаттық есептері аталған комиссия жағынан бақыланып, бағдарланып отырды.

2003 жылы ресми түрде жұмысын бастаған қоғамымыз қазақ тілі және мәдениетін жасатып және оларды таныту үшін бірқатар табысты түрде атқарып келеді. Ұлттық және діни мейрамдарда жиналыстар жасап, жастардың бір-бірімен аралас-құралас болуы үшін тілге, ұлттық мәдениетке қатысты, сондай-ақ спорттық іс-шаралар ұйымдастыруда.

Еуропа Қазақтары Кіші Құрылтайы

Еуропаның жыл сайын қазақтар тұратын бір қаласында Еуропа қазақтарының дәстүрлі кіші құрылтайы өткізіліп тұрады. 2-3 күнге ұласқан бұл құрылтайлар мәдениет фестивалі және қазақ жастарының арасындағы футбол турнирі ретінде өтеді. Бұл құрылтайларға Қазақстаннан Білім және ғылым министрлігінің және Мәдениет министрлігінің басшы қызметкерлерімен қазақ халық музыкасының өнерпаздары қатысып тұрады. Онда Еуропадағы қазақтардың алдыңғы қатарлы азаматтары мен Еуропа Қазақ Қоғамы басшылары және Қазақстаннан келген делегацияның мүшелері қатысқан дөңгелек үстелде қазақ тіліне және ұлттық-мәдени мәселелерге қатысты проблемалар талқыланады. Өкінішке орай, бұл басқосуларда қабылданған қарарлар еш уақытта жүзеге асқан емес.

2009 жылы Еуропа Қазақтары Кіші Құрылтайы 30-31 мамыр күндері Лондонда өтеді. Оны ұйымдастыру жұмыстары қызу жүргізіліп жатыр. Қазақстанға қатысы бар бірқатар фирмалар демеушілікке өтініш білдірген. Бұл құрылтайдың бағдарламасын Ұлыбритания Қазақ Қоғамы жасады. Шығындарын демеушілердің көмегімен Ұлыбритания Қазақ Қоғамы өзі қамтамасыз етеді. Қазақстандағы ресми яки бейресми бір ұйым немесе орынның бұл құрылтайдың ұйымдастырылуынан ешбір хабары жоқ.

Ұлыбритания және Қазақстан

2002 жылы Ұлыбритания мен Қазақстан арасындағы қарым-қатынастарды барлық салаларда нығайту мақсатында Британдық Қазақ Қоғамы (British- Kasakh Society) деген атпен бір достық қоғамы құрылды. Бұл қоғамның қамқоршылары ағылшын ханзадасы Андрей мен Қазақстан Президенті Н.Назарбаев, ал қосбасшылары болса екі елдің елшілері. Басқосушысы болса Lord Fraser of Carmyllie есіміндегі ағылшын лорды. Бұл қоғам өткен алты жыл бойынша екі ел арасындағы байланыстарды дамыту үшін концерттер, семинарлар және көрмелер сияқты көптеген маңызды шаралар ұйымдастырды. Аталған қоғам 2009 жылы Лондонда өтетін Еуропа Қазақтары Кіші Құрылтайына демеуші табуға уәде еткен.

Мақсат және талаптар

Басқа кейбір Еуропа елдерімен салыстырғанда Ұлыбританиядағы қазақтардың саны аздау келеді. Соған қарамастан ондағы қазақ балалары мен жастарына ана тілін, ұлттық салт-дәстүрлерін және ұлттық мәдениетін үйрету жұмыстарын тоқтатпай жүргізіп отыру керек. Ұлыбритания халықаралық саясат сахнасында өте маңызды бір ел. Сондықтан ондағы қазақтардың ұлттық қасиеттерін жоғалтпай, қазақы ерекшеліктерін сақтай отырып, Ағылшын қоғамына интеграция болу, келешекте Еуропадағы қазақтар және Қазақстан тарапынан да маңызды болатын сияқты.

Ұлыбританиядағы қазақтардың әзірге Қазақстанға тұрақты қоныс аудару секілді бір сұранысы жоқ. Бірақ олардың мәдени әрі сауда-саттық салаларында Қазақстанмен тығыз байланыс орнатқысы келеді. Осыған орай біз өз ұсыныстарымызды да атап өтсек дейміз. Олар қысқаша мына тармақтардан тұрады:

1. Ұлыбритания Қазақ Қоғамы жастардың және олардың отбасыларының қазақша үйреніп, ана тілін дамытушыларға қажетті замана талабына сай, оқу құрал-жабдықтарымен қамтамасыз ету.
2. 12 жастан үлкен балалар мен жастардың қазақша сөйлеп үйренуіне және қазақ мәдениетімен танысуына мүмкіндік беретін жазғы лагерьлер ұйымдастыру.
3. Қазақша үйренген шетеледердегі қазақ балалары арасында өтетін тіл олимпиадасын ұйымдастыру. Бұл олимпиаданы Еуропа Қазақтарының дәстүрлі кіші құрылтайы құрамында жыл сайын өткізуге болады.
4. Әзірше қазақ тілін, тарихын жақсы білетін, бірақ мүмкіндігі шектеулі қазақстандық жастардан ағылшын тілін үйренгісі келетіндерді, жазғы демалыстарда Ұлыбританиядағы қазақ отбасыларының жанына орналастыру. Сол арқылы бұл жастар ағылшын тілін үйренсе, олар қастарына барып орналасқан қазақ отбасыларының қазақшаларын жақсартуға мүмкіндіктері болар еді.
5. Қазақстандағы үкіметтік емес ұйымдармен де осы айтылған мәселелер бойынша байланыс орнатып, ортақ жобалар (проектілер) жасауға көмектесу. Бұл ұйымдар тіл, халық музыкасы, мәдениет және спорт салаларында іс-әрекет жүргізген ұйымдар.
6. Келешекте Еуропаның орталық бір ауданында Қазақ Мәдениет институты ашылса өте жақсы болар еді. Бұл орталықтың шетелдерде қазақ тілі мен мәдениетінің сақталуына және Қазақ мәдениетінің басқа жұрттарға таныстырылуына көмегі зор болар еді.

Күйреген рухты қайта көтеру – міне, қазіргі таңдағы басты мақсат осы!

Шерхан Мұртаза