Ерте темір дәуіріндегі Шығыс Қазақстан
Шығыс Қазақстанды ертеде аримаспылар мекендеген. Аримаспылардың атауы Алтайда алтын мен темірдің мол болуына байланысты шыққан. Тарбағатай баурайын тиграхауда сақтары қоныстанған. Шығыс Қазақстан ертеде металлургияның орталығы болғанымен даңқы шыққан.
Шығыс Қазақстанда ерте темір дәуірінің б.з.б. 5 — 4 ғасырларына жататын Берел қорымынан 40-тан астам обалар табылған. Ішіндегі ең үлкенінің биіктігі 9 метр. Берел кезеңі деп аталуы Катонқарағай ауданындағы Берел қорымына байланысты. Бұл қорымдағы обаға жерленген адам жер бетінен 6-7 метр тереңдікте жатыр.
Берелдің кіші обаларынан бөренеден қиыстырып жасаған сандықшаға жерленген адамдар табылды. Адамдармен қоса бұл обаларға аттары бірге көмілген.
Ертедегі тұрғындар мәйітті бальзамдау әдісін білген. Мәйітті жасанды мұзға орналастырған. Олар желдің суықты төмен қарай әкетіп, сонда тұрақтап қалуын ойлап, қорғанның биіктігі мен енін есептеп шығарған. Осылайша желдеткіш желісі орнап, температура төрт градус суыққа дейін тұрақты қалыпта тұрған.
Шығыс Қазақстандағы Зайсан ауданының жерінде алып “патша қорғандары” көптеп кездеседі. Бұл жерде сақ дәуірінің 200-ден аса обалары орналасқан. Оның ең көп шоғырланған жерін Шілікті ескерткіштері деп атайды. Шілікті қорымында барлығы 51оба бар. Алып қорғандардың диаметрі 100 метрге, биіктігі 8-10 метрге жетеді.
Берел обасына жерленген адам астау-саркофагқа салынып, қарағаймен қаланған қабір ішінде жатыр. Қабір жанына 16 аттың қаңқасы, ер-тұман бірге көмілген. Ат әбзелдерінің алтынмен апталғанына қарағанда, обада тайпа көсемі, ру ақсақалы, бай немесе батыр адам жерленген болуы керек.
Археолог-этнолог Әбдеш Төлеубаевтың б.з.б.8 ғасырға жататын 3-Шілікті қорымындағы №1обадан тапқан археологиялық жаңалығы тарих ғылымында үшінші алтын киімді адам ретінде танылып отыр. Обаның биіктігі 8 метр, диаметрі 100 метрге жуық. Алып ғимараттың ішіне патшаны жерлеген. Ол сом алтыннан құйылған 4325 (2011 жылғы баспада 4303 деп берілген) қаптырма және әшекей түймешіктермен безендірілген киіммен жатыр. Патшаның жанынан биліктің белгісі болып саналатын алтын бесжұлдыз табылды.
Бұл жәдігерді ғалымдар “Шілікті алтын адамы”деп атады.
1998 -1999 жылдары З. Самашевтің жүргізген қазба жұмыстары кезінде Берел кезеңіндегі №11оба толық ашылып, ғаламат олжа табылды. Балқарағайдан ойылып жасалған астау табытта 45 жастағы ер адам мен әйел жерленген (б.з.б.294 ж.). Олардың киімдері інжу-моншақтар және алтын жапырақшалармен әшекейленген. Обадан ат-әбзелдері мен ішкі құрылысы бұзылмаған 13 жирен жылқы табылды. Әр жылқы алтынмен апталып, күміспен күптелген салтанатты әбзелдермен безендірілген.
Осы аумақтағы Шілікті қорымындағы 51 обаның бірі “Алтын қорған” деп аталады. 1960 жылы зерттелген “Алтын қорған” обасында ер адам мен әйел жерленген. Балқарағай бөренелерінен салынған қабірден 13 қола жебе, қорамсақ , алтын қаптырма табылды. Ғалымдар бұл қорғанды б.з.б.7 — 6 ғасырларға жатқызады.
Қазақстан аумағындағы ең көне патша жерлеу орны Шығыс Қазақстаннан табылған №1оба болып есептеледі. Мерзімі б.з.б.8 ғасырға жатады. Бұл — Қазақстан жерінен табылған үшінші алтын киімді адам жерленген оба. Бұл жәдігер тарихта “Бәйгетөбе” деп аталады.
Берел мәдениетінің бір ерекшелігі жайпақ түпті қыш ыдыстардың таралуы болып табылады. Қыш ыдыстар жасаудың екі түрі кездеседі. Біріншісі — мойны қусырылып, кейде тік болып келетін құмыралар, екіншісі — жатаған, жайпақ көзелер.
Б.з.б.3-1 ғасырлада Тарбағатай далаларында Жетісудың үйсін мәдениетіне туыстас мәдениет қалыптасқан. Бұл жерді ертедегі үйсіндерге туыстас тайпалар немесе үрге деген атпен қытай жазбаларында кездесетін тайпалар мекендеген.
ҰБТ — Кешенді тестте кездесетін конспектегі сұрақтар.
«Патша қорғандар» ең көп шоғырланған аймақ:
Астау-саркофагқа салынып жерленген адамның қабірі табылған Шығыс Қазақстандағы оба:
Берел қорымындағы №11обаны зерттеп ашқан археолог-ғалым:
Ең көне патша жерлеу орны:
Жайпақ түпті қыш ыдыстар таралған мәдениет:
Кіші Берел обаларында адамды жерлеген:
Сақ дәуіріндегі Берел қорымы табылған аймақ:
Тарбағатай өңіріндегі үйсіндерге туыстас тайпалар:
Шілікті қорымындағы“Алтын қорғанның”салынған уақыты:
Шығыс Қазақстан аумағын мекендеген тайпалар:
Шығыс Қазақстан тайпаларының мәйітті ұзақ сақтау әдісі:
Ғалым Ә.Төлеубаев ашқан археологиялық жаңалықтың атауы:
