Біз американдық тарихшы, әлеуметтанушы Л.Мамфордтың шығармаларында зерттелген адам табиғатын техникаландыру мәселесі жайлы сөз қозғайтын боламыз.
Л.Мамфордтың көптеген қолданыстағы зерттеулерінде авторлар оның техникаға деген теріс бағасын ерекше атап көрсетеді. Сонымен бірге Л.Мамфорд өз жұмысының бүкіл кезеңінде техниканы зерттеу контекстін айтарлықтай өзгерткенін есте ұстаған жөн: мысалы, өзінің алғашқы «Технология және өркениет» жұмысында Л.Мамфорд қоғам дамуының қазіргі, немесе «неотехникалық» кезеңін оптимистік тұрғыдан анықтайды.
«Технология және өркениет» Льюис Мамфордтың 1934 жылы жарыққа шыққан кітабы. Кітапта технологиялар тарихы және оның рөлі, өркениеттердің қалыптасуы жайлы айтылады. Ғылыми-техникалық прогрестің адам санасына және оның физикалық табиғатына әсері қарастырылады.
Мамфордтың айтуынша, заманауи технологиялар тамыры өнеркәсіптік төңкерістен емес, орта ғасырлардан бастау алады. Қазіргі заманғы еуропалық өркениеттің бүкіл тарихын Л.Мамфорд үш негізгі кезеңге бөледі.
Бірінші кезең 1000-жылдан 1750-жылдар аралығын қамтиды және негізінен су мен жел күштері сияқты табиғи күштерді және ағаш сияқты табиғи материалды қолданатын «интуитивті техника» деп аталатындығымен ерекшеленеді. Оның дамуының алғашқы кезеңінде қазіргі батыс өркениеті және оған тән техниканың түрі, оның пікірінше, табиғатты жоймады, керісінше, онымен үйлесімде болды. Сондықтан ол осы кезеңді және онымен бірге өзінің ең жоғары шыңына жеткен қайта өрлеу дәуірін идеализациялады.
Қазіргі батыс өркениетінің дамуының бірінші кезеңі екінші кезеңмен алмастырылады, оны негізінен «палеотехника» деп атайды («palaios» — грекше «ежелгі», «қазба» дегенді білдіреді) немесе басқаша айтқанда көмір мен темірдің эмпирикалық техникасы. Ол XVIII ғасырдың соңғы ширегінен XIX ғасырдың аяғына дейін созылды.
Л.Мамфорд, атап айтқанда, оны «тау-кен өркениеті» деп атайды, осылайша оның кезінде адамдар жер астында да, жер бетінде де (яғни шахталар мен кеніштерде) және қатал жағдайда жұмыс істегенін атап өткісі келді, мәдени өмірден мүлдем қол үзіп, ешқандай үмітсіз жұмысшылар поселкелерінде адам төзгісіз жағдайда өмір сүрді.
Сонымен бірге бұл адамдардың басты міндеті шахта иелерінің байлығын және көбіне өздері пайдалана алмайтын қоғамның материалдық игіліктерін арттыру болды. Демек, «тау-кен өркениеті» деп аталатын, яғни XIX ғасырда Англияда өзінің классикалық көрінісі мен дамуын алған капитализммен адам қарапайым құралға айналады, ал техниканың өзі қарапайым құралдан мақсатқа айналады. Бұл билік пен байлық бәрінен жоғары қойылған қоғамда табиғи нәрсе. Осыған байланысты Л.Мамфорд «тау-кен өркениетін» түбегейлі және өткір сынға ұшыратады.
Сонымен, Батыс өркениетінің жұмыс істеуі мен дамуының үшінші соңғы кезеңі XIX ғасырдың соңғы онжылдықтарынан қазіргі уақытқа дейінгі кезеңді қамтиды. Техникалық тұрғыдан алғанда, ол электр энергиясын пайдалану және қорытпалар технологиясын игеру болып табылады.
Осы кезең шегінде техникалық даму қатаң ғылыми негізде жүреді, сондықтан Л.Мамфорд алдыңғы кезеңде бұзылған техника мен табиғат үйлесімін қалпына келтіруге деген үмітін байланыстырады.
Бегалы Зере Дидарқызы
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті,
Физика-техникалық факультетінің
1 курс магистранты
Ғылыми жетекші: Жанатаев Д.Ж, профессор
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті,
Философия және саясаттану факультеті,
философия кафедрасының доценті.
