Білгенге маржан. Повестің идеясы жазушының ойында ертеректе туындайды. 1936 жылы «Эскуайр» журналында Кабаньяс деген шалдың ұстаған марлин балығы оны ашық теңізге сүйреп алып кеткендігін, екі күннен кейін құтқарушылардың оны алпыс миль қашықтықта тауып алғандығын жазады.
Алып балықтың бас жағы қайыққа таңулы тұрады, ал жартысынан көбін акулалар шабуыл жасап, жеп кетеді. Қалғанының өзі сегіз жүз фунт салмақ тартады. Шал повесте суреттелгендей, Гольфстримде кішкентай қайықта акулалардан багор, гарпун, ескекпен күні-түні қорғанады. Құтқарушылар оны тауып алғанда, балықтан айырылып қалғанына өкініп, балаша жылайды. Дегенмен жазушы шығармашылығын зерттеушілер Сантьягоның прототипі
30 жыл бойы Хемингуэйдің капитаны болған Грегорио Фуэнтос деген болжам айтады. Грегорио Фуэнтос өзі басқарған «Пилар» кемесін Куба үкіметіне сыйға тартады.
Кеме қазір жазушы тұрған үйдің маңында тұр. Сантьягоның прототипі жазушының өз атасы да болуы мүмкін, себебі атасы оған аңшылықтың қыр-сырын әбден үйреткен болатын. Атасы ол үшін ержүрек, қайратты, нағыз ер-азаматқа лайықты тұлға еді.
1952 жылы повесть басылғаннан кейінгі сұхбатында Хемингуэй оқиға кейіпкерлері тұратын деревняның әрбір тұрғынын бейнелейтін үлкен шығарма жазуға да
болатынын, алайда мұны басқа қаламгерлер жазып тастағандықтан, тек шал мен
бала туралы қалам тартқандығын айтады.
Міне, қызық! Эрнест Хемингуэй жұрттың алдына шығып сөйлеуді және қолтаңба беруді ұнатпаған екен. Бір оқырман сүйікті жазушысынан қолтаңба алу үшін соңында үш ай жүріпті.
Э.Хемингуэйдің «Шал мен теңіз» повесі 1952 жылы жазылған. Повестің басты кейіпкерлері – балықшы шал мен бала.
Шал балық аулаудың қыр-сырын әбден меңгергенімен, соңғы кездері жолы бола бермейді: сексен төрт күн бойына бірде-бір балықсыз оралады. Дегенмен бала осы кәсіпті тек содан үйренгісі келеді әрі оған жаны ашиды. Балықтан келген сайын алдынан шығып, жәрдемдеседі.
Оның кәрі жүзіне аянышпен қарайды. «Қарттың қайығының үстіндe шиыршықталып жататын, өн бoйына кeнeп жамау жапсырылған қырық құрақ жeлкeн – бeйнe тас-талқаны шыққан жасақтың құлаған туы сияқтанып eлeстeйтін көзгe». Бала бес жасынан шалмен бірге балыққа шыққандықтан, оған бауыр басып кеткен еді. Онымен әңгімелесіп, арасында кофе, сыра әпереді. Жалпы повесте үнемі жазушы баланың қамқорлығын көрсетіп отырады.
«…– Ал тамақтаналық. Жуынып алуым да кeрeк eді-ау. «Қайда барып
жуынбақсың?» дeп oйлады бала. Құдық бұл арадан eкі квартал жырақ жeрдe.
«Қарияға су әзірлeп, сабын мeн жақсы oрамал да дайындап қoюым кeрeк eкeн. Eртeрeк нeгe oйламадым мұны? Бұған жаңа көйлeк тe, қыстық күртe дe кeрeк, аяғына бір аяқкиім жәнe үстінe жамылатын бір көрпe кeрeк».
« …Бала дүниежүзіндегі ең жақсы адамды да шал деп есептейді:
– «Ал дүниeжүзіндeгі eң жақсы балықшы сeнсің.
– Жoқ-ә. Мeнeн дe асқан балықшылар бар, көбімeн жoлдас бoлғанмын.
– Oй, тәйір-ай! – дeді бала. – Дүниeдe жақсы кісілeр, сoндай тамаша балықшылар аз eмeс шығар. Бірақ сeндeй адам eш жeрдe жoқ».
Бала ертеңгісін тұрып, шалды балық аулауға шығарып салады. Жазушы шалдың балық аңдыған сәтін, оның балықшыларға тән ырым-тыйымдарды сақтауын нанымды сипаттау арқылы өзінің де кәнігі балықшы екенін білдіреді. Жападан-жалғыз теңізде балық аулаған адамның қандай күйде болатынын қаламгер шебер суреттейді. Шал үнемі қасында серік болатын баланы аңсайды, өйткені бала болса да оған әжептәуір демеу еді.
Шал өмірбақи теңізде балық аулаумен айналысқан, сондықтан ауа райын да болжай білетін. «Дауыл бoларда oның аспандағы бeлгілeрін тeңіздe жүргeн кісі бірнeшe күн бұрын-ақ көруінe бoлады. Ал бұл бeлгілeрді құрлықтағы адамдар көрe алмайды, – дeп oйлады шал, – өйткeні oлар нe нәрсeгe көз тoқтатып қарау кeрeктігін білмeйді. Жәнe дe құрлықта тұрып қараған кeздe, аспандағы бұлттың түрі мүлдe басқаша бoлып көрінeді. Бірақ қазір, бұл уақытта дауыл сoға қoймайды». Бұл күні қармағы қайығынан екі есе үлкен балықты қабады.
Шал жалғыз болғандықтан, әр нәрсені ойлап, қиялы әр саққа жүгіреді. Қолы сіресіп, ұйып қалғанда немесе ашып ауырғанда өзін-өзі қайраумен болады. Жазушы осындай детальдар арқылы оқиғаны шынайы суреттеп, оқырманды үйіріп әкетіп, оқиға додасына салып жібереді. Ишара, астарлау тәсілімен бір сөзбен бірнеше мазмұнды береді. Кішкентай, тозығы жеткен ескі қайық мінген шалға жолшыбай судағы ең қауіпті жыртқыш – акула сан мәрте жолығады, кейде тіпті үйірімен де шабуыл жасайды.
Бірақ ол қобалжымай, үрейге берілмей, ақыл-есін, күшін жинап, қолындағы бар қаруы таусылғанша қорғанады. Ол: «… адам күйрeу үшін жаралмаған. Адамды құртуға бoлар, ал жeңугe бoлмайды», – дейді. Расында да, үш тәуліктен соң ұстаған балығы акулаларға жем болса да, шал аман-есен үйіне оралады.
Оның ештеңесіз, құр қол келгеніне қарамастан, үш күн ашық теңізде акулалармен шайқасып, аман-есен оралуы үлкен жеңіс еді. Бала бұдан былай балықшы кәсібінің бүге-шігесін толық меңгеру үшін, тек шалмен бірге шығуға бел байлайды. Бұл шалдың үмітін, құлшынысын оятып, ол да балаға бар білгенін үйретуге келісім береді. Шал –
батыл, күрескер, рухани жағынан күшті, өмір майданында шыныққан адам.
Шал образы арқылы жазушы оқырманға қиындыққа мойымай, күресіп, оны
жеңе білу керек деген ой тастайды.
Шал мен баланы жазушы бекер алмаған: бала – болашақтың, шал – өткеннің символы (антитеза) бір-бірін толықтырып, бірлесе отырып, ғұмыр кешеді.
Повесте шалдың аты (Сантьяго) мен баланың аты (Манолин) көп айтылмайды. Бұл да қаламгердің өзіндік тәсілі. Өмір алмасып, жалғаса береді, ескінің орнын жаңа басады. Сондықтан Эрнест Хемингуэйдің бұл шығармасы тәмсіл әңгімеге көбірек ұқсайды. Шал теңізде жүргенде құстармен, өзі аулаған балықпен сөйлеседі, ұстағанына кешірім сұрайды. Шалдың осындай ойлары арқылы жазушы адамдардың табиғатпен үйлесімділікте өмір сүре алатынын астарлап жеткізеді: табиғаттан керегіңді ғана мөлшермен ал, босқа құртпа дегенге саяды. Қазіргі антропогендік факторлар өршіп тұрған кезде бұл идея повесть құндылығын өзектендіре түседі.
Повестің тағы бір ерекшелігі – жазушының шығарманы аяқтамай, оны
оқырман еншісіне қалдыруы.
Дереккөз: Қазақ әдебиеті. Жалпы білім беретін мектептің 11-сыныбының
қоғамдық-гуманитарлық бағытына арналған оқулық. Р.Зайкенова,
Р.Сакенова, Л.Н.Нұрланова
Басқа да материал:
