Ұшақ-(ағылш. airplane, plane, орыс. самолёт) — күштік қондырғы (қозғалтқыш) көмегімен атмосферада ұшуға арналған, қозғалмайтын қанаты бар, ауадан ауыр ұшу аппараты. Бұл аппарат өз қозғалтқышының тарту күшімен белгілі бір жылдамдықпен қозғалған кезде қанатында пайда болатын көтергіш күш әсерінен ауаға көтеріледі.
Әуе кемелері басқарылатын (бортта басқарылатын) және ұшқышсыз басқарылатын кемелер болып бөлінеді.
ХАФ-сәйкес жіктеу
Халықаралық авиация федерациясының жіктеуіне сәйкес әуе кемелері және өзге де ұшу аппараттары он жеті түрге бөлінеді.
Әуе кемелерінің жалпы сегіз түрін атап өтуге болады : автожир, аэростат, тікұшақ, винтокрыл, дирижабль, махолет, планер және ұшақ. Олардың арасындағы негізгі айырмашылықтары: аппараттардың үлес салмағында, күш қондырғысының болуы мен тұрпатында және көтеру күшін алу тәсілінде болады. Сондай-ақ жоғарыда көрсетілген әуе кемелерінің бірнеше түрлерінің қасиеттерін біріктіретін басқа да «гибридті» ұшу аппараттары бар.
Әуе кемелеріне ғарыш кемелері, зымырандар, экрандық пландар (бірақ экранолеттер емес) және әуе жастығындағы кемелер жатпайды.
Әуе кемелерін ИКАО бойынша жіктеу
Халықаралық Азаматтық Авиация туралы Конвенцияда қосымша (әуе кемелерінің ұлттық және тіркеу белгілері) әуе кемелерін/ұшу аппараттарын ауадан жеңіл ұшу аппараттарына және ауадан ауыр ұшу аппараттарына бөледі.
Ұшу аппараттарың түрлері:
қозғалтқышы жоқ аппараттар
- Еркін сфералық аэростат
- Еркін сфералық емес аэростат
- Байланған сфералық аэроста
- Байланған сфералық емес аэростат
қозғалтқышы бар аппараттар
- Қатты дирижабль
- Жартылай қатты дирижабль
- Қатты емес дирижабль
Ауадан ауыр ұшу аппараттары:
- қозғалтқышы жоқ аппараттар
- Құрлықтағы планер
- Гидропланер
- Әуе жыландары
қозғалтқышы бар аппараттар
- Ұшақтар
- Құрлық ұшағы (шаңғы шассиі бар аппараттарды қамтиды);
- Гидроұшақтар (қалқымалы немесе қайық);
- Ұшақ-амфибия
Әуе кемелерінің үлес салмағы бойынша жіктелуі
Өз үлес салмағы бойынша әуе кемелерін шартты түрде екі топқа бөлуге болады — ауадан жеңіл әуе кемелері (ағылш. aerostats) және ауадан ауыр әуе кемелері (ағылш. aerodynes). Олардың арасындағы айырмашылық әуе кемелері ауадан жеңілірек әуе кемелеріне қарағанда ауадан ауырырақ қосымша күш қондырғысының көмегінсіз ауаға өздігінен көтерілуге қабілетті.
Ауадан жеңіл әуе кемелері
Әуе кемелері ауаға көтеру үшін Архимед заңына негізделген аэростатикалық күштерді пайдаланады, оған сәйкес тығыздығы аз дене жүзе бастағанға дейін (яғни дене мен ортаның тығыздығы тең болғанға дейін) үлкен тығыздық ортасында қалқитын болады. Жер бетінен алыстаған кезде атмосфера тығыздығы құлағандықтан, биіктікті алу кезінде осындай ұшу аппаратының көтеру күші де азаяды.
Ауадан ауыр
Әуе кемелері ауадан ауыр аэростатикалық күшке ие емес,сондықтан көтеру күшін құру үшін өзге де конструкторлық шешімдерді пайдалану қажет. Ең кең тараған-дененің (аэродинамикалық беттің) ауа ағынымен ағуының симметриялылығы есебінен көтеру күшін жасайтын аэродинамикалық күшті пайдалану.
Планер-(ағылш. glider, sailplane) — күш қондырғысымен қозғалысқа келтірілмейтін ауадан ауыр әуе кемесі, оның көтергіш күші негізінен осы ұшу жағдайларында қозғалмайтын болып қалатын беттердегі аэродинамикалық реакциялар есебінен құрылады.
Ұшақтың планерден негізгі айырмашылығы ол жеткілікті көтеру күшін құру үшін қажетті жылдамдықты өз бетінше ала алатын қуатты қондырғының болуы болып табылады. Планерді жеделдету үшін сыртқы күштер пайдаланылады, мысалы, ұзын арқаны бар шығыр немесе таудың жел беткейінен бастау, немесе басқа әуе кемесінің көмегімен еркін ұшу нүктесіне дейін тікелей жеткізу. Сондай — ақ, аралық нұсқасы бар-мотопланер (ағылш. motor glider) — оған өз бетімен ұшып көтерілуге немесе биіктікті алуға мүмкіндік беретін өз қозғалтқышымен жабдықталған.
Тікұшақ-(геликоптер, ағылш . helicopter — — ауадан ауыр әуе кемесі, ол ұшуда негізінен бір немесе бірнеше салмақ түсіретін бұрандалармен, шамамен тік жағдайдағы осьтердің айналасында күш қондырғысымен айналатын ауа реакциясы есебінен ұсталады.
Автожир-(ағылш. autogyro) — ауадан ауыр ұшу аппараты, күш қондырғысымен жабдықталған және тік осьтердің айналасында еркін айналатын бір немесе одан да көп салмақ түсіретін бұрандалармен жабдықталған.
Конвертоплан-(ағылш. convertiplane) — ұшу және қону кезінде әуе бұрандаларының көтергіш ретінде, ал көлденең ұшу кезінде-тартқыш ретінде пайдаланатын әуе кемесі. Шын мәнінде, бұл ұшу аппараты тік ұшып көтерілу және қону ұшақтарына ұқсас, алайда бұрандалардың конструктивтік ерекшеліктеріне және қанаттың өрлеуімен салыстырылатын үлкен диаметріне байланысты оларды винтократты ұшу аппараттарына жатқызады.
Әуе кемелерінің заңдық жіктелуі
Әуе кемелерінің бірінші заңдық жіктелуі Париж конвенциясы ретінде белгілі халықаралық әуе қозғалысын реттеу туралы 1919 жылдың 13 қазанында қабылданған ережелерде ұсынылды. Осы жіктемеге сәйкес барлық кемелер үш топқа бөлінді:
- Әскери әуе кемелері;
- Тек мемлекеттік мақсаттарға қызмет көрсетуге арналған әуе кемелері (пошта, кеден, полиция);
- Жеке әуе кемелері (қалғандарының барлығы, оның ішінде Мемлекеттік, екінші санатқа жатпайтын).
Авиация колледжінің студенті Сатвалдиев А.
Жетекші: Авиация колледжінің арнайы пәндер оқытушысы Абдиматова Т.Д.
