Байланыстырушы қайталамалардың қатысуымен құрылған қарсылықтық құрмалас салалас сөйлемдер

24.12.2020

793

Қарсылықтық салалас сөйлемдерді ұйымдастыратын қайталамалар екі түрде ұшырайды:

Еркін (лексикалық) қайталамалар.
Анафористік тұрақты қайталама (сөйтсек).

Еркін қайталамалар ілгергі компоненттің баяндауышы болып жұмсалған сөзді қайталап жасалады. Ол сөз қарсылықтық бағыныңқы сөйлемнің келгенмен, келсе де типті баяндауышының формасын алады. Осы ретпен ол бірінші компонентті екінші компонентке қарсылықтық қатынасқа түсіріп байланыстырады.

Қазір арам шөп басып кетті. Оған оқушыларды салған болды. Құйтымдай балалар жұлды, жұлғанмен не пайда, тамырымен жұлмаған соң (А.Нұрманов.) Сіздің қолыңыз босай қоймас, босай қойғанмен бұл жұмыс сізге ауыр тиер (Ә.Әбішев). Аға бұған күніге жем береді, берсе де жылқы жөнді қон алмай тұр (Ж.Тиесов). Ол жігіт қайда екен? Бір-ақ рет көрдім, бір-ақ рет көрсем де есімде қалды – жанып тұрған от еді (М.Тиесов).

Аталған байланыстырушы қайталамалар қарсылықтық жалғаулықтармен селбесіп келеді.

Енді соңғы әндерді есітіп қалуға ауылдың бар адамдары әсіресе құмартатын, бірақ құмартқанмен шеткі қоңыр үй-малшы, жалшылар үйінен сол әнді тыңдауға талпынған талай жандар бара алмай, өкініш пен күйікте қалған (М.Әуезов).

Байланыстырушы қайталамалар қатысып құрылған қарсылықтық салалас құрмалас сөйлемдердің арнаулы атқаратын коммуникативтік қызметі бар.

Сөйтсем қатысып құрылған құрмалас сөйлемнің компоненттерінің арасындағы қарсылықтық қатынас мынандай болады.

а) Бірінші компонент бір обьект жөніндегі ізденуді, тануды мақсат еткен іс-әрекетті білдіреді.

ә) Екінші компонент ол іске кедергіні не қарсы нәтиже ретіндегі оқиғаны хабарлайды.

Біз жолға ерте шығайық деп келістік, сөйтсек көлік дайын болмапты (Қ.Сегізбаев). Мұқырға асыға көшіп келдік, сөйтсек бізге үй дайын емес екен (Ә.Асқар).

Сөйтсек оқиғаның тосын, күтілмеген санатын білдіріп модальдық мағына да үстейді.

Дереккөз: ҚазҰУ, филология факультетінің дәрісі

Ұқсас материал: