Абсолютті шамалар-бұл әлеуметтік құбылыстардың абсолютті деңгейлерін (көлемдерін) сипаттайтын көрсеткіштер.
Қайталанбайтын іріктеу дегеніміз-тексерілген қондырғы жиынтыққа оралмаған кезде, сол бірлікті теориялық тұрғыдан бірнеше рет зерттеу мүмкін емес. Мұндай таңдаудың мысалы-Sportloto ұтыс ойыны.
Опциялар (x ) — белгінің жеке мәндері
Екінші реттік белгілер-бастапқы белгілердің мәндерін салыстыру арқылы алынған белгілер, мысалы, жалақыдағы әртүрлі бонустық төлемдердің үлесі, жалпы өнімдегі жоғары сапалы өнімнің үлесі, 1 гектар егістік алқаптың өнімділігі және т. б
Іріктемелі байқау жиынтықтың тек бір бөлігі ғана зерттелетін, бірақ осы деректердің негізінде бүкіл жиынтық туралы қорытынды жасалатын тұтас емес байқауға жатады.
Динамика-уақыт өте келе әлеуметтік құбылыстардың дамуы динамика деп аталады.
Үлестірудің дискретті қатары-үлестірудің Вариациялық қатарындағы белгінің мәні үзіліссіз, секірулермен өзгереді
Популяция бірлігі-зерттелетін құбылыстардың маңызды қасиеттерін, қасиеттерін тасымалдаушы болып табылатын статистикалық байқау объектісінің бастапқы элементі
Өзіндік құн индексі-өндірілетін өнім бірлігінің өзіндік құны орташа алғанда қалай өзгергенін көрсетеді
Тауар айналымының индексі, өндірілген өнімнің құны, өндірілген өнімнің құны – сатылған тауарлардың құны, өндірілген өнімнің құны және өндіріс шығындары орташа есеппен қалай өзгергенін көрсетеді.
Тауардың нақты көлемінің немесе өнімнің нақты көлемінің индексі-сатылатын тауарлардың немесе өндірілетін өнімдердің орташа саны қалай өзгергенін көрсетеді
Индекстер-аумақтық және халықаралық салыстырулар үшін уақыт өте келе әлеуметтік құбылыстардың динамикасын сипаттау үшін қолданылатын салыстырмалы шамалар.
Жеке индекстер. Жеке индекстерді есептеу динамиканың немесе салыстырудың әдеттегі салыстырмалы мәндерін есептеуден ерекшеленбейді. Олар күрделі әлеуметтік құбылыстың жекелеген элементтерінде болып жатқан өзгерістерді сипаттайды.
Динамиканың аралық сериясы-жеке деңгейлер есептеледі, белгілі бір уақыт аралығында орнатылады. Мысалы, жекелеген жылдардағы мемлекеттік бюджет кірістеріндегі салық түсімдерінің үлесі,
Үлестірудің аралық қатары-белгінің мәні кез-келген мәнді қабылдай алатын интервалдар түрінде беріледі. Аралық бөлу қатарының мысалы-фермалардың астық өнімділігі деңгейіне қарай бөлінуі
Сапалық көрсеткіштер көлем көрсеткішінің бірлігіне қатысты есептеледі-өнім бірлігінің өзіндік құны, тауар бірлігінің бағасы, өнім бірлігін дайындаудың еңбек сыйымдылығы (жұмыс уақытының шығындары) және т.б.
Сапалық белгілер-санмен көрсетілмеген белгілер
Сандық белгілер-санмен көрсетілген белгілер
Комбинациялық топтастыру-екі немесе одан да көп белгілер бойынша топтар құру
Статистикадағы медиан — бұл үлестірімнің реттелген қатарының санын екі тең бөлікке бөлетін белгінің мәні
Сән-бұл бірқатар бөлімдерде жиынтықта жиі кездесетін атрибуттың мәні
Динамиканың момент сериясы-белгілі бір уақытта жеке деңгейлер орнатылады. Мысалы, облыстағы әр жылдың басындағы мал саны, республика халқының жалпы санындағы әйелдердің 1959,1970,1979, 1989 және 1999 жылғы 1 қаңтардағы үлесі
Табиғи өлшем бірліктері-дана, тонна, литр, қума метр, шаршы метр (м2), текше метр (м3) және т. б.;
Жалпы жиынтық индекстер зерттелетін құбылыстың барлық элементтерінде болатын өзгерістерді жалпылама сипаттау үшін қолданылады.
Статистикалық байқау объектісі-мәліметтер жиналатын құбылыстар
Жоспардың салыстырмалы шамалары құбылыстың нақты қол жеткізілген деңгейін оның жоспарланған деңгейімен салыстыру арқылы алынады.
Салыстырмалы шамалар құбылыстардың сандық арақатынасын білдіреді, бір статистикалық шаманы екіншісіне бөлу нәтижесінде есептеледі. Мазмұнына байланысты салыстырмалы шамалар бөлінеді: динамика, жоспарланған тапсырма, жоспардың орындалуы, құрылым, үйлестіру, қарқындылық, салыстыру.
Динамиканың салыстырмалы шамалары уақыт өте келе зерттелетін құбылыстың өзгеру дәрежесін сипаттайды. Бұл белгілі бір кезеңдегі немесе белгілі бір уақыттағы құбылыстың шамасын өткен кезеңге немесе уақыт сәтіне қатысты оның шамасымен салыстыру арқылы алынады.
Қарқындылықтың салыстырмалы мәні жеке құбылыстардың басқа құбылыстар арасында таралуын сипаттайды, олар көбінесе демографиялық процестерді сипаттау үшін қолданылады. Қарқындылықтың салыстырмалы шамаларына туу, өлім және неке коэффициенттері жатады. Олар тиісті көрсеткіштердің арақатынасы арқылы алынады: жыл ішінде туылған, қайтыс болған, некеге тұрған адамдар саны халықтың орташа жылдық санына. Бұл қатынас 1000-ға көбейтіледі.
Үйлестірудің салыстырмалы шамалары популяцияның жеке бөліктерінің арақатынасын сипаттайды. Мысалы, ерлер санының әйелдер санына арақатынасы, республикадағы жекелеген ұлт өкілдері санының арақатынасы, жеке қосалқы шаруашылықтарда сүт өндіру ұжымдық шаруашылықтарда сүт өндіруге қатынасы.
Жоспарланған тапсырманың салыстырмалы шамалары есепті кезеңдегі жоспарланған тапсырманың шамасын өткен кезеңдегі нақты қол жеткізілген деңгейге қатынасы арқылы алынады.
Құрылымның салыстырмалы шамалары бөліктің бүтінге қатынасы арқылы алынады. Олар жеке бөліктердің жалпы үлесінің немесе нақты үлесінің қандай екенін көрсетеді.
Бастапқы белгілер-жиынтық бірлігіне қатысты есептелетін белгілер, мысалы, жұмысшының жалақысы, кәсіпорындағы өнім өндіру көлемі, шаруашылықтағы астықтың жалпы түсімі және т. б.,
Қайта іріктеу-бұл іріктемеге түскен жиынтықтың жеке бірлігі ол туралы ақпарат алғаннан кейін қайтадан жиынтыққа қайтарылатын іріктеу. Бұл жағдайда популяцияның жеке бірлігі теориялық тұрғыдан іріктемеге бірнеше рет енуі мүмкін.
Вариация көрсеткіштері популяцияның жеке бірліктері арасындағы сипаттамалық мәндердегі айырмашылықтарды сипаттау үшін қолданылады. Тарату қатарларының деректері сонымен қатар атрибуттың мәндеріндегі айырмашылықтар туралы белгілі бір түсінік алуға мүмкіндік береді, вариация көрсеткіштері осы айырмашылықтардың жалпылама, сандық сипаттамасын береді.
Белгілер-зерттелетін құбылыстардың жеке қасиеттері, қасиеттері.
Белгілер-зерттелетін құбылыстардың жеке қасиеттері, қасиеттері.
Есептелген өлшем бірліктері бірнеше табиғи өлшем бірліктерін біріктіру арқылы алынады. Бұл бірліктердің мысалы-тоннокилометрлер (TCM). Олар көлік қызметінің көлемін бағалау үшін қолданылады: егер сіз салмағы 5 тонна жүкті 50 шақырым қашықтыққа тасымалдасаңыз, онда тасымалдау көлемі 250 дана болады;
Тиімді белгілер-факторлық белгілердің әсерінен өзгеретін белгілер (әсер ету белгілері). Мысалы, жұмыс өтілі (фактор), тарифтік дәреже (тиімді белгі).
Динамика қатарлары-уақыт өте келе әлеуметтік құбылыстардың өзгеруін сипаттайтын сандық көрсеткіштер қатарлары
Динамика қатарлары аралық және момент болып табылады.
Тарату қатарлары вариативті және атрибутивті болып табылады.
Жиынтық баға индексі сатылатын тауарлар бағасының орташа өзгеруін көрсетеді;
Жиынтық-белгілі бір түрдегі құбылыстардың массасы. Мысалы, университет студенттерінің, автокөліктердің, белгілі бір саладағы жұмысшылардың, жұмыссыздардың және т. б. жиынтығы.
Орташа мәндер біртекті популяцияның мәліметтері бойынша есептелген кезде сипаттаманың әдеттегі, типтік мәндерін сипаттау үшін қолданылады. Мысалы, белгілі бір мамандық қызметкерлерінің жекелеген саладағы типтік жалақысы туралы, республикадағы қазақ ұлдарының типтік өсуі туралы, тиісті азықтандыру нормалары кезінде белгілі бір тұқымды сиырлардан сүттің орташа сауылуы туралы және т. б. айтуға болады.
Құндық өлшем бірліктері-өнім бірлігінің бағасы, өнім бірлігінің өзіндік құны, сатылған тауар бірлігінің құны;
Маңызды белгілер-маңызды қасиеттерді көрсететін белгілер
Өсу қарқыны, тізбекті және негізгі. Олар пайызбен тізбектің абсолютті өсуінің алдыңғы деңгейге қатынасы немесе негізгі абсолютті өсудің негізгі деңгейге қатынасы ретінде есептеледі.
Өсу қарқыны, тізбекті және негізгі. Өсу қарқыны келесі деңгейдің алдыңғы деңгейге немесе базистікке % қатынасы ретінде есептеледі.
Шартты табиғи өлшем бірліктері жалпы тұтынушылық қасиеттері бар өнім көлемін бағалау үшін қолданылады. Мұндай өлшем бірліктері энергетикада (шартты отын), консерві өнеркәсібінде (шартты банк), полиграфия өнеркәсібінде (шартты баспа парағы) пайдаланылады.
Факторлық белгілер-өзгеруі олармен байланысты басқа белгілердің (себеп белгілері) өзгеруіне әкелетін белгілер)
Жиіліктер-егер жиіліктер бөлімдерде (бөлшектерді бөлу) немесе пайызбен көрсетілсе (жұмысшылардың таралуы). Мысалы, барлық бөліктердің бестен бір бөлігі (0,2) 3 см, цехтың барлық жұмысшыларының 60 пайызы токарь мамандығына ие
Жиіліктер (f) — белгілі бір белгі мәндері бар бірліктер саны, мысалы, 6 бөлік 1 см, 50 жұмысшы слесарь мамандығына ие.
Дереккөз: «Алматы технологиялық университеті» АҚ , Тағам өндірісі факультетінің дәрісі
Басқа материалдар:
