«Дала, сенің ұлыңмын» поэмасының тілдік ерекшелігі

Сымбат Айдархан
-
0
23802

Ж.Әб­ді­ра­шев поэ­зия­сын­да­ғы бу­ын, тар­мақ өл­ше­мі, ас­со­нанс, ал­ли­те­ра­ция,
ұй­қас түр­ле­рі­нің мол­ды­ғы, пси­хо­ло­гия­лық па­рал­ле­лизм, те­ңеу, ме­та­фо­ра, шен­десті­ру тә­сіл­де­рі ар­найы зерт­теу­ді қа­жет ете­ді.

Бақытжан Майтанов

Поэма жа­ры­сын­да өз тұл­па­рын тау­ып, сұң­қа­рын зең­гір көк­ке сам­ғат­қан се­зім
саят­ке­рі, сұ­лу сөз­дің су­рет­ке­рі Ж.Әб­ді­ра­шев шы­ғар­ма­ла­рын­да ақыл да мол, сыршыл­дық әб­ден же­тер­лік. Ақын жү­ре­гі шын­дық деп со­ға­ды. Ас­қақ шын­дық не­ме­се  қа­пы­сыз шын­дық. Оның са­на­сы мен кө­ңі­лін­де­гі шын­дық бір ға­сыр­дың ше­гі­не таяп қал­ған бү­гін­гі қа­зақ қау­ымы­мен аяу­лы ар­ман­ға то­лы әсем­дік әле­мі­не ша­қы­ра­ды.  Жа­рас­қан жы­ры­на сүй­сі­ну ке­рек, Жа­рас­қан сы­ры­нан жі­гер­ле­ну ке­рек. Өмір­дің мә­нін өлең­нен бі­лі­ңіз…

Бақытжан Майтанов

Міне, қызық! Жа­рас­қан ақын­ның қай­да­ғы­ны тау­ып алып, шақ­па тіл­мен күл­ді­ріп жү­ре­тін юморын­да шек жоқ еді дей­ді оны жақ­сы бі­ле­тін­дер. Он­дай әзіл­де­рі әлі күн­ге ел­дің  ау­зы­нан түс­пей­ді. Бір­де көр­нек­ті са­ти­рик ақын Мың­бай Рә­шев Жа­рас­қан­ның поэмасын «Ара» жур­на­лын­да быт-шыт қы­лып сы­най­ды. Жа­рас­қан­ға жа­ны ашы­ған­дар
«он­дай со­ла­қай сын­ды көз­ге іл­ме, сас­па» деп жұ­ба­ту ай­та­ды. Сөйт­се, Жә­кең: «Мен
өзім Әб­ді­ра­шев бол­сам – сол Рә­шев­тен төрт әр­пім ар­тық қой, са­сай­ын деп тұр­ған
мен де жоқ!», – дейт­ін кө­рі­не­ді жұ­лып ал­ған­дай.

Төреғали Тәшен

«Дала, сенің ұлыңмын» – Жарасқан Әбдірашевтің 1975 жылы «Жалын»  баспасынан жарық көрген жыр жинағының және поэмасының атауы. Поэма  «Туған дала… Сенсің биік тұғырым!.. Сенсің менің абыройым, мақтаным!..»  деген асқақ пафоспен басталып, қазақ даласының поэтикалық портретін жасайды. Шығармадағы лирикалық қаһарман – автордың өзі.

«Дала» – поэтикалық образ әрі символдық бейне. Мұның астарында бүкіл  қазақ даласы, осы кең байтақ өлкені сөзімен де, ісімен де сақтап қалған ата- абаларымыздың қасиетті рухы деген ұғым бар. «Дала» деген сөзге автор «Мен –  қазақпын» деген ойды сыйғызып, ата-баба тарихынан сыр төккісі келген.

Елбасы Н.Ә.Назарбаев: «Ұлы дала» ұғымы – баяғыдан бар ұғым. «Дешті  Қыпшақ» деген сөз – «қыпшақтың даласы» деген сөз. «Ұлы дала» ұғымына  Алтайдан Қара теңізге дейінгі дала кіретін болған. Оның негізгі аумағы – біздің  қазақтың жері… Бізде де сондай ұғыммен теңестіретін болсақ, бізге «Ұлы дала  еліміз» деп айтқым келеді. «Ұлы дала» мен «Көк аспан» деп те айтуға болар еді.

Кең дала – біздің жеріміз. Осы жерде біз тұрып жатырмыз, өсіп жатырмыз, өркендеп жатырмыз, ұрпақ асырап жатырмыз. Осы жерде мемлекетімізді құрып,
оның шаңырағын биік қылып, көк тудың астына жиналып жатырмыз. Біздің
байрағымыздың өзінде көк аспан, жарқыраған күн бейнеленген… Ол халықтық
атау болуы керек», – деген болатын.

Осыдан жарты ғасыр бұрын Жарасқан ақын «Мен ұлы дала перзентімін»
деген сөзді былай сипаттаған:

Бірге жылап,
бірге күліп ұлы елмен,
кең төсіңде мәңгі-бақи жүрер ме ем!
Ол да – жалғыз,
сен де – жалғыз,
бірақ та,
оны – сен деп,
сені – ол деп білем мен! –деп, лирикалық кейіпкерді даламен егіз етіп бейнелейді.

Ақын поэмасы жазылған уақытқа назар аударсақ, Кеңес өкіметінің әлі іргесі сөгілмеген өз күшінде тұрған уақытымен тұспа-тұс келеді. Сондықтан  «Болған жоқпын Амангелді сарбазы, болған жоқпын Ұлы Октябрь солдаты!..»,  «Тігер ме едім байрағыңды Берлинге – болған жоқпын қан майданда кешегі, болған жоқпын Қошқарбаевпен бірге!» деген поэма жолдарынан ақын өкінішін  аңғарамыз. Бұл жерде ақын өкініші – мен де тарихта аты қалған қайраткерлердей халық қамы үшін еліме ерен пайдамды тигізер едім деген арман-тілек.

Кеңес заманында таптық ұстанымға сүйенген зерттеушілер кеңістік пен  уақытты тек тарихи уақыттың ішінде ғана қарастырып келді. Алайда қазір  уақыт пен кеңістік мәселесі көркем шығармада да (хронотоп) зерттелуде.  Кеңес өкіметі тұсындағы саяси ахуалға байланысты Үш жүздің басын қосқан Абылай хан заманын, одан бергі кезеңдегі тәуелсіздік жолында «халық  жауы» атанып, мезгілсіз мерт болған Алаш арыстарын жырға қоса алмаса да, ақын үні асқақ, ой тапқырлығы айқын:

Туған дала,
менсіз талай қамалдар
алыныпты!..
Сенің арың –
маған да ар.
Кешір мені,
Кеш келіппін өмірге!
Кеш туыппын!
Кеш қалыппын!
Не амал бар? –дейді.

Дегенмен ол әл-Фараби сияқты ғылым-білім іздеп қиырға кетпей-ақ, Махамбет, Амангелді сияқты қолына найза ұстап, жауға шаппай-ақ, Рақымжан  Қошқарбаев сияқты Рейхстагқа ту тікпей-ақ, өзінің парасатты поэзиясымен-ақ еліне адал қызмет ете білді. Сол себепті ақын:

Саған уақыт сәл қиындық жолдаса –
қағаберіс қалмаспын мен,
енді аса!..
Бірақ мені кешірме сен,
өмірде
өлең қылар өз ерлігім болмаса!.. – дейді, яғни уақыт пен кеңістік белгілері тығыз бірлікте көрініс табады.

Жарасқан Әбдірашевтің:
Аға түгіл, тыңдамай бала да ақыр,
Орнағандай басына заманақыр.
Бүгінінен безінген қайран ақын,
Болашаққа адымдап бара жатыр – деген поэма жолдарын эпиграф етіп алып, «Ақын кетіп барады…» деген мақала  жазған ғалым Бақытжан Майтанов: «Туған жер, халқы мен ана тіліне деген шынайы, мөлдір көңілді ақын «Дала, сенің ұлыңмын» атты арнайы кітабында  ойы, сыры өзектес жырлар арқылы сарқылмай өрнектеді.

Мұнда сол дәуірдің әсері де жоқ емес . Бірақ Ж.Әбдірашев уақыттың жұқалтаң талабын күмәнсіз  талант жүрек алауымен жеке өміріндегі мағыналы күйге бұра біледі» деп жазғанындай, Жарасқан Әбдірашев – «Ұлы даланың» сан тарау тарихын терең
түсініп, оның алдындағы перзенттік парызын үлкен жауапкершілікпен сезіне
білген асқақ үнді ақын.

Дереккөз: Қазақ әдебиеті. Жалпы білім беретін мектептің 11-сыныбының
жаратылыстану-математикалық бағытына арналған оқулық.
Р.Зайкенова, Р.Сакенова, Л.Н.Нұрланова

Басқа да материал:


ҰҚСАС ЖАЗБАЛАРАВТОРДЫҢ БАСҚА ДА ЖАЗБАЛАРЫ

ПІКІР ҚАЛДЫРУ