Шет тілін меңгеремін дегендерге 10 кеңес

Иллюстрация: Freepik.com

Тіл үйренудің, өзіміз ойлап тауып алған қиындықтардан басқа еш қиындығы жоқ. Като Ломб — ең алғашқы синхронды аудармашылардың бірі, ол 16 тіл білген. Төменде Като Ломбтың шет тілін үйренгісі келетіндерге қысқа әрі нұсқа кеңестерін келтірдік.

1. Жаңа тіл үйрену үшін ол тілмен күнде айналысу керек. Әсіресе таңертеңгі уақыттар пайдалырақ болады. Уақыт жетпей жатса, тіпті 10-15 минут бөліп, бірнәрсе оқу керек немесе өткен сөздерді қайталау керек.

2. Тіл үйренуге деген құлшыныс тез бәсеңсіп қала беретін болса, өз-өзіңізді жалықтырмайтын бір тәсіл ойлап табыңыз. Мысалы үйреніп жатқан тіліңізде музыка тыңдаңыз, фильм қараңыз, кішкене демалып серуендеп қайтыңыз, содан кейін әрі жалғастырыңыз. Бірақ, ешқашан тастап кетпеңіз.

3. Сөздерді бір-бірлеп жаттамаңыз. Мәтіндеп, яғни сөйлемдеп жаттауға тырысыңыз. Мысалы «strong wind», бір сөзді есіңізге түсіргенде екінші сөз өзі автоматты түрде келеді.

4. Сөйлемдерді жазып жүрудің, және оларды көп қолдануға тырысудың пайдасы зор.

5. Көрген нәрсеңіздің барлығын іштей аударып жүріңіз. Мысалы көшедегі жарнамалардың мәтіндерін, өлеңдердің сөздерін, газет мақалаларының тақырыптарын т.б. Бұл миды жаттықтырады, жатталған сөздер қолданыс таба бастайды.

6. Кішкентай мәтіндерді, диалогтарды жаттап алу пайдалы. Бірақ жаттаған мәтіннің дұрыс, яғни қатесіз жазылғанына көз жеткізіңіз.

7. Қолданыстағы фразеологиялар мен сөз тіркестерін де міндетті түрде жазып алып, жаттап алу керек.

8. Шет тілін оқшауда үйрену өте қиын. Тіл үйрену үшін барлық тәсілдерді қолдану керек. Үйреніп жатқан тіліңізде фильм көріңіз, кітап оқыңыз, сол тілдегі басылымдарды, интернет ресурстарды оқып тұрыңыз немесе сол тілде сөйлейтін адамдармен тілдесіңіз.

9. Қателіктен қорықпаңыз, түзетілмеген қателіктен қорқыңыз. Ешнәрсені тексерусіз қалдырмаңыз, үйренген нәрсеңіздің дұрыс екендігіне жақсылап көз жеткізіңіз.

10. Сіз бұл тілді үйреніп алатыныңызға кәміл сеніңіз. Сонда сан сапаға ауысып, үйреніп жатқан тіліңізде белгілі бір дәрежеге жетесіз.

Басқа материалдар:

  1. Ағылшын тілін әлі күнге дейін үйренбегеніңізге не себеп?
  2. Ағылшын тілінде деңгей бойынша қандай кітаптар оқуға болады?
  3. Оқушы мен студентке арналған ең пайдалы 10 қолданба
  4. ҰБТ-да төмен нәтиже көрсетудің себебі қандай?
  5. Мектеп оқушыларына 6 кеңес
  6. Жетістікке жетелейтін 19 әдет
  7. Адам миы туралы қызықты 30 мәлімет
  8. Помодоро әдісі және оның пайдасы
  9. «10-3-2-1» формуласы: Түнгі ұйқың тыныш, күндіз ширақ болғың келсе…

Гендерлік теңдік

0
Ерте ерте ертеде, әкесі ұлына “Сен еркексің! Көз жасыңды тый! Ұят емес пе!” деп жиі ұрысады екен. Өзінің ұл болып туылғаны үшін ғана кінәлі бала тіпті сезімін сыртқа шығара да, білдіре де алмайды. Соның есебінен барлық мұң-қайғысы жиналып, ішкі желігі маза бермей жүре береді.


Өскен соң табиғатынан мейірімі тапшы адамдардың кесірінен тағдыр соққысына ерте ұрынады. Мұғалім болып жұмысқа орналасқысы келгенде “әйел атаулысы кіші балаларға жақын келеді, тез тіл табыса алады” деп бірнеше рет бетін қайтарып жібереді екен.

Шарасыздықтан үйіне келіп әйелін соққыға жығуды ермек қылады. Себебі, әйелдерді ұру ол үшін — қалыпты жағдай. Кішкентай қыздары осы зорлық-зомбылықты ес білгенше көріп келеді. Әкесі — “шектен тыс еркектік” түсінігінің құлдығында қалып кеткені сонша, тіпті балаларына жақсы көремін деп те айтпайды екен.

Жылдар өтеді. Қыздары әкелік махаббатты сезіне алмағанын, ал болашағы ертерек күйеуге шығып, үй жинап, тамақ дайындаумен шектеліп қалғанын түсінеді. Олар да отбасын құрған соң, балаларын дәл осы түсінікпен тәрбиелейді. Гендерлік қысымның кесірінен өз қалауынша өмір сүре алмайтын, құқығы жан-жақты тапталып жатқан тағы бір тобыр адамдар дүниеге келеді… Тек қатал әкенің кенже қызы ғана бақытсыздыққа душар қылған гендерлік теңсіздікпен күресуді жөн көреді.

Бәлкім, гендерлік теңдік болған жағдайда, жоғарыдағы кейіпкерлердің тағдыры бақыттырақ болар ма еді?

Дәл осы оқиға теңдік болған жағдайда қандай боларын елестетіп көріңіз.
Елестеттіңіз бе? Міне, мен сондай қоғамды таңдаймын.

Өтеп Жібек

Мен неге ұл болып туылмадым?

0
1999 жыл, 14 қазан.
Қайнаған өмірлі қаладан шеткеріде, Қызылорда облысы, Жаңақорған ауданы ауруханасының бірінде Сейдахметтің 5-ші қызы Жібек туылады.

Өсе келе, өмірдің бейқам бір толқынындағы әртүрлі адамдардың сан алуан пікірін ести бастайды. “Сенің ұл болғаныңды қалаған шығар?”, “Атыңды Ұлболсын, Ұлтуған деп атау керек еді”, “Отбасыны аяққа тұрғызатын тым болмаса 1 еркек болуы қажет қой, 5 қыз күйеуге тиеді де, отырып қалады”, “Ата-анаң қартайғанда кім асырайды?”.

Бірақ Жібек қоғамда неліктен осындай гендерлік стереотиптер қалыптасқанын түсінбейді. Қыздардың қолынан жетістікке жетіп, бір шыңды бағындыру келмей ме? Неліктен ол жауапкершілікті тек ұлдардан күтеді? Мен де ата-анама қолғабыс бола аламын!

2013 жыл. 14 жасар Жібек болашақта жаһанның жедел жаршысы — журналист болуды мақсат етеді. Алайда еститіні тек бір сөз: “Бұл әйел адамның жұмысы емес! Ертең тұрмысқа шықсаң балаларыңа кім қарайды? Тұрақсыз жұмыс. Педагог боласың”. Болашағыма күмәнмен қарай бастадым. Шынымен де, кім боламын? Қай жұмыс “әйелдердікі”?

Кейде шаршағаннан үй тірлігіне де араласқысы келмейді, алайда “Ертең сені күйеуге ешкім алмайды”, “Ата-енеңнен ұят болады” деген сөздерді естіген соң, сонда тұлғалық қасиеттерім ешкімге маңызды емес пе? — деген сұрақтар мазалайтын.
Нәтижесінде, Жібек өзіне сенімділігін жоғалтады. Асқақ армандары тұнық ойлар астында жиі өліп, отбасы құру мен бала тууды өмірінің бас мақсаты етіп алғандай…

Ұл болғаным артық болар ма еді?

Eсейе келе, маған тыныштық бермеген сұрақтың жауабын таптым.

Мен — өмірге ұрпақ жалғастыру үшін ғана келген жоқпын. Менің өз өмірім мен жеке таңдауым бар.

Мен — әлсіз, нәзік, эмоционалды жан емеспін. Менің де қолымнан билік басында отырып, басқару келеді.
Мен де тұлғалық, карьералық дамуымды жалғастыра аламын.

Мен үшін арнайы мамандық пен жұмыс жоқ, космонавт болсам да, өз еркім.

Менің жалақымды менің қыз болғаным үшін ғана аз төлей алмайды.

Мен түсіндім және ары қарай талпынатын боламын. Ал сен ше? Гендерлік стереотиптерге үнсіз мойынсынудасың ба, әлде, күресудесің бе?

Өтеп Жібек

Үнімді есті

0
Мен қауіпті ауданда тұрамын. Соның кесірінен болса керек, 5 жасымнан көшеде ер адамдар өз әйелдеріне қол көтеріп, соққыға жиып жатқанының жиі куәгері болғанмын. Тіпті бір рет менің қасымдағы әйелге күйеуі пышақпен жүгірген соң, анам үйдегі барлық үшкір/өткір заттарды үнемі тығып қоятыны да есімде.

?БҰҰ-ның зерттеуіне сәйкес, әртүрлі елдерде пандемия кезінде гендерлік зорлық-зомбылық деңгейі 33%-ға дейін көтерілген.

?Қазақстанда биылғы қаңтар айында тұрмыстық зорлық-зомбылық мәселелері бойынша 130 өтініш түссе, төтенше жағдай жарияланғаннан бастап осы күнге дейін көмек сұраған 500-ден астам қоңырау мен 120-дан астам смс өтініш келіп түсіпті. Бұл статистикаға енбей, айтылмай кеткені қанша екенін елестетіңізші?

Проблематика неде?
⁃ Агрессордың қол жұмсауды қалыпты құбылыс деп санауы.
⁃ Өзінің “қожайын” екенін дәлелдегісі келуі.
⁃ Пандемия уақытында төрт қабырғаға қамалған ерлі-зайыптылар стресс, күйзеліс, жұмыссыздық, рухани құндылығын жоғалту, ақшаның жеткіліксіздігі, ішімдікке салыну мәселеріне тап болуы. Сәйкесінше сабырлығы қыл үстінде тұрған қос аққу бір-біріне агрессия толқынын жаудырады.

Көп ер кісілер қазір “қандай болса да жақсы көремін” деудің орнына, “бір жанұя болған соң тәрбиелеп, өзгертіп аламын” деген идеологияны ұстанады. Бірақ бағындыра алмағанын түсінген соң, барлық кінәні өз әйелінен көруге бейім.

“Менің ұрғаным дұрыс — өзі мені ашуландырды. Әйел адам өз орнын білуі керек!” Жоқ. Эмоцияңды бір сарынға жиып, жалғыз жарыңды аялай алмасаң, онда сенің жануардан еш айырмашылығың жоқ.

Әйелдердің құқықтары немесе гендерлік теңдік қазіргі кезде азаматтық қоғамның шағын тобын ғана алаңдатады. Тіпті әйелдердің өзі де осы мүшкіл жағдайға көніп кеткен.

Құрметті ерлер қауымы, үнімізді естіңіздерші! Біз — өзіндік ойы, қалауы, арман-мақсаттары бар жанбыз.

Біз — өміріміздің соңына дейін үй шаруашылығы үшін арнайы жалданған жұмысшы емеспіз.

Қанша жерден “ашуымды келтірдің, миымды жедің” десеңіздер де, бізге қол көтеріп, басынсынуға ешкімнің құқығы жоқ.

Біз ешкімнің жеке меншігі емеспіз!

Өтеп Жібек

Сағыныш туралы өлең жолдары

0
Сағын мені…

Сағын мені
Жыл құстары келгенде,
Гүл өскенде тауларғада белдерге.
Жердің жүзі көктегенде жаңадан,
Сағын мені қысты көктем жеңгенде.

Сағын мені
Қызғалдақтар өскенде,
Нөсерлетіп аспан нұрын төккенде.
Шарлай барып ойыңды да қырыңды,
Сағын мені тамшыларын сепкенде.

Сағын мені
Сарғайғанда аумағың,
Жапырақпен толған кезде жан-жағың.
Сағын мені сағын мені тағатсыз,
Қоңыр түске оранғанда тау жағың.

Сағын мені
Ызғар шалып тоңғанда,
Ақ көрпеге мынау ғалам толғанда.
Сағын мені ештеңеге мән бермей,
Отшашулы жаңа жылың болғанда.

Сағын мені
Өлең оқып жүргенде,
Білім алып ой санаңа кіргенде.
Мұқағали өлеңінен аумайтын,
Осындай бір өлең барын білгенде.
Сағын мені сағына бер тоқтама,
Жылағанда, қуанғанда күлгенде.

Авторы: Есхат Тәлетұлы

Акеге сагыныш

Келсенше аке, кірсеңші
келіп түсіме…
Әкелік көнің толама барлық ісіме?
Өтінем әке, көрінші маған, қызым деп,
Сағыныш толы сырымды менің түсіне…

Әкесіз өмір жазды екен маған несіне,
Деп кейде налып, көндікпей кетем күшіме…
Жылатып та кеп, жұбатып та кеп қинайды
Амалдың жоғы тағдырдың салған ісіне…

Ауылға барсам қыдырып, қалғым келеді,
Арнап бір, әке, басыңа барғым келеді,
Өмірге кейде өкпелеп қалам, сондайда,
Керексің әке, қасыңа барғым келеді.

Сарылта берме, сабылта берме сағыныш!
Жырларым тынба! Тозақтың торын алып ұш!
Періштелерім, сағыныш толы сәлемді,
Жұмақта жатқан әкеме менің алып ұш!

Авторы: Еламан Назира

«Пиши, сокращай» кітабы маған қалай әсер етті?

0
«Артық ғылым кітапта, Ерінбе оқып көруге» — деп хакім Абай айтқандай, кітап таңдап, талғап оқи білуде өнер! Оны түсіну мен түйсіну, алған әсерді өмірде жарата білу  маңызды. Ол әрбір адамның білігі мен білімін, пайымы мен парасатын айқындайтын алғы шарттардың біріАдамзат баласының қол жеткізген ұлы игіліктерінің бірібілім қазынасы. Ол ұрпақтан-ұрпаққа ауызша, жазбаша түрде немесе әдебиет арқылы да жеткен.

Оқулық адам баласының сан ғасырлық ақыл-ойының жемісі, тарихы мен тағылымының алтын сандығы. «Кітап дегенімізалдыңғы ұрпақтың артқыұрпаққа қалдырған рухани өсиеті. Кітап оқудан тыйылсақ, ой ойлаудан да тыйылар едік«, — дегенеді Ғабит Мүсірепов. Сондықтан дұрыс кітаптытаңдап және одан өзіндік түйін мен өмірлік сабақала білу де — өнер.

Мен кітаптарды жан тәніммен жақсы көремін. Осы уақытқа дейін оқыған детективті оқиғалар, психологиялық әңгімелер, романдар, қиял-ғажайып ертегілер бәрі-бәрі жүрегімде ерекше орынға ие болған. Біреуі өмірге деген көзқарасымды өзгертсе, біреуі көп заттарды қиындатпауға үйретеді.

Ал «Контент-менеджмент» сабағының арқасында, қолыма көптен бері оқығым келіп жүрген  кітапты оқыдым. Ол Максим Ильяховпен Людмила Сарычеваның «Пиши, сокращай» атты кітабы. Алғашқы бетінен бастап, мықты мәтін жазудың 10 ережесіндегі түртіп алған нәрселерім: «Күш-шындықта», «Көпсөзділікке қарағанда, мағына маңызды», «Өзіңе жазғандай жаз», «Пайдалыны алдыға жібер». Ұнаған себебі, бұл қағидаларды ұстансаң сен өзіндік «меніңді» жоғалтып алмайсың, керісінше, қаламыңды ұштауға септігін тигізеді.

Мәтіннің маңыздылығын барлығымыз түсіне береміз бе?

Осы уақытқа дейін жазу өнері тек гуманитарлық бағыт өкілдеріне ғана қажет деп ойлағанмын. Қателесіппін. Әр адамның өмірінде көп нәрсені шешіп бере алатын, жаңа мүмкіндіктерге жол ашатын мәтіннің маңызы зор екен. Оны тек жазушылар мен журналистер емес, барлығы жазады. Ал барлығы дұрыс тұрғыда жаза білуі тиіс деп санаймын.


Кеңседегі менеджер, банктағы кеңсе қызметкері, мектептегі мұғалім, үкімет басындағы шенеунікбарлығының жазатыны мәтін. Бірақ айырмашылығы, тек әсер ете алу деңгейінде.

Мектептен түлеп ұшқан түлек те,  университет қабырғасында білім нәрін сусындаған студент те жұмысқа орналасу үшін хат жазадыбұл мәтін. Оның мансабының басталуы хатты қаншалықты дұрыс жазғанына байланысты. Себебі, ол беделді компанияда жұмыс істей ала ма, әлде құрдастары сияқты аз жалақы төленетін жұмысқа араласуға мәжбүр бола ма?

Кәсіпкер келісімшарт жасайдыбұл да мәтін. Егер осы келісім бойынша ол сотқа тартылса, олар мәтін бойынша сотталады. Кәсіпорынның, оның қызметкерлерінің және олардың отбасыларының тағдыры келісімшарттың нақты жасалғанына байланысты.


Мұғалім экономика пәнінен оқулық жазады. Оқулық мектепке барады. Оқушылардың экономикалық сауаттылығы осы оқулықтағы мәтінге байланысты. Осы студенттердің кейбірі экономика министрі болады. Эколог адамның климатқа әсері туралы мақалалар жариялайды. Жер шарының болашағы мақаланың қаншалықты сенімді екендігіне байланысты.

Мәтінбіз жасаған барлық нәрселерде. Біздің бизнесіміздің сәттілігі көбінесе оның қалай жазылғанына байланысты: олар бізді ести ме, жоқ па, бізді дұрыс түсінеді ме, басқаларды сендіреміз бе, олар бізге сенеді ме?

Қазіргі мәтіндер пайдалы ма?
Қазіргі қоғамда әдемі сөздерді мың қайталап, танымалдылық пен рейтинг үшін басына келген ойларды жаза салу трендке айналып кеткендей. Бірақ сол мәтінді оқу барысында, біз пайдалы не ала алдық? Артық керегі жоқ сөз бен мәліметтерден басқа берері бар ма? — деген сұрақ туындайды. Өкініштісі, бұл сұрақтың жауабы «жоқ».

Бұл кітап өзіңнің де, басқалардың уақытын құрметтеуге үйретеді. Ғаламтор графоманиялық мақалаларға толы. Мәтін парағының төменгі жағына жеткенше, адамзат баласының ең бағалы ресурсы – уақыт жоғалады. Түйін: екі сөзбен жеткізе алатын нәрсені, он сөзбен жеткізудің қажеттілігі жоқ.

Бұл туындыны тек бір рет оқу жеткіліксіз. Әр ақпаратты миға қондырып, күнделікті өмірде дағдыға айналдыру міндетті.   Бірнеше рет ой елегінен өткізіп, тәжірибе жүзінде қолдануға тырысу керек.

Журналистика мамандығында оқи отыра, қазіргі таңда, Білім және Ғылым беру орталығында менеджер болып жұмыс істеймін. Оқушылар үшін мәтін жазу, оларды біздің орталығымызға тарту – мен үшін күнделікті үйреншікті нәрселер. Енді мен қалай жазсам өтімдірек болатынын білемін. Алған білімімізді дұрыс бағытта қолданумен қатар, өзіндік ерекшелік стилімізді жоғалтып алмайық!

Өтеп Жібек

Құлдықтағы өмір

0

Күнделікті жаңалықтарды парақтаған кезде «іс түссіз жоғалып кетті» деген хабарларға еріксіз көңіл аударып, шынында бұл жандар қайда жүруі мүмкін деген ойға ораласың. Құлдық және құлдыққа сату – бүкіл әлемдегі өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Бұл әрекет адам құқығын бұзатыны анықтан айғақ.

Қазіргі таңда осы қылмыс түріне әлемдегі барлық бірлестіктер қарсы тұруда һәм барынша күресуде.

Көбіне қазіргі кездегі құл саудасының құрбандары – бұл әйел адамдары мен кәмелетке толмаған жас балалар болып табылады. Адам құқығын қорғау Орталығының бақылауы бойынша, жыл сайын құлдыққа шамамен 4 млн. адам түседі.

Ал бұл қылмысты ұйымдастырушы азаматтар одан жылына 7 миллиард доллар табыс табатын көрінеді. Сондықтан да бүгінгі күні адам саудасы әлемдегі ең табысты кәсіп бойынша үшінші орында тұр. Ал одан алдыңғы екі орынды заңсыз қару-жарақ сату және есірткі саудасы иемденген.

Бұл проблеманың туу себебі ретінде,  жұмыс берушілердің арзан жұмыс күшіне қызығушылығы басым болатындығын жатқызуымызға болады. Сондықтан олар тек адам құқықтарының қорғау заңдылықтары дамымаған елдерге көп көңіл бөледі. Осындай елдерде құлдық саудасы көп тарайды, құлдық саудасының жұмысқа күштеп салу сияқты формалары дами бастайды. Сонымен қатар, мемлекеттің түрлі қылмыс түрлерімен күресу жолдарын қарастырмайды. Ол да құлдық саудасының дамуына оң әсерін тигізеді.

1926 ж. 25 қыркүйекте Женева қаласында қол қойылған «Құлдық туралы» конвенциясының 7-бабында осы мәселе қозғалады. Адамды құлдыққа сату мақсатында ұстау, сату немесе айырбастау үшін басқа біреуге берудің, сондай — ақ еріксіздерді сатудың, алып кетудің кез келген көрінісі — құлдыққа салу саудасы деп түсіндірілген.

Соған орай Біріккен Ұлттар Ұйымы әйелдерді, балаларды және кәмелетке толмағандарды саудаға салумен күрес туралы халықаралық конвенцияның хаттамасын қабылдады. Конвенцияларда және аталған хаттамада әйелдерді жезөкшелікке салу және әйелдер мен балаларды сатумен шұғылданатын адамдарды қылмыстық жауаптылыққа тарту туралы айтылады. Сонымен қатар, әр елдің әйелдер мен балаларды саудалайтын кәсіпқой саудагерлері туралы ақпарат беріп отыру көзделген.

Бұған дәлел Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы қабылдаған Адам құқықтары жөніндегі жалпыға ортақ декларацияда барлық адамдардың құқықтарының тең екендігі көрсетілген. Сәйкесінше, адамдарды нәсілдік түр-түсі, жынысы, тілі, дінге көзқарасы, сондай — ақ саяси танымы бойынша қандай да болмасын кемсітушілікке тыйым салынатыны айтылған. Осы әмбебап құжаттың 4-бабында: «Ешкім құлдықта ұсталуға тиіс емес; құлдық және құлдыққа сату саудасының барлық түріне тыйым салынады» — деп белгіленген болатын.

Негізінен, адамның құлдыққа түскенін анықтау, үш критерий бойынша жүргізіледі:

  • құлдыққа түскен адамның қызметі — қорқыту, үрейлетумен бақыланады;
  • құлдыққа түскен адам белгілі бір жерде еріксіз және мәжбүрлі түрде қызметін атқарады, бірақ ол жағдайды өз еркімен өзгерте алмайды; 
  • құлдық құрығындағы адам өз қызметі үшін төлемақысын төмен мөлшерде немесе тіпті мүлдем алмайды. 


Аталған осы критерийлерге негізделетін болсақ, құлдық немесе құлдыққа сатуға байланысты қылмыстар қарастырылады. Ол азаматтардың қоғамдық қауіпсіздігіне, өміріне, денсаулығына, жеке бас бостандығына және еркіндігіне қол сұғады.  Қоғамның байлар мен кедейлер болып әлеуметтік тұрмыстық жағынан жікке бөлінуі, кәсіпкерлер мен өзге де ауқатты адамдардың көбеюі және олардың кейде қылмыстық ортамен байланыста болуы өздерінің еркіндігінен айырылуына әкеп соғады.

Біріккен Ұлттар Ұйымының трансұлттық қылмысқа қарсы конвенциясын толықтыратын БҰҰ Бас Ассамблеясының қарарымен қабылданған адамдарды, әсіресе әйелдер мен балаларды сатудың алдын — алу және жолын кесу туралы хаттама бойынша «адам саудасы» күш қолданамын деп қорқыту және оны қолдану немесе мәжбүрлеудің басқа да нысандарын қолдану, ұрлау, алаяқтық, алдау, билікті асыра пайдалану, пайда табу жолымен адамдарды қанау мақсатында арбауды, әкетуді, жасыруды, сатуды жүзеге асыруды білдіреді.

Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінде осы санатқа байланысты бірнеше баптар бар. Олар: 

  • адамды ұрлау;
  • адамның дене мүшелері мен тінін алуға мәжбүр ету немесе заңсыз алу;
  • бас бостандығынан заңсыз айыру;
  • саудаға салу;
  • кәмелетке толмағандарды
  • жезөкшелікпен айналысуға тарту;
  • адамды оның тұрақты немесе уақытша тұратын жерінен алыстатуға және оны — ата — аналары, таныстары мен құқық қорғау органдары үшін белгісіз жерде ұстауға бағытталған қасақана ұрлау, пайдалану болып табылады.

Адам сату аясында «құлдыққа» мәжбүрлеп пайдалану – біздің халқымызға, ұлттық дінімізге мүлдем жат, жан түршіктірер ұғым.  Бірақ осындай келеңсіз оқиғалар да біздің елімізде көрініс тапқан. 2 миллионға жуық халқы бар Алматыда адам саудасымен күресетін бөлімде төрт-ақ маман бар.

Сондықтан да бұл проблема бәсеңдемей, өршіп тұр. АҚШ мемлекеттік департаментінің 2011 жылғы «Адам саудасына қатысты» мәліметінде «Қазақстан адам ұрлау қылмыстарын жүзеге асыратын қолайлы мекен» деп жазылған. Оған дәлел ретінде көптеген мәселелерді жатқызуымызға болады.  

Мысалы, Жамбыл облысында 8-сынып оқушысы бір айға жуық уақыт бойы құлдықта болғандығы, 2014 жылғы Шығыс Қазақстан облысында тұратын 15 жастағы Верамен Ираны (кейіпкерлердің аты-жөні өзгертілген)  заңсыз түрде жұмысқа тартып, балалар еңбегін пайдаланғандығы. Бұл бүкіл мәселенің кішкене бөлшегі ғана. Осы сәуірдің 5-і күні шыққан «Айтуға оңай» бағдарламасының  «Күңдікте өткен күндер» атты эфирінде Мәскеуге жұмыс істеймін деп барып, құлдыққа түскен Фатима Мұсабаева, Зарина Әшірова, Несібелі Ибрагимова, Айдана атты қазақ қыздардың құлдықта болуы, осындай мәселелердің қоғамда әлі орны бар екендігіне дәлел. Өрімдей жас өмірлерінің өзекті өртер өкінішке ұрындырғанын айтқанда етектері жасқа толады.

Ал біз білмейтін осындай қылмыстар қаншама… Global Slavery Index ұйымының мәліметінше, әлем бойынша 30 миллион адам әлі құлдықта.

Жалпы әлемді шырмаған бұл шырғалаңның алдын алу үшін біздің елімізде де барлық шаралар қолға алынуда. Алайда, ең бастысы, қауіпсіздік шараларын күшейтіп, жер-жерде ақпараттық қамтамасыз етуді, халыққа сақтық мәселесін кеңінен түсіндіруді қолға алған жөн.

Сондықтан, әлемдік ауқымды бұл проблеманы алдын алуда, тым болмаса, мынадай шараларын жүзеге асыру қажет:

— кез келген құлдық көріністеріне және құлдық саудасына қатаң тыйым салу, егер кей жерлерде болсын құлдыққа сату байқалған жағдайда, оған қатаң жаза шараларын қолдану;

— жоспарланған құлдық және құлдыққа сатуды жасауға дайындалғандарды, яғни зорлау сияқты әрекеттерге жазалау шараларын барынша қатаңдату;

— жоспарланған құл саудасын жасаған адамдарға жеткілікті түрде жазалау шараларын белгілеу;

— мемлекеттің құлдық және құлдыққа сатудың алдын алу мен болдырмау шараларын қатаң қадағалануы.

Сондықтан, адам саудасына жаппай тосқауыл қою мәселесіне біздің ел азаматтары да барынша көңіл бөліп, осы бір келеңсіз құбылыстың жолын кесуге қарыштаған заманның қалыспаған пендесі ретінде өз үлестерімізді қоссақ екен дейміз.Тәуелсіз еліміздің ертеңінің бүгінгіден нұрлы болуының өзі осыған байланысты екенін әсте естен шығармаған дұрыс.

Өтеп Жібек

Журналистика мамандығының
4-курс студенті

Қанатты сөздер — ұлы даланың рухани мұрасы

0

Ежелден халқымызбен бірге өмір сүріп келе жатқан өшпес мұраларымыз баршылық. Олардың көбі тіл қатынасынан шығып, тар қолданыста, ауыл – аймақта ғана қолданылып жүр.

Ескірген сөздерді, көнерген тілдік бірліктерді көргенде жастарымыз тұрмақ, ортаңғы буын өкілдері кейбір мақал – мәтелдерді, ұлағатты, қанатты сөздерді оқуға тісі батпай, ұғынуға қиналып жататын дәрежеге жеткен. Бұрындары қазақ халқында көзі ашық данагөй қарияларымыз салт – дәстүрді ұмыттырмайтындай мақал – мәтел араластырып, құлақтың құрышын қандыратындай, өнеге, тәлімі мол әңгіменің майын тамызып айтып отыратын.

Қазір ол қария, ақсақалдардың саны азайып, ел ішінде осындай олқылықтар көбейіп жатыр. Бұл олқылықтардың орнын басатын Кеңес Оразбекұлының «Қанатты сөздер – қазына» атты кітабына жиналған түсіндірмелер. Келтірілген мысалдар, түсіндірмелер талай жастың көзін ашуға, өз септігін тигізетініне сенімдіміміз мол. Кітаптан біраз үзінді келтіретін болсақ:

АЙДЫ АСПАНҒА БІР ШЫҒАРДЫМ

         Көзге түсетіндей, әйгілі болатындай, жұрт таңғаларлықтай ерекше іс жасадым, деген ауыспалы мағынаны береді.

Қожанасыр бір күні әбден шөлдеген соң су алып ішпек болып, түнде құдыққа барады. Құдыққа қауға салып тартса, шықпайды. «Бұған не болды?» – деп, Қожанасыр үңіліп қараса, құдықтың түбінен ай көрінеді. «Ә, қауға айға ілініп қалған екен ғой», – деп

Қожа жұлқа тартып алғанда, қауғасы шығып кетеді, өзі шалқасынан түседі. Жерге басын соғып, есеңгіреп қалған Қожанасыр әлден уақытта көзін ашса, ай аспанда тұр. Сонда Қожекең қуанып: – Не болса, ол болсын, айды аспанға бір шығардым-ау! – депті.

АЛМА ПІС, АУЗЫМА ТҮС

 

Бұл сөз ойлаған ойым, тілегім өзінен өзі іске асып, орындалып жатса екен деп, еңбек, әрекеттен қашқан адамдарды сынағанда айтылады.

Баяғыда екі жалқау болыпты. Жалқаулықтары сонша, тіпті, еріндерін қимылдатуға да ерінеді екен. Күндерде бір күні, екеуі алма ағашы түбінде жатқанда, бірінің көзі алмаға түседі.

– Алма піс, аузыма түс! – дейді. Екіншісі оған:

– Ерінбей, жалықпай соны қалай айттың? – деп ренжиді…

«Алма піс, аузыма түс», – деген сөз содан қалыпты.

 

АЛТЫН, КҮМІС – ТАС ЕКЕН,

АРПА, БИДАЙ – АС ЕКЕН

         Бұл нақыл тәубесіне келіп, астамшылық жасағанын мойындағанда, нанның, азықтың, тағамның қадір-қасиетін жете түсінгенде айтылады.

Ерте заманда бір әйел дүниеқұмар болыпты. Өзінше «алтын, күміс дүниелерің болса, басқаның не керегі бар» деп есептепті. Сөйтіп, өңшең алтын-күміс заттарды, тіллә теңгелерді жиыпты. Бір жылы астық шықпай, елде ашаршылық болып, нан тауып жеу қиынға түседі. Алғашқы кездері әйел зат, теңгелеріне бидай нан алып күнелтіпті. Ел күйзеліп, онша-мұнша жиған қорлары таусылатын болған соң, бұрынғыдай айырбас жасауды қойыпты. Әйел: «Аштан өліп барамын, бір уыс астық беріңдерші», – деп жалынып-жалбарынса, ешкім көнбепті. Әлсіреп, көзі қарауытып бара жатқан әйел: «Арпа, бидай – ас екен, алтын, күміс – тас екен», – деп, алтын, күміс дүниеліктерін лақтырып жіберіп, құлап түскен екен.

 

Туған тіліміздің көркем кестелері мен терең сыр-сипаттарын ұғынып-түсінуге әрқашан  ұмтылайық.

 

Дереккөз: Кеңес Оразбекұлы «Қанатты сөздер – қазына» кітабы

Әзірлеген: Мәлік Мади Арманұлы

Тұран университеті

3 курс студенті

Жерік ас — мінез айнасы

0

Жерік болу  аяғы ауыр әйелдің күнделікті дайындалатын тағамға деген тәбетінің бұзылуынан басталады. Аяғы ауыр келіншек бір таңдаулы тағамға құмарлығы артып, сол тағамды ғана жегісі келіп, күні-түні аңсары ауады.

Жерік ас әр анада әр түрлі болады. Тарихқа көз жүгіртетін болсақ, аналарымыз төрт түлік малдың етіне жерік болған, енді бірі жыртқыш аңға жерік болып, жолдастарын қиырдағы қол жетпейтін жерге сенделткен. Бөрінің жүрегіне, жолбарыстың миына, сұңқардың көзіне жерік болған аналар бір туар тұлғаларды дүниеге әкелген. Солардан туған балалар Бауыржан Момышұлындай, Абай Құнанбайұлы секілді данышпан, ақылгөй болып дүниеге келген.

Ал қазіргі таңдағы келіншектердің айтарлықтай нәрсеге жерік болдым дегенін естімейсіз. Естісеңіз де өте сирек. Қазір аяғы ауыр әйелдер тұздалған қияр, тәтті жеміс-жидек,  ащы-тұщы көкеністерге жерік болады. Жерік ас ең алдымен ана үшін емес, бала үшін екенін бірі білсе, бірі біле бермейді. Жерік асқа деген таңдаудың азайып, «тоқырауға ұшырағанын» қазіргі келіншектердің аурушаң, нәзік, әлсіз балаларды дүниеге әкелуінен байқауымызға болады.

Қазақ халқында болашақта тұлғалардың дүниеге келуінің азаятындығына себеп болар бірден бір дүние осы болар. Тұздалған қияр жеп дүние есігін ашқан бала зәмзәм суды менсінбей, ащы суды сылқитады келіп. Жастардың ішімдікке деген құмарлығы ананың жатырынан, бейқам қараған шешенің бейшара талғамынан басталатын сияқты. Мұны да ескерген жөн.

Дана халқымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан тарихында жеріктіктің түрлері өте көп. Аяғы ауыр келіншек жүкті болғаннан бастап айлап, апталап жеріктігі басылмай, ұзақ уақыт бір асқа аңсары ауса, онда бұл жеріктік «созылмалы жеріктік» деп аталады. Ал екіқабат келіншек бір тағамға талғамы артып, артынан басқа тағамға таңдауы түсіп, артынша түрлі тағамға жерік болса, онда бұл жеріктік «қос жеріктік» немесе «жұп жеріктік»  деп аталады. Қай жеріктік түрі кездессе де, аяғы ауыр әйелдің азаматы қалаған асын тауып, қандай қиындық болса да жеңіп, тау-тасты, ой-қырды араласа да, тауып әкелуге міндетті. Әр елдің салты басқа, иттері қара қасқа демекші. жеріктікті әр өңірде әр түрлі атайды екен. «Жеріктік», «көксік», «көксеу», «тағам жерігі» деген сынды әр түрлі сөздер қосып, тіркестіріп айта беретін көрінеді.

Қазақ халқының ұзақ жылғы тәжірибесінде жеріктікке байланысты, жерік асқа байланысты неше түрлі аңыз-әңгімелер, мифтер жетерлік. Соның бірі қазақтың эротикалық фольклорын жұртшылық назарына тұңғыш рет жинақ түрінде ұсынған Ақселеу Сейдімбектің «Қасаға жерік келіншек» деп аталатын миф әңгімесі. Бұл эротикалық фольклор үлгісі өзінің дөрекі (эпатер) бейпілдігімен белгілі қалыптан шығып кеткендей болып көрінгенімен, халық мұрасы ретінде түсіністікпен қарауды қажет етеді. Астарында ырым-тиымдар жасырылған керемет туынды. Бұл туындының мән-маңызы орасан зор. Ең алдымен аңыздағы жерік ас адамның мінезін, болмысын, тұлғасын қалыптастыратынын ұғынамыз. Жерік астың соншалықты маңызға ие екенін, сонымен қатар дәстүрлік түп-тамырын Ақселеу Сейдімбектің «Қасаға жерік келіншек» деп аталатын миф әңгімесімен сабақтастырсақ:

 

ҚАСАҒА ЖЕРІК КЕЛІНШЕК

 Ертеректе бір келіншектің аяғы ауырлап, жерік болыпты. Жерік болғанда, құдайдың бұйыртқан тағамына емес, кəдуелгі қасаға жерік болыпты. Желі басында айғыр оқырынып қасасын шығарса, қотан ортасында қошқар мекіреніп қойға артылса, күйлеген сиырды омыраулап сүркілдеген бұқаны көрсе, тіптен ауыл шетінде  көрсе де əлгі жерік келіншек көзі жасаурап, телміре қарап, дүниенің бəрін ұмытқандай күй кешіп жүреді.

Келіншек жерігінің қатты болғаны сонша, үйіне келген еркек кіндіктінің ауына телміре қарап, аузының суы құрып, өзін-өзі ұмытып кететін болыпты. Жерік келіншектің осы хал-күйін өмір көрген, зерделі қайнағасы байқап жүреді. Жай байқап қоймайды, келінінің жерігі басылар деп, қойдан таңдап қошқар сояды, ешкіден таңдап теке сояды. Бірақ келіншектің жерігі басылмайды. Жерігі басылудың орнына одан сайын күшейіп, мазасы кетеді. Арнайы дайындалған жерік асынан аузына бір жапырақ салмастан, мөлиіп қайнағасының ауына қарай береді. Осы жағдайдың бəрін қапысыз аңғарып, байқап жүрген қайнағасы ойға қалады: “Қой, бұл болмас, келіннің жаны қиналды ғой» дейді де, бір əрекетке бел буады.

Бел буады да, ауылдың іскер екі-үш жігітін оңашалап, тапсырма береді: “Малымыздың құты — қасқа айғырды ұстаңдар, сонсоң ел көзінен таса бір жерге алып барып қасқа айғырды сойыңдар, айғырдың барлық етін ит-құс жемейтіндей етіп жерге көміңдер, тек қасасын ғана алып, қазы сияқты ішекке айналдырып алып келіңдер, бұл жағдайды жан баласы білмейтін болсын, біреу- мiреу арқылы келін естіп қойса жерігі бұзылады да мерт болады” деп тапсырады. Ауыл жiгiттері айтылған тапсырысты тап-тұйнақтай етіп орындайды. Қасқа айғырды бір таудың шатқалына алып барып сойып, қасасын сыңар қазы сияқты айналдырып, жерік келіншектің қайнағасына əкеп береді. Жерік келіншектің қайнағасы қасқа айғырдың ішегіне салынған қасасын беліне байлап, ауының ішіне салады да, қымыз ішпекші болып келінінің үйіне келеді.

Жерік келінінің жайы белгілі, қайнағасы үйге кіргеннен ауына қарап, ауының ішіндегі бұлтиып тұрған “қасаны» көріп тіптен есі кетеді. Қайнағасының алдында сақтайтын əдепті де ұмытқандай, ерекше бұлтиып көрінген “қасадан” көзін ала алмай, телміре қараумен болады. Осының бəрін аңғарып отырған қайнағасы іштeй “иə, сəт, келіннің жерігін басуға себеп болғай!” деп тілеп отырады да, беліне байланған айғырдың қасасын елеусіз ғана шешіп, отырған орнына қалдырып шығып кетеді. Содан қасаға жерік болған келіншек қайнағасының отырған орнында қалған қасаны алып, пісіріп жеп, жерігін басқан екен дейді. Keйін келіншектің ай-күні жетіп, аман-есен қол-аяғын бауырына  алып, торсық шеке бір ұл табады.

Ол ұлға келіншектің қайнағасы Қасаболат деп ат қояды. Қасаболат жұрт таң қалғандай тамаша жігіт болып ер жетіп, елінің намысын қорғайтын батыр болып, даңқы дүйім жұртқа жайылған еді дейді. [1, 28 б.]

Ең алдымен оқырман қауымды өзіне тартып, бірден көзге түсетін бөлігі — ол атауы, «Қасаға жерік келіншек». «Қаса» деген сөз әдебиет оқып, бейпіл сөздерді зерттеп жүрген тұлға болмаса, бұл сөз кімге де болса жаңа, кімге де болса сөздіктен қарап, ізденетін сөздердің бірі. Күнделікті өмірде тұздалған қиярға, алмаға, сәбізге жерік дегенді естігенбіз. Бірақ «Қасаға жерік болу» дегенді бірінші рет естуіміз. Сондықтан ары қарай оқып, толығырақ зерттеп, білуімізге себеп болған, таңқаларлық бетбұрыс болған атаулардың бірі болды. Бір жағынан журналистік жолдағы парызым болса, енді бірі нар тұлғалардың өмірге келуінде қандай ерекшеліктер болған деген сұраққа жауап іздеу еді.

Келесі кезекте мазмұнына назар аударатын болсаңыздар, жылқының қасасын ғана алып, қалған етін адамдардан тыс жерге көмгендігін байқаймыз. Осы жерде сәйкесінше мынандай сұрақ туады: «Неліктен тек қасасын ғана алып, қалған етін көмді? Неліктен көмді? Мұның астарында не бар? Зерттей келе, үлкендерден сұрастыра келе білгенім: Айғырдан жерік асты ғана, қасасын ғана алып, қалған етін көмген себебі «жерік ас барлық адамға ортақ болмау керек» деген ырыммен байланысты екен.

Тіпті ол жан-жануар болсын, ит-құс болсын, ортақ болмауы керек. Мысалы, жаңағы айғырдың етін елге таратып, немесе өздері жеп деген сияқты жағдай орын алса, жерігі қанбай қалады. Жерігі қанбаған әйелдің жағдайы өте қиын болатынын Б. Момышұлының келіні Зейнеп Ахметова өзінің «Күретамыр» атты еңбегінде тамаша баяндаған: «Жерігі қанбаған анадан туған бала аурушаң болады. Аузынан сілекейі ағып, жылаңқы болып, мешел (рахит) ауруына ұшырайды. Тіпті аман болғанның өзінде ылғи көңілі толмай, қабағын шытып, ырбиып жүреді.

Оны «ит жерік» деп атайды. Мұның бәрі жай емес, түбі ұлттық қасиеттерге келіп тіреледі. Осындай нәрселерді білмей тұрып, әркім жамбасынан бір ұрып, салт-дәстүрімізді бұрмалай берсе, онда не қалады?! Бұл салттың бәрін аналар қыздарына, енелер келіндеріне үйрете білсе, қазағына істеген жақсылығы болар еді – деп Зейнеп апамыз өз сөзін қорытындылаған. [2, 16 б.]

Мәтінде көзге оттай басылатын тіркестер, сөйлемдер баршылық. Соның бірі: «қайнағасының алдында сақтайтын əдепті де ұмытқандай, ерекше бұлтиып көрінген “қасадан” көзін ала алмай, телміре қараумен болды» деген тіркесті байқауға болады. Қарасаңыздар сақтайтын әдепті ұмытқандай деген сөздің өзі қайын аға мен келін арасындағы сыйластық туралы айтып тұр.

Яғни бұл сол кездегі келіннің қандай тәртіпті болғаны, әдебі туралы деректер береді. Келінді тек ұрпақ жалғастырушы ғана емес, сонымен қатар отбасының ұйытқысы, құт-берекесі деп бағалаған. Келінің тәртіпті болса, келешек ұрпағың да тәрбиелі болады деп болжаған. «Жақсы келін – келі, жаман келін – келсап» деген қазақ мақалы келіннің тәрбиесінің бағалау шкаласын көрсеткен. Келін келсап атанбауы үшін өзіне артылған міндеттерді, сонымен қатар қайын аға, қайын ата, енесінің көңілін тапқан.

Мысалда сөз болған әдепті ұмыту себебі келіннің аяғы ауыр болғандығында. Қазақ халқы ертеде аяғы ауыр келіншекті қатты қадірлеп, аялап баптаған. Оған бірден-бір дәлел осы мысалдағы қайын аға мен келін арасындағы қарым-қатынас. Қайын ағасының келінінің іс-әрекетіне теріс баға бермей, жекіп, дөрекілік көрсетіп, бұның не деген сияқты ишара білдірмей, керсінше, жүкті екенін көріп, жүкті адамға деген құрмет білдіріп,  түсіністікпен қарап, үндемей шыдап отырған.

Мазмұн бойынша келесі кезекте жерік асты жеп, жерігі қанып, келіннің дүниеге қошқардай бір ұлды алып келген кезі баяндалады. Ол ұлға келіншектің қайнағасы Қасаболат деп ат қояды. Бұл жерде біз нені аңғарамыз? Келіншек өзінің жерігін басқаны үшін немесе жерігін қандырғаны үшін, өзіне көрсетілген күтімі үшін, өзіне деген бір жылулықты, жаны ашығандықты байқағаннан кейін ұлының есімін қоюға рұқсат берген. Яғни ұлына ат қою мәртебесін берген. Бұрындары ата-бабамыз ат қойған адамды ұлықтап, төбесіне көтерген.

Ат мінгізіп, риза қылған. Ата-бабаларымыз кім көрінгенге ат қойғыза бермеген. Бала ат қойған адамға ұқсасын деген ниетпен, сол адамға тартсын деп ырымдаған. Осындай қазақтың ұмыт қалып бара жатқан ырым-тыйымдарын байқауымызға болады.

Келесі кімді де болса алаңдататын сұрақтардың бірі: есімін неге Қасаболат деп қойған? Бұрындары ат қойғанда үлкендер ырымдап ат қойған. Ұзақ жасасын, ғұмыры ұзақ болсын деген ниетпен жағымсыз естілетін, ерсі есімдер қойған. Тағы бір дәстүрге айналған есімдер ол батырлардың, үлкен істер атқарған тұлғалардың, пайғамбардың есімдерін беру дәстүрі.

Бірақ дана халқымыз баланың денсаулығына алаңдап, ол есімді алып жүрудің қандай қиын екенін ескерген. Сондықтан ержетіп, үлкейгенше еркелетіп басқа атпен атаған. Тағдырына байланысты, өзінің көзге түсетін ерекшелігіне байланысты да ат қойған. Мысалға арқау болған есім де осы дәстүрге байланысты. Бұл жерде ерекшелік қасаға жерік болғаны. Сондықтан Қасаболат деп қойғандығын аңғарамыз.

Қасаболат жұрт таң қалғандай тамаша жігіт болып ер жетіп, елінің намысын қорғайтын батыр болып, даңқы дүйім жұртқа жайылған еді дейді.

Қазақ халқында керемет ырым бар. Аяғы ауыр келіншек не нәрсеге жерік болса, кейін туатын баласының мінезі жеген жерік асына ұқсайды деген. Аналарымыз, аяғы ауыр келіншектер, екіқабат әйелдер бір ғасырда бір рет туатын нар тұлғалы азаматтарды дүниеге әкелуі үшін жерік асқа деген талғамы өзгеріп, таңдауда тоқырауға ұшырау азайса екен.

Сонда ғана он шақты Абай, Міржақып, Сәкендер көбейіп, болашағымыз баянды, әлемге даңқы жайылған қазақ елі болып танылар едік.

Пайдаланылған әдебиеттер:

  • Сейдімбек А. Бейпіл сөздер: Қазақтың эротикалық фольклоры. Алматы: “Темірқазық”, 2000.
  • Ахметова З. Күретамыр. Алматы: “Самға”, 2018

МӘЛІК М.А.,

«Тұран» университетінің студенті

Ғылыми жетекші

Алтаева А.К., ф.ғ.д., профессор

Ата — ананы сыйлауға қатысты 35 кеңес

Иллюстрация: Freepik.com

1.Ол кісілердің жанында телефоныңызды қоя тұрыңыз.

2. Ол кісілердің айтқанын мұқият тыңдаңыз.

3. Пікірлерін құп көріңіз.

4. Әңгімелеріне қатысыңыз.

5. Құрметпен қараңыз оларға.

6. Мақтаңыз оларды.

7. Жақсы жаңалықтарыңызбен бөлісіңіз.

8. Жайсыз жаңалықтарды айтудан аулақ болыңыз.

9. Достары жайлы жақсы сөзде болыңыз.

10. Олар жасаған жақсылықтарды, үнемі жадыңызда ұстаңыз.

11. Өткеннен жайсыз шақтарды ілестіріп жүруден сақ болыңыз.

12. Егер олар айтқан нәрсесін қайталап айтатын болса, тыныш отырып, алғаш тыңдағандай тыңдаңыз.

13. Ол кісілердің көзінше бөтен әңгімеден аулақ болыңыз.

14. Олардың пікірін елемей/сынға алушы болмаңыз.

15. Сөйлеген уақытында, сөздерін бөлуден сақтаныңыз.

16. Қасында отырған сәтте әдептен озбай, мәдениетті отырыңыз.

17. Жастарын сыйлаңыз.

18. Ол кісілердің көзінше немерелерін жекіп, ұрсудан аулақ болыңыз.

19. Насихаты мен кеңестеріне құлақ салыңыз.

20. Өз ортаңызда лайым көшбасшы етіңіз.

21. Оларға дауыс көтермеңіз.

22. Олардың жолдарын кеспеңіз.

23. Олардан бұрын асқа қол созбаңыз.

24. Оларға алайып қарамаңыз.

25. Оларды мақтан тұтыңыз, тіпті олар оған лайықпыз деп есептемесе де.

26. Оларға теріс қарап отырмаңыз.

27. Олар жайлы еш уақытта жаман айтпаңыз.

28. Олар үшін үнемі дұғада болыңыз.

29. Олардың көзінше шаршаңқы, зерігу кейіпін танытпаңыз.

30. Олардың қате – кемшіліктеріне күлмеңіз.

31. Қажеттерін сұрамастан бұрын өтеп отырыңыз.

32. Жиі қалдарын сұраңыз.

33. Олармен әңгіме барысында абайлап сөйлеңіз.

34. Оларды өздеріне ұнаған жұмсақ атпен атаңыз.

35. Оларды өміріңіздегі ең басты, қымбат жандарға айналдырыңыз.

Басқа материалдар: 

  1. Ата-ананың парызын, өтеу — сенің қарызың (Эссе)
  2. Ата-ананың психологиялық құзіреттілігі – бала саулығының кепілі
  3. Ата-ананың парызын, өтеу — сенің қарызың (эссе)
  4. Сағындым, әке, иісіңді
  5. Әкенің беделі