Педагогикалық зерттеудің әдіснамалық негіздері мен әдістері

23.12.2020

19721

Мақсаты: студенттерге педагогикалық әдіснаманы және зерттеу әдістері туралы мәлімет беру, олардың ғылыми мәдениетін қалыптастыру.

Жоспары:
1. Педагогикалық ғылымындағы әдіснама ұғымына түсінік.
2. Педагогикалық әдіснамалық ұастанымдары, зерттеулердің түрлері.
3. Ғылыми педагогикалық зерттеулердің құрылымы.
1. Педагогика ғылымының әдіснамасы

Кез келген ғылымның даму жетістігі оның әдіснамасы мен теориясының деңгейімен анықталады. Ғылыми-зерттеу жұмысында әдіснама, әдіс пен теория әрқашан бір-бірімен тығыз байланысты. Әдіснама «грек тілінен аударғанда «әдіс туралы ғылым» деген мағынаны береді.

Сондықтан әдіснама – зерттеу үдерісі туралы ілім ретінде де түсіндіріледі.

Теория – педагогикалық құбылыстардың, кез-келген әдіснаманың негізі болады және сол әдіснаманың көмегімен табылған фактілер негізінде кеңейеді.

Теория – таным үдерісінің нәтижесі, ал әдіснама болса осы танымға жету мен оны құру тәсілі болып табылады.

Бұл – теориялық және практикалық ғылыми-танымдық іс-әрекетті ұйымдастыру мен құрастырудың негізі мен тәсілдер жүйесі.

В.В.Краевский педагогиканың әдіснамасы педагогикалық шынайы болмысты бейнелейтін педагогикалық теорияның құрылымы мен негіздері, білімдер жасауға қажет тұғырлар мен тәсілдердің қағидалары туралы білімдер жүйесі, сондай-ақ, арнайы ғылыми-педагогикалық зерттеулердің бағдарламаларын, логикасын және әдістерін, сапасын бағалау туралы білімдерді алу бағытындағы әрекет жүйесі деп тұжырымдайды.

Педагогика әдіснамасы кең мағынада теория, оның пәні зерттеудің жалпы ғылымилық және арнайы әдістерін біріктіретін және тар мағынада – жаңа ғылыми-педагогикалық ақпарат алу, оны талдау мен түсіндірудің әдістері туралы білімдер жүйесі.

Педагогтің әдіснамалық мәдениетінің құрамы мыналарды қамтиды: әдіснамалық рефлексия (өзінің ғылыми қызметін талдау қабілеті), ғылыми негіздеуге қабілеті, сыни талқылауға және нақты тұжырымдамаларды, танымның, басқарудың, құрастырудың формалары мен әдістерін шығармашылықпен пайдалануға қабілеттілік.

Педагогтың әдіснамалық мәдениетінің мазмұнына мына білімдер енеді:

педагогикалық білім құрылымы мен әрекеттері туралы білім;
жалпы ғылымдық мазмұндағы ағымдағы, негізгі, іргелі педагогикалық теориялар,
тұжырымдамалар, болжамдар;
педагогикалық зерттеулердің әдістері мен логикасы туралы білім;
тәжірибені жетілдіру үшін алған білімді пайдалану әдістері туралы білім.

Педагогика әдіснамасының деңгейлері
Ғылыми танымда әдіснамалық талдаудың әр түрлі деңгейлері көрсетіледі.

Әдебиеттерде әдіснамалық талдау үдерісі төрт деңгейлік иерархия түрінде беріледі:

1) философиялық әдіснама, яғни, таным мен жалпы ғылымның категориялық құрылымы негізінде педагогикалық зерттеу мәнін, оның әдіснамалық іргетасын білдіретін және белгілі бір әлем сипаты тұрғысынан педагогикалық зерттеу нәтижелерінің танымал түсіндірмесіне қатысты жалпы қағидалар жатады;

2) жалпы ғылымилық әдіснама, жалпы ғылымилық қағидалар мен зерттеу формаларын
қамтиды (жүйелілік, кибернетикалық, кешенді, бағдарламалы-мақсаттық секілді жалпы ғылымилық әдістер, идеалдау, модельдеу секілді жалпы ғылыми рәсімдер мен тәсілдер және т.б қатысады).

3) нақты ғылымилық әдіснама педагогика ғылымының зерттеу әдістері, зерттеу қағидасы мен рәсімдерінің жиынтығынан тұрады. Педагогикалық зерттеу барысында бір мәнді түсінуге қажетті психология, әлеуметтану және т.б ғылымдардың және педагогиканың ұғымдық-түсініктік аппараттының бірегейлігін қамтамасыз етеді;

4) зерттеудің әдістемесі және техникасы (технология), яғни, бір сипатты және шынайы
эмпирикалық материал жинап, оны алғашқы талдау үшін қажетті болатын рәсімдері жиынтығы.

Педагогикалық теория дегеніміз педагогикалық сан алуан құбылыстарды зерттейтін,
бейнелейтін және түсіндіретін білімдер жүйесі. Педагогикалық теория оқыту мен тәрбиелеудің нәтижесін тек практикаға ғана қатысты емес, оны зерттеу нәтижесінде пайда болатын теорияны алдын-ала болжауға мүмкіндік береді.

Педагогикалық теориялар: тұлға теориясы адамды қоғамдық-тарихи іс-әрекеті мен мәдениет субъектісі, ол қарым-қатынас иесі деп қарастырады. Тәрбие беру мақсатын анықтап, оның мазмұнын, ұйымдастырудың нақты жолдары мен әдістерін белгілеу – тұлғаның қалыптасуындағы ең маңызды мәселе.

Тұлғаның дамуы – педагогика мен психологиядағы ең басты категорияның бірі. Даму
заңдылықтарын психология психиканың дамуы деп түсіндірсе, педагогтар адамның дамуына мақсатты түрде басшылық жасау деген теорияны ұсынады. Сыртқы және ішкі факторлардың әсерінен тұлғаның дамуы сапалық және сандық өзгеріске түседі. Тұлғаның өзгеруі оның жасының өсу кезеңдеріне, айналасын танып, тиісті дағдыларды меңгеріп қарым-қатынас жасауға араласа бастаудағы тәлім-тәрбиесі мен өнегесіне байланысты.

Іс-әрекет теориясы.
Құндылықтар теориясы.
Басқару теориясы.
Әлеуметтендіру теориясы.
Педагогикалық зерттеудің түрлері.

Педагогика саласындағы зерттеулер деп педагогика үдерісінің заңдылықтары, оның
құрылымы мен тетігі, оқу-тәрбие үдерісін ұйымдастыру теориясы және әдістемесі, оның мазмұны, ұстанымдары, әдістері және тәсілдері туралы жаңа білім алуға бағытталған ғылыми іс-әрекет үдерісін және нәтижесін айтуға болады. Педагогикалық зерттеудің іргелі, қолданбалы және қайта жасалымдар деп жіктелу қатары пайда болды. Іргелі зерттеулер педагогикалық үдерістің заңдылықтарын ашады, ғылымның жалпы теориялық тұжырымдамасын, оның әдіснамасын, тарихын жасайды.

Қолданбалы зерттеулер оқыту, тәрбиелеу әдістері, білім мазмұны, оқытушыларды
дайындау мәселелерімен байланысты теориялық және тәжірибелік жеке міндеттерді шешеді.

Көптеген жағдайларда қолданбалы зерттеулер іргелі зерттеулерді жалғастырады.
Зерттеу қасиеттерінің теориялық және тәжірибелік бағытталған сипатында төрт жеке фасет ерекшеленеді:

1) зерттеу міндеттері — ғылыми қызметкерлердің, ғалым-педагогтердің өздерінің
алдына қоятын мақсаттары, жан-жақты жоспарланған нәтижелерге бағытталып жүргізетін жұмысы сипатталады.

2) зерттеу нәтижелері – ғылыми іс-әрекет нәтижесінде алынған өнім, білім түрлерін
көрсетеді.

3) зерттеу нәтижелерін пайдаланушы ұйымның мекен-жайы – ғылыми және
тәжірибелік іс-әрекет барысында алынған нәтижелерді пайдалануға қызығушылық тудыратын ұйым мен ортаны анықтайды.

4) құжат түрлері – ғылыми-педагогикалық зерттеу нәтижелері берілген жарияланым типтерін сипаттайды.

Педагогикалық зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері.

Педагогика әдіснамасының басты міндеттерінің бірі зерттеу жұмысын әдіснамалық негіздеу болып табылады.

Ғылымда әдіснамалық негіздің келесі түрлерін бөліп қарастырады:

— ғылымның философиялық негізі (әлемнің философиялық бейнесі, философиялық–
дүниетанымдық, логикалық–гносеологиялық, құндылықты–нормативті ұстанымдар,
философияда құрастырылған теориялар мен категориялар);
— теориялық негіз (ғылымның белгілі бір саласының тұжырымдамалық идеялары);
— әдіснамалық негіз (зерттеудің әдіснамалық тұғырлары мен ұстанымдары, ғылымилық идеалы мен нормалары);
— логикалық негіз(формалды және диалектикалық логика заңдары, дәлел және аргумент ережесі);
— эмпирикалық негіз (ғылыми айғақтар, эксперимент нәтижелері, тәжірибелік-ізденушілік жұмыс).

Педагогикалық зерттеудің әдістері

Ғылыми-педагогикалық танымның эмпирикалық әдістері. Зерттеу әдісі белгілі бір
ғылыми міндетті, амалдар мен рәсім-тәртіптерді орындауға бағытталған зерттеу әрекетінің нормативті моделі арқылы түсіндіріледі. Педагогикалық зерттеулерді ғалымдар эмпирикалық және теориялық деп бөліп қарастырады.

Эмпирикалық білім – зерттелетін пәннің нақты қасиеттері, фактілер, істің мән-жайы туралы білім. Бұл мәліметтер эмпирикалық деп аталатын танымның арнайы әдістерінің көмегімен алынады. Олардың қатарына байқау мен эксперимент енеді.

Байқау – жаңа педагогикалық құбылыстарды мақсатты түрде қабылдап, оларды бұрынғы қоғамның даму кезеңдеріндегі мектептер мен педагогикалық ойлардың даму сатыларындағы ұқсас құбылыстармен салыстырып, олардың араларындағы сабақтастықты, оқыту мен тәрбиелеу үдерісіндегі кемшіліктер мен жетістіктерін саралап дәлелдейді.

Әңгімелесу – қосымша ақпарат алуда педагог ғалымдармен, білім беру саласына еңбегі сіңген адамдармен алдын-ала күрделі мәселелерге байланысты, сұрақ-жауап түрінде әңгімелесу арқылы тиісті жауаптар алынып, жүйеленеді.

Сұхбат – бұл зерттеудің дербес және қосымша әдісі, байқаудың жетіспей жатқан және алған ақпараттардың толық болмау жағдайларында қолданылады.

Сауалнама жүргізу – материал жинауда көпшілікке сауалнама сұрақтары таратылып,
зерттелген мәселелер аумағында адамдардан жазбаша жауаптар алу үдерісі.
Эмпирикалық танымда экспериментті қолданады.

Педагогикалық зерттеудің эмпирикалық әдісіне сондай-ақ, сұрақ–жауап (интервью, тест); қызметтің нәтижесін зерттеу мен бағалау (тәуелсіз эксперт немесе құзырлы сот әдісі) және т. б. жатады.

Педагогикалық консилиум әдісі оқушылардың тәрбиелілігін белгілі бағдарлама арқылы және бірыңғай белгілер арқылы талқылау, тұлғаның ерекшеліктерін бағалау, қалыптасқан нышандардың мүмкін болатын ауытқулардың себептерін табу немесе сонымен қатар басқалармен кемшілікті жеңу құралдарын бірге талқылауды
қамтиды. Диагностикалық бақылау жұмыстары әдісі.

Мұндай жұмыстар жазбаша немесе зертханалық-тәжірибелік сипатта болуы мүмкін.
Тестілеу зерттеу әдісі ретінде және оның түрлері.

Педагогикалық тестілеу – мақсатқа бағытталған зерттеу, қатал бақыланған жағдайда, арнаулы құрастырылған тапсырма түрінде беріліп, педагогикалық үдерісті объективті бағалауға көмектеседі.

Іс-құжаттарды талдау және зерттеу әдісі. Іс-құжаттарды талдау және зерттеу –
зерттелетін үдерістер мен құбылыстар туралы нақты материалдар жинау үшін қажет.
Педагогикалық тәжірибелерді зерттеу және жинақтау әдісі. Педагогикалық
тәжірибелерді зерттеу және жинақтау зерттеу жұмысына құнды материалдар береді. Зерттеу нысаны ретінде жаппай тәжірибені алуға болады. Алдыңғы қатарлы тәжірибе мұғалімдердің жаңашылдығын анықтауға және қорытындылауға себеп болады.

Ғылыми-педагогикалық танымның теориялық әдістері. Ғылыми әдіс – ғалымдардың өзінің зерттеу жұмысында пайдаланатын категориялардың, құндылықтардың, реттеуші ұстанымдардың, білім беру модельдерінің, әрекет үлгілерінің және т.б. жүйесі.

Ғылыми әдіс – ғалымның назарын аударған шынайы болмысты зерттеудің құралы.
Педагогикалық зерттеудің теориялық әдістері: үлгілеу, идеалды нысандарды құру жатады.

Үлгілеу әдісінің ерекше маңыздылығының нәтижесінде, нақты немесе түрде ол кез келген зерттеуде қолданылады.

Ғылыми зерттеу бағдарламасы. Ғылыми-педагогикалық зерттеу – жаңа педагогикалық
білімді қалыптастыратын танымдық әрекет түрі, оқыту, тәрбиелеу және дамудың объективті заңдылықтарын ашуға бағытталған үдеріс Ол объективтілігі, дәлелділігі, нақтылығы жағынан сипатталады.

Ғылыми-педагогикалық зерттеудің деңгейлері:

1) эмпирикалық (практикалық) – мұнда жаңа ғылыми фактілер анықталып эмпирикалық заңдылықтар тұжырымдалады. Жинау, таңдау, сәйкестендіру, талдау және жалпылау арқылы практикалық зерттеуден алынған педагогикалық фактілер сандық, сапалық өңдеуден өтеді.

2) теориялық: негізгі, жалпы педагогикалық заңдылықтар ашылады, бұрын зерттеліп
ашылған фактілерді анықтап, болашақтағы фактілерді, жағдайларды алдын ала болжай және көре білуге мүмкіндік туғызады.

3) әдіснамалық: эмпирикалық және теориялық зерттеу нәтижесінде педагогикалық
құбылыстың жалпы ұстанымдары, әдістері мен теориясы құрылады. Зерттеудің бұл деңгейі іргелі деп аталады.

Ғылыми зерттеудің компоненттері және зерттеу логикасы.

Ғылыми зерттеудің негізгі компоненттері: зерттеудің өзекті мәселесі, тақырыбы, объектісі, пәні, мақсаты, міндеттері, болжамы.

Зерттеудің өзектілігі, көкейкестілігі – жауабын іздейтін ғылымдағы сұрақ немесе зерттеліп отырған құбылыстың белгісіз жағын анықтау.

Зерттеу тақырыбы: зерттеу мәселесі 0ырларының анық, қысқа берілуі. Тақырып сол
қоғамның объективті талаптарына, сұраныстарына жауап бере алатындай болуы керек.

Зерттеу нысаны – іздену аймағы. Мұндай нысандарға педагогикалық жүйе, құбылыс, үдеріс (тәрбиелеу, білім беру, даму, жеке тұлғаны қалыптастыру, ұжым) жатады.

Зерттеу пәні – нысанды зерттеу қыры, зерттеліп отырған құбылыстың таралу үдерісі,
элементі, байланысы, қатынастарының жиынтығы.

Зерттеудің мақсаты: зерттеліп отырған мәселенің себеп-салдар байланыстарын және
заңдылықтарын айқындау, теориясы мен әдістемесін ұсыну.

Зерттеу міндеттері: зерттеу мақсатының бөлшектенуі, зерттеу, анықтау, айқындау,
қорытындылау, нақтылау, ұсыну, тәжірибелік жұмыста тексеру тұрғысында құрылады.

Зерттеудің болжамы: педагогика ғылымындағы өзекті мәселенің теориялық және
практикалық жағын талдау негізінде шешімін алдын ала болжау. Зерттеу болжамы егер…, онда…, өйткені… деген ұғымдармен байланысып құрылады. Ғылыми зерттеу аппараты дұрыс құрылмаған жағдайда, оң дұрыс ғылыми дәлелді нәтиже алынбайды.

Педагогикалық зерттеуді ұйымдастыру. Педагогикалық ізденістер нәтижесі білім беруді
дамыту жоспарын жасақтауға пайдаланылатын, ақыл-ой және руханият қоғамының қалыптасуын қамтамасыз ететін әлеуметтік қызметін атқаруға міндетті.

Мұғалімнің зерттеу іс-әрекеті төмендегідей логикалық байланыста құрылады: рефлексия – ғылыми зерттеу – практика – рефлексия.

Өзін — өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1. Педагогика ғылымының әдіснамасы дегенді қалай түсінесіз?
2. Педагогика ғылымының әдіснамасының деңгейлерін сипаттаңыз.
3. Ғылыми зерттеу бағдарламасы мен технологиясын сипаттаңыз.

Әдебиеттер:
1. Әлқожаева Н.С. Педагогика (оқу құралы)-Алматы, 2016.
2. Бабаев, С. Б. Жалпы педагогика [Текст] : оқулық / С. Б. Бабаев. — Алматы : NURPRESS,
2013. — 227, [1] б.
3. Таубаева Ш.Т., Иманбаева С.Т., Берикханова А.Е. Педагогика. Оқулық. – Алматы: 2017.

Дереккөз: ҚазҰУ, филология факультетінің дәрісі